Ons Erfdeel. Jaargang 39

[p. 162]

[Ons Erfdeel, 39ste jaargang, maart-april, nummer 2]

Nachoem Wijnberg (º1961) - Foto Chris van Hout.

[p. 163]

Een legendarische werkelijkheid
De poëzie van Nachoem Wijnberg

Hans Groenewegen
werd geboren in Haamstede in 1956. Studeerde Nederlandse taalen letterkunde aan de R.U.Leiden en de Universiteit van Amsterdam. Is freelance litertuurcriticus. Hij publiceerde een literaire reportage bij het einde van de DDR, een poëziebundel en artikelen over proza en poëzie in diverse tijdschriften. Adres: Austerlitzseweg 43,
NL-3941 WJ Doorn

Wie de kritieken op zijn werk een beetje kent, kan denken dat Nachoem Wijnberg met de titel van zijn jongste dichtbundel mede een ironische aai geeft over de bol van zijn critici. Is het dan goed heet deze vijfde bundel in zes jaar. Er staat niet eens een vraagteken, dus voor Wijnberg zelf is de kwaliteit van zijn bundel geen echte vraag. Wel voor die critici. Onbegrip, verveling en zelfs irritatie overheersen bij hen.

Enkele recensies van Wijnbergs vorige bundel Langzaam en zacht mogen als exemplarisch gelden. Maarten Doorman maakte in de Volkskrant gewag van zijn ‘gemengde gevoelens’. Hij prijst de ‘ontheemde melancholie’ van Nachoem Wijnberg en wraakt diens ‘wat al te risicoloze afstandelijkheid’. Doorman krijgt, zoals hij schrijft, ‘nogal eens de indruk dat er net zo goed iets anders had kunnen staan en dat is fnuikend bij poëzie’. Koen Vergeer van De Morgen vindt dezelfde bundel ‘te vermoeid, te vaag en te vrijblijvend’, kortom, zo goed als mislukt. Guus Middag tenslotte, constateert in NRC/Handelsblad: ‘Geen rijm, geen ritme, geen treffende beelden, onhandige formuleringen en lange, vaak veel te lange zinnen’. Na op bluesklanken te hebben gewezen, verzucht hij: ‘echte liederen willen het niet worden. Echte gedichten evenmin’.

Dat de meeste critici niet door deze poëzie worden gegrepen, kan vanzelfsprekend zijn oorzaak vinden in de kwaliteit ervan. Het is echter evenzeer mogelijk dat het karakter van het werk van Wijnberg verhindert dat zijn critici er vat op krijgen.

Als we van de laatste mogelijkheid uitgaan, is het de vraag wat dat karakter is. Naar mijn idee zijn er termen te vinden waarmee dat benoemd kan worden. Weliswaar komen tal van personages aan het woord, van een rabbi tot een reizende handelaar, van een koning tot een kapitein van een ruimteschip;

[p. 164]

weliswaar worden vele verschillende verhalen verteld, van een voetbalelftal poserend onder de volle maan, tot een man die zijn minnaars verleidt door hun de afwezigheid van borsten aan te bieden; bovendien is een groot scala van aanleidingen te herkennen, van gedichten van de Chinese dichter Wang Wei, via biografie van de man die het Babylonisch ontcijferde, tot jeugdherinneringen; ook zien we over de vijf bundels een ontwikkeling naar een grotere abstractie en vooral een grotere anonimiteit. Kortom, in het werk van Wijnberg is sprake van een grote diversiteit. Wie geen vat krijgt op hetgeen die diversiteit bindt, moet wel de indruk van willekeur en toeval krijgen. Tóch kun je vaststellen dat al die diverse elementen en aanleidingen zijn opgenomen in één grondtoon. Die grondtoon hoor ik al in zijn debuut De simulatie van de schepping, ik hoor hem nog steeds in Is het dan goed.

Uit alle teksten van Wijnberg spreekt eenzelfde houding, eenzelfde handeling. Hij hanteert in alle bundels soortgelijke verteltechnieken en bespeelt een vast stijlregister. De indruk van eenheid wordt versterkt, doordat hij uiteenlopende thema's met dezelfde motieven uitwerkt. Wie eenmaal kennis van deze gedichten heeft genomen, zal ze met die van niemand anders verwisselen. Enkele uitzonderingen zijn misschien te vinden in het werk van Tonnus Oosterhoff. Maar juist Oosterhoff is in staat identieke thema's in tegengestelde toonaarden te behandelen. Afzonderlijke gedichten van beide dichters kun je misschien nog wel verwisselen, bundels niet.

