Ons Erfdeel. Jaargang 10

[p. 136]

frans-vlaamse taaltuin
c. moeyaert ● izegem

8.

F.K.M. Mars uit Den Bosch heeft een ogenblik gedacht dat ‘dyk’ uit Carnels zegswijze: ‘He volt... van den oever in den dyk’ (zie het vorige taaltuintje) niet ‘sloot’ maar gewoon ‘dijk’ betekende. Z'n argument was nogal aannemelijk op het eerste gezicht. In alle soortgelijke uitdrukkingen hebben we altijd twee verwante begrippen: van de regen in de drup, ‘van het rat (“wiel”) up 't waegewiel’, hij raakt van de wal in de sloot. ‘Wal’ betekent hier ‘gracht’, al herkent Van Dale er het begrip ‘oever’ in. Wie weet hebben de Frans-Vlamingen zich ook niet als Van Dale vergist, en gaandeweg in het oorspronkelijke dijk het Westvlaamse ‘diek’ (‘sloot’) menen te moeten zien. Vandaar het voorzetsel ‘in’ en niet ‘up’. Zo is er nopens de huidige betekenis geen twijfel meer. De algemene regel van de twee verwante betekenissen (nl. van het ene ongeluk in het andere) treffen we ook aan in een zegswijze uit Zermezele, door Gezelle in z'n Loquela aangetekend: ‘Schupt (“schop”) eppuid buiten en je krijgt epparre in de plekke.’ E puut is een kikker, e parre, dat had J. Tillie ons al meegedeeld, is een pad. In het Steenvoordse zullen de padden wel liever eten als zitten, want een paddestoel heet er parrebrooët signaleert eveneens onze vriend J. Tillie. Dat de r zoals in parre een d of t vervangt is geen alleenