Ons Erfdeel. Jaargang 15

[p. 5]

[Nummer 2]

nederlandse kulturele politiek in indonesië

drs. j.w. de vries

Geboren in 1937. Van 1959 tot 1962 onderwijzer. M.O.-B Nederlands in 1964. Van 1962 tot 1969 leraar aan de Chr. Pedagogische Akademie in Den Haag. Legde in Leiden het doktoraalseksamen Nederlands in 1969 af (cum laude), met als bijvakken algemene taalwetenschap en Indonesisch. Van 1969 tot 1972 lektor Nederlandse taalkunde aan de Universitas Indonesia te Djakarta. Sinds kort werkzaam op de afdeling algemene taalwetenschap aan de Leidse universiteit.

Publiceerde een kursus Nederlands voor beginners, gericht op Indonesiërs, en artikelen in Ons Erfdeel, Bijdragen tot de Taal-, Landen Volkenkunde en de Nieuwe Taalgids.

Adres:
Kagertuinen 29. Sassenheim.

De kulturele politiek in het buitenland behoort een belangrijk onderdeel te zijn van de algemene buitenlandse politiek. Deze inleidende opmerking zou overbodig moeten zijn: in een land als Frankrijk is ze niet meer dan een gemeenplaats. In Nederland heeft het helaas zin een artikel over kulturele politiek te beginnen met een gezegde dat in veel landen als alledaags en zonder kracht wordt beschouwd. Het ontbreekt de Nederlandse buitenlandse politiek namelijk aan visie en planning. Te weinig beseft men dat juist door het visitekaartje van een goede kulturele politiek Nederland in het buitenland gepresenteerd wordt.

Het ontbreekt Nederland aan een visie. Frankrijk wil haar eigen kultuur in het buitenland uitdragen; een wezenlijk onderdeel van deze kulturele ekspansiedrift is het propageren van de Franse taal. Een land als Duitsland heeft een geheel andere visie. Ook dit land wil het ontvangende land kennis doen nemen van de eigen kultuur, maar het beschouwt de Duitse taal niet als het meest geëigende middel daartoe. Duitsland bedient zich meer van het Engels, of de landstaal; de eigen taal wordt nooit opgedrongen. De Duitse kulturele politiek heeft ook veel minder een eenrichtingskarakter: ze vindt over het algemeen plaats in het kader van een kulturele uitwisseling. Nederland zou zich op het Duitse standpunt moeten stellen, niet op het Franse. De Nederlandse taal is geen wereldtaal. De Nederlandse literatuur in zijn geheel heeft onvoldoende niveau. Kennis van het Frans is de moeite waard: deze taal geeft toegang tot een rijke literatuur met een traditie van eeuwen. Kennis van de Nederlandse taal maakt enkele goede schrijvers toegankelijk, maar erg veel meer niet. De sprong

[p. 6]

van een vage kulturele politiek zonder visie naar een op Frankrijk geïnspireerde zou overigens te groot zijn: de Nederlander - beter de Noordnederlander - heeft weinig waardering voor de eigen kultuur; hij zou zo'n politiek zonder overtuiging uitvoeren.

Een goede kulturele politiek zal proberen de eigen kultuur in het buitenland bekend te maken. Men zal dan moeten uitgaan van wat het buitenland interesseert. Kultuur moet in de ruimste zin opgevat worden. Nederland is de laatste jaren bekend geworden om de ontwikkelingen in de Rooms-Katolieke Kerk, om provo en kabouter, om Ajax en Ard Schenk, en om de Deltawerken. Kennis van en begrip voor Dolle Mina bieden een beter uitzicht op hedendaagse kulturele en maatschappelijke verschijnselen dan klompen en draaiorgels. Kabouter is voor Nederland zeker zo uniek als kaas. Nederland moet in het buitenland op een eerlijke wijze gepresenteerd worden. Tegen de achtergrond van dit beeld moet de Nederlandse kultuur in engere zin aangeboden worden. Het getuigt van een verkeerd beleid, als het Nederlandse Ministerie van Buitenlandse zaken in een te verschijnen kursus Nederlands voor buitenlanders opname van een fragment van G.K. van het Reve en een artikel over de woningnood in Amsterdam tracht te verhinderen.

De Nederlandse kultuur moet als het enigszins mogelijk is in de vreemde taal worden aangeboden; in geen geval mag met de Nederlandse kultuur de Nederlandse taal opgedrongen worden. Het buitenland moet kunnen kennisnemen van de Nederlandse literatuur in vertaling. Alleen als het buitenland zelf vraagt om kursussen in de Nederlandse taal, moet op dit verzoek worden ingegaan. In ieder land zijn nu eenmaal specialisten die kennis van de Nederlandse taal in hun vak nodig hebben. Voor een zelfstandige taalpolitiek in het buitenland is geen plaats: ze moet een klein en niet zo belangrijk onderdeel zijn van kultuurpolitiek.

Het bedrijven van een kulturele politiek in een ontwikkelingsland gaat gepaard met specifieke moeilijkheden. Het ontbreekt het ontwikkelingsland aan de financiële middelen die het mogelijk maakt tot kulturele uitwisseling te komen, en kulturele politiek moet uitwisselingspolitiek zijn. Kulturele politiek is dan moeilijk te scheiden van ontwikkelingshulp en wordt er ook te vaak mee verward. Indien er een kultureel verdrag is gesloten met een ontwikkelingsland, zal er, als gevolg van dat verdrag, niet zelden onderzoek worden verricht in het ontwikkelingsland door geleerden die door het uitzendende land in staat worden gesteld onder optimale omstandigheden hun werk te verrichten. Een ruime toelage waarborgt bovendien een spoedige verschijning in druk van de resultaten. Het ontwikkelingsland wordt maar al te vaak wetenschappelijk uitgebuit: een moderne vorm van kolonialisme Daarom moet voortdurend met het ontwikkelingsland overlegd worden, hoe de resultaten van wetenschappelijk onderzoek ook het arme land ten goede kunnen komen. De aard van het onderzoek zal van te voren overlegd moeten worden. Het rijke land zal moeten leren van een projekt af te zien, als zo'n projekt mogelijk van grote wetenschappelijke waarde is, maar zonder onmiddellijke betekenis voor het andere land. Nog verwerpelijker is het, als materiaal wordt meegenomen naar rijke landen. Veel wantrouwen moet ook uit de weg geruimd worden. Archiefonderzoek in een land met een slecht ge-

[p. 7]

ordend archief zal nauwelijks mogelijk zijn: niemand hangt de vuile was buiten.

Het bedrijven van kulturele politiek in Indonesië is een dankbare, maar geen gemakkelijke zaak. Indonesië is een bijzonder geval. Tussen Nederland en Indonesië bestaan oude banden. In Indonesië speelt de Nederlandse taal een belangrijke rol, belangrijker dan waar ook in de wereld. Het land heeft nog altijd meer dan 100.000 inwoners die het Nederlands met de paplepel hebben ingegoten gekregen. Nederlands is met Engels de taal van de wetenschap. Moet Nederland dan voor Indonesië een uitzondering maken? Moet de Nederlandse kulturele politiek in Indonesië geschoeid worden naar het Franse model? Moet Nederland de aanwezige kennis van de Nederlandse taal aangrijpen om de Nederlandse kultuur uit te dragen?

Deze politiek heeft gevaren. Men richt zich in zo'n geval duidelijk tot de generatie van boven de veertig; de jeugd bereikt men niet. Bovendien zou Indonesië een uitzonderingsgeval zijn; de kulturele politiek daar zou geen deel zijn van de kulturele buitenlandse politiek in het algemeen. Een uitzonderingspositie die in Indonesië te gemakkelijk opgevat zou kunnen worden als vrucht van het koloniale verleden, en dat niet ten onrechte. Daarom is het verstandiger, zich meer op de Duitse visie te oriënteren. De Nederlandse kultuur moet aangeboden worden in het Indonesisch, eventueel in het Engels. Nooit mag de Nederlandse taal als middel worden opgedrongen om de Nederlandse kultuur te verspreiden. Daarbij behoeft Nederland niet te negeren, dat het aantal specialisten dat Nederlands moet kennen, groter is dan waar ook. Evenmin is het onzin te ontkennen, dat ook buiten de universiteit de vraag naar kennis van de Nederlandse taal erg groot is. Het gevaar is, dat kulturele politiek wordt beperkt tot taalpolitiek; dat de kursussen in de Nederlandse taal gesteund worden, maar dat aan verspreiding van de Nederlandse kultuur niets wordt gedaan. Voorts dient men in het oog te houden, dat de belangstelling voor de Nederlandse taal erg vaak voortkomt uit een vaag heimwee naar de tijd dat de trein op tijd reed; veel jongeren staan kritisch tegenover de populariteit van het Nederlands.

Nederland doet in Indonesië erg veel, ondanks het gebrek aan visie en planning. Maar Nederland heeft nu eenmaal weinig ervaring met een goed kultureel beleid. De buitenlandse dienst heeft maar weinig kulturele attachees. Een instelling als de Alliance Française of het Goethe-instituut kent Nederland niet. In het kader van de ontwikkelingshulp - altijd inwilliging van een incidenteel verzoek - zijn ongeveer tweehonderd beurzen uitgereikt aan technici, juristen, journalisten, artsen en studenten. Nooit studeerden zoveel Indonesiers in Nederland als nu. Nederland schonk voor een half miljoen gulden aan boeken. Nederland is behulpzaam bij de rehabilitatie van de grafische kommunicatie in Indonesië: Nederland stuurde technici, een mobiele drukkerij en materiaal. Een aantal universiteiten wordt voorzien van een zogenaamde standaardbiblioteek op het gebied van de sociale, politieke en ekonomische wetenschappen en de rechten; deze biblioteek bestaat voor het grootste gedeelte uit Engelse werken.

Op 8 januari werden de akten van bekrachtiging te Den Haag uitgewisseld van de overeenkomst inzake kulturele samenwerking. In elk van beide landen is een

[p. 8]

advieskommissie, die tot taak heeft de eigen regering voorstellen te doen met betrekking tot de verwezenlijking van het akkoord. De Nederlandse advieskommissie staat onder leiding van prof. dr. A. Teeuw, hoogleraar in het Indonesisch en de Maleise letterkunde aan de Rijksuniversiteit van Leiden. De overeenkomst opent de weg tot allerlei aktiviteiten als de uitwisseling van hoogleraren en andere docenten, studenten en deskundigen, uitwisseling van vakliteratuur, het verstrekken van studiebeurzen, het organiseren van taalkursussen, samenwerking op het gebied van wetenschappelijk speurwerk. Voorts kulturele manifestaties als tentoonstellingen, toernees van kunstenaars. Het biedt de mogelijkheid tot assistentie bij herstel van kulturele monumenten en samenwerking voor de instandhouding van kulturele instituten. Kortom: ‘De Overeenkomstsluitende Partijen zullen zoveel als in hun vermogen ligt, de samenwerking bevorderen tussen hun diensten en instellingen zowel op wetenschappelijk als op artistiek en ander cultureel gebied’ (Artikel I).

Nu is - jammer genoeg - de Nederlandse advieskommissie aktiever dan de Indonesische, die slechts nu en dan vergadert. Het kultureel akkoord is een eenzijdige zaak: Nederland doet wat in Indonesië, Indonesië doet bijna niets in Nederland. Wat gebeurt in Indonesië? Nogmaals, niet weinig, al zou er meer kunnen en moeten gebeuren. Bovendien hebben te veel aktiviteiten een incidenteel karakter: men doet wat de hand vindt te doen. Het Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde te Leiden heeft een vertegenwoordiging in Djakarta: het vertalen van wetenschappelijke artikelen in het Indonesisch is een van de belangrijkste projekten. De universitaire samenwerking tussen Nederland en Indonesië is bijna geheel ondergebracht bij het Directoraat van de Internationale Technische Hulp, en valt daarom onder de ontwikkelingshulp. In een ambitieus opgezet programma worden bijvoorbeeld vijftien Indonesische linguïsten in Leiden nageschoold. Nederland helpt bij de restauratie van historische monumenten als het fort Rotterdam bij Makassar. Technici van de Indonesische radio en televisie krijgen een opleiding in Nederland; programma's worden uitgewisseld. In 1969 is binnen de literaire faculteit van de Universitas Indonesia een Nederlandse afdeling opgericht. Op verzoek van deze universiteit heeft het ministerie van Onderwijs en Wetenschappen de aanstelling van twee neerlandici mogelijk gemaakt. Een aantal Nederlandse hoogleraren in de filosofie gaven in Djogjakarta gastkolleges; een aantal medici deden hetzelfde in Djakarta. De Nederlandse ambassade heeft leeszalen opgericht in Djakarta, Bandung, Djogjakarta, Makassar, Surabaja, Semarang en Medan. Elke biblioteek heeft de beschikking over ruim drieduizend boeken en ontvangt regelmatig de belangrijkste tijdschriften uit Nederland. In deze biblioteken wordt gelegenheid gegeven kursussen te volgen in de Nederlandse taal. Een onderwijsdeskundige, verbonden aan de ambassade, voorziet de kursussen van materiaal, geeft didaktische aanwijzingen, ook aan andere kursussen; dit in samenwerking met het Indonesische ministerie van Onderwijs en Kultuur. De ambassade geeft een tweemaandelijks tijdschrift uit in de Indonesische taal dat voorlichting geeft over de Nederlandse samenleving en kultuur. In Djakarta staat een Nederlands kultureel centrum, het