Wat is dan de grondtoon van deze poëzie? Op de vraag die uit de kritiek naar voren komt, of het wel poëzie is wat Wijnberg schrijft, wil ik niet ingaan. Een dergelijke vraag heeft de moderne poëzie altijd begeleid. Hij wierp meestal meer licht op de poëzie-opvattingen van de critici die hem stelden, dan op de teksten die zij van dat vraagteken voorzagen. Dat deze vraag in de waardering een rol speelt, maakt de vraag naar het karakter van deze poëzie des te urgenter.

Nachoem Wijnberg schrijft anekdotische poëzie. Het referentiepunt daarvoor ligt niet bij de Nederlandse anekdotische poëzie als die van C. Buddingh' of, aan de andere kant van het scala, J. Eijkelboom. Het referentiepunt dat ik kies om het specifieke karakter van Wijnbergs werk te kunnen benoemen, ligt in een genre dat in de achttiende eeuw werd ontwikkeld in Oost-Europa. In het begin van onze eeuw werd dat genre uit schriftelijke en mondelinge overlevering opgegraven door Martin Buber en door hem benoemd als legendäre Anekdote.

Een van de grote projecten van de joodse godsdienstfilosoof Martin Buber (1878-1965) betrof de begintijd van de chassidische beweging. Deze ontstond in de achttiende eeuw in de joodse gemeenschappen in Polen en Rusland. Er was daarin sprake van een religieuze vernieuwing, geïnspireerd op de tradities van de joodse mystiek, de kabbala. Chassidische gemeenschappen ontstonden rond

[p. 165]

zogeheten tsaddiks, rechtvaardigen. De mensen om hen heen noemden zich chassidim. De tsaddik was de leraar, de rabbi; zijn chassidim zijn leerlingen.

Buber noemt het chassidisme een manier van leven. Het leven zelf is de leer en de leer wordt geleefd. Het heilige doortrekt het gehele dagelijkse, profane bestaan. De rabbi gaat voor in het lezen van de thora en in de gebeden. Hij gaat ook voor in de kunst van het vreugdevol op God gerichte leven.

Rond de verschillende rabbi's werden verhalen verteld die hun leer in een pregnante gebeurtenis uitdrukten. Martin Buber heeft onder andere in zijn Die Erzählungen der Chassidim dergelijke verhalen gereconstrueerd. In zijn verantwoording noemt hij ze zoals gezegd ‘legendarische anekdotes’. Een anekdote noemt hij een vertelling van een afzonderlijke gebeurtenis die een heel leven belicht. De legendarische anekdote gaat naar zijn definitie verder. In de vertelling van die ene gebeurtenis spreekt dan zin en betekenis van het hele leven. Zo'n anekdote is weliswaar een verdichting, zegt hij, maar hoe kaler zij verteld wordt, hoe beter zij haar taak vervult. De tsaddik wordt getoond in zijn handelingen die tot spreuken neigen en in zijn lerend spreken. De anekdote drukt zelf het samenvallen van leven en leer uit.

Deze anekdotes vertellen van gebeurtenissen uit wat Buber een legendarische werkelijkheid noemt. Bezielde mensen zagen dingen die alleen met hun bezielend oog te zien waren. Buber legt er de nadruk op dat het om werkelijkheid gaat, een werkelijkheid waarin geen ruimte is voor fantasie en willekeur. De wondere werkelijkheid waarvan bericht wordt, heeft zich voor de vertellers duidelijk waarneembaar zo voltrokken. Het is een werkelijkheid die bestaat buiten onze realistische en psychologische en fictionele categorieën.

Dit uitstapje naar de chassidische beweging en haar vertelcultuur is niet willekeurig. In zijn eerste bundel heeft Nachoem Wijnberg een gedicht over rabbi Nachman van Bratzlaw opgenomen. Deze rabbi staat bekend om de verhalen die hij zelf vertelde. Rabbi's komen nog meer voor in Wijnbergs gedichten, maar vaker nog leraren en leerlingen.

In diezelfde bundel, De simulatie van de schepping, staat het gedicht ‘De maan en het elftal’, waarvan de betekenis tegen de achtergrond van een legendarische anekdote, die Buber in zijn boek vertelt, navrant wordt. Concreet uitgangspunt van het gedicht is misschien een curieuze foto zonder enige context. De verwoording van Wijnberg geeft haar een bittere lading:

O maan boven het winnende elftal
in twee rijen opgesteld met de doelman

liggend voor de anderen

In het leeggehaald stadion. De toeschouwers
zijn weggehaald met bussen en vrachtwagens
en al hun muziek. ---------------O brede maan,

[p. 166]

 

dit elftal weet dat vlak boven hen het symbool is.

 

De aaneengesloten rijen bewegen zich nauwelijks

 

en ook de op de grond uitgestrekte doelman beweegt

 

zich nauwelijks.

 

Nee, zij wachten op de beschreven manier onbeweeglijk

 

in het witte licht en de stilte van het eerbetoon.

Het stadion is niet ‘leeggestroomd’ zoals na een normale wedstrijd. ‘Leeghalen’ en ‘weghalen’ roepen, tezamen met vooral de ‘vrachtwagens’ het beeld op van de voetbalstadions waarin militaire regimes in Zuid-Amerika hun tegenstanders opsloten alvorens ze naar concentratiekampen weg te voeren. Door dat beeld schemert het beeld van de Oost- en West-Europese poging tot uitmoording van de joden in de jaren dertig en veertig. Wie behoren tot dat elftal? Waarvan is de maan een symbool?

Buber vertelt een verhaal over de Baalschem, de heilige man bij wie de chassidische beweging is ontsprongen. Aan het einde van een verzoendag is deze zeer bedroefd. De maan is niet te zien. Hij kan daarom het gebed tot ‘heiliging van de maan’ niet uitspreken. Dat kan alleen bij heldere hemel. In diezelfde tijd dreigen grote gevaren voor de joodse gemeenschap en juist dit gebed zou een bijzondere heilzame werking hebben. Tevergeefs spant hij zijn ziel in om de hemel te doen opklaren. Zijn chassidiem hebben van deze stand van zaken geen weet en dansen in grote vreugde de dansen die bij de voltooiing van de verzoendag horen. Zij dansen om hun bekommerde tsaddik heen, trekken hem in hun rijen en steken hem met hun vreugde aan. Op dat moment breekt de maan door de zware bewolking en schijnt in wonderbare zuiverheid.

Wie behoren na 1945 tot het winnend elftal? Is de ‘heiliging van de maan’ heilzaam geweest? Heeft ze iets van de dodelijke bedreigingen voor de joodse gemeenschappen afgewend? De muziek en de dansers zijn weggehaald. De maan staat aan heldere hemel, maar als een symbool dat losgemaakt is uit al zijn betrekkingen. Bestaat het winnend elftal uit de overlevenden? Of wordt het gevormd door de moordenaars?

Interpreteren we de weggehaalde toeschouwers tegen de achtergrond van wat Martin Buber zegt over de legendarische anekdote en hoe die voor een bepaalde gemeenschap functioneert, dan wordt meer duidelijk over de bevreemdende grondtoon van Wijnbergs gedichten. Hij vertelt legendarische anekdotes, zonder dat er een door een gemeenschap gedeelde legendarische wereld is. Er is geen bezielde gemeenschap meer. Er is geen werkelijkheid meer waarin verhalen een samenhangend en betekenisvol systeem zichtbaar kunnen maken. In het profane zijn geen heilige vonken verborgen.

Legenden veronderstellen een wereld vol geheimen. Een legende deelt iets over die geheimen mee en heeft zelf de gestalte van een geheim. Het vertellen

[p. 167]

van legenden veronderstelt mensen die in een legendarische wereld thuishoren. Door de vertellingen kan hun kennis van de geheimen groeien en raken zij verder ingewijd.

Wijnberg constateert het einde van deze vertrouwde legendarische wereld. In het genoemde gedicht over rabbi Nachman laat hij de rabbi opdracht geven zijn verhalen na zijn dood te verbranden. Een vriend van de rabbi doet dat. Wijnberg schrijft in de slotregels van het gedicht: ‘... Hij liep met de papieren / naar een plaats in het woud en verbrandde de halve / geheimen en de driekwart geheimen op die plaats tot as.’