[p. 9]

Erasmushuis. In dit Erasmushuis - waarom heet het geen Multatulihuis? - is de Nederlandse biblioteek ondergebracht. Maandelijks wordt er een filmavond gehouden (met Indonesische tekst) en een lezing over de Nederlandse literatuur. Hier treden ook incidenteel Nederlanders op als Albert Vogel, Wim Sonneveld, Seth Gaaikema en prof dr. G. Stuiveling. Het centrum heeft sinds kort een direkteur, die ook een begin heeft gemaakt met een planning.

Nogmaals, wie denkt dat er in Indonesië niets gebeurt, heeft ongelijk. Wie vindt dat er meer moet gebeuren heeft echter gelijk. Nederland presenteert zich nog onvoldoende. Wat heeft in Indonesië de afgelopen jaren de meeste indruk gemaakt? De komst van de Dutch Swingcollegeband, van The Cats, van P.S.V. en Syntagma Musicum. Alleen met Syntagma Musicum had de ambassade zijdelings bemoeienis: het gezelschap keerde terug van een toernee door Azië en Australië. Deze vier toppers zijn Nederland in de schoot geworpen. Het zou evenwel mogelijk moeten zijn uitvoerende kunstenaars naar Indonesië te sturen. Als zoiets te duur is, dan moet men ensembles de gelegenheid bieden een reis door Azië en Australië te maken; eventueel roept men de hulp in van het bedrijfsleven. Ajax zou in Indonesië een toernee moeten maken; een beter visitekaartje kan men zich nauwelijks indenken. Ieder jaar een paar opvallende manifestaties, het kultureel akkoord geeft er de ruimte voor. Voorts moet het Erasmushuis met een duidelijk programma komen; het is nog te veel afhankelijk van incidentele bezoekers. Bovendien is het Erasmushuis er niet voor de Nederlandse gemeenschap, aangevuld met oudere Indonesiërs die nog Nederlands kennen. De Indonesische taal moet er de voertaal zijn. De Nederlanders die er in het programma een plaats vinden, moeten Engels spreken, in ieder geval zo weinig mogelijk Nederlands; alleen in dat geval zal de jeugd naar het Erasmushuis komen. Indonesiërs zullen er met hùn programma moeten komen; alleen in dat geval is er sprake van kulturele uitwisseling. Het is plezierig als men gesteund wordt door het Nederlandse bedrijfsleven, maar het heeft ook gevaren. Moet men dankbaar zijn als Philips een talenlaboratorium schenkt, waar niemand om gevraagd heeft, waar men de akkomodatie niet voor heeft, dat men niet kan bedienen, en dat erg veel kosten meebrengt? Wordt de Nederlandse kultuur gediend met het aanwezig zijn van de vertegenwoordigers van het bedrijfsleven bij biezondere gelegenheden? Hun belangstelling voor de eigen kultuur beperkt zich tot het babbeltje achteraf met sprekers als Albert Vogel.

Een kultuurpolitiek die met overtuiging gebracht wordt, is de goede. Indonesië moet begrip bijgebracht worden voor kabouters, Dolle Mina en de Rooms-Katolieke Kerk. Op een eerlijke wijze moet bekend gemaakt worden wat er nu in Nederland leeft. Aan de behoefte aan kennis van de Nederlandse kunst moet voldaan worden, bijvoorbeeld door het organiseren van schilderijtentoonstellingen. De belangrijkste gebeurtenis in 1972 zal de vertaling van de Max Havelaar in het Indonesisch zijn. Het is geen initiatief van de Nederlandse regering, maar van drs. G. Termorshuizen, een van de Nederlandse docenten aan de Universitas Indonesia. De Nederlandse regering maakt de uitgave mogelijk maar het had haar denkbeeld moeten zijn.