Wijnbergs poëzie heeft als context een wereld waarin geen geheimen en geen heiligheid meer zijn. De samenhangen en de zin zijn verbroken. Er is geen gemeenschap waarvoor een legendarische werkelijkheid geldt. Toch heerst in zijn poëzie de tijd van de legende. Toch voltrekken ontmoetingen zich volgens legendarische wetmatigheden. Niets is merkbaar van realisme. Zijn personages vallen niet onder psychologische wetmatigheden. Ook al spelen veel gedichten zich af op de rand van waken en slapen, met een psychologisch te duiden droomwereld hebben ze niets te maken. De gedichten zelf zijn niet door middel van droomtechnieken geconstrueerd.

Daarom kunnen de gedichten toch legendarische anekdotes genoemd worden. Ze lijken stuk voor stuk pogingen om met de methode van de legende verbanden zichtbaar te maken. Ze geven de indruk dat het nauwkeurig en kaal vertellen van sommige gebeurtenissen die zich in een voor zinloos gehouden wereld afspelen, alsnog een zin aan de oppervlakte kan brengen. In het gedicht ‘Opgaven’ uit De expeditie naar Cathay wordt verhaald van het leven van een man, welke gewone dingen hem overkomen en welke verschrikkelijke dingen. Het slot van dat gedicht zou de mogelijkheden van de gedichten zelf kunnen gelden:

Een man wordt in het bezit gebracht van een verhaal over zijn leven
tot het moment dat er iets ergs met hem gebeurt en het wordt
aan hemzelf overgelaten of hij er gebruik van maakt.

Het is de moeite waard de patronen na te tekenen die gevormd worden door een aantal motieven in alle vijf de bundels. Ik denk daarbij aan de verhouding van de mensen en hun lichamen. Van zielen is geen sprake. Wel staan de personen en lichamen als zelfstandige entiteiten tegenover elkaar. Lichamen zijn de personen aan wie ze worden toegeschreven even vreemd als aan andere lichamen en personen. Een ander motief is dat van het wachten. Zo vaak wachten mensen ergens op, dat over alle bundels genomen een indruk ontstaat van een diffuse verwachting. Misschien is de meest concrete aanduiding nog, dat er gewacht wordt op het eind van de tijd. Men bevindt zich ‘op de breedtegraad van Jeruzalem’.

[p. 168]

Veelvuldig slapen personen of hun lichamen in. Of ze ontwaken. Het zijn gebeurtenissen die zich onafhankelijk van hun besluiten of subjectieve behoeften lijken te voltrekken. Ze hebben te maken met een legendarische vermoeidheid.

Dat ontwaken en slapen speelt zich af in een afwisseling van dag en nacht die zich niet tot een tijdsverloop ontwikkelt. Dag en nacht lijken eerder een tijdperk aan te duiden. Wederom is er een verband met het eind der tijden. In de ‘Brief aan de Corinthiërs’ is er sprake van drie tijdperken in de geschiedenis: ‘Begin: de primitieve samenleving ... Voortzetting: de politieke samenleving ... Slot: nacht. ...’

Ook in De expeditie naar Cathay staat ‘Einde van de nacht’. Daarin blijkt de nachtwereld evenzeer overdag te gelden. In het daglicht zet de nacht zich voort. De wereld van de nacht is er een waarin de bezieling afwezig is. Misschien dat de legendarische vermoeidheid in de lichamen daar vandaan komt. Aan deze wereldnacht ontbreekt een heiligend of goddelijk middelpunt. Het slotvers van ‘Einde van de nacht’ luidt: ‘Nacht gaat licht door. Niemand zegent niemand’.

Bibliografie:

nachoem m. wijnberg, De simulatie van de schepping, Holland, Haarlem, 1989.

nachoem m. wijnberg, De voorstelling in de nachtclub, Holland, Haarlem, 1990.

nachoem m. wijnberg, De expeditie naar Cathay, De Bezige Bij, Amsterdam, 1991.

nachoem m. wijnberg, Langzaam en zacht, De Bezige Bij, Amsterdam, 1993.

nachoem m. wijnberg, Is het dan goed, De Bezige Bij, Amsterdam, 1994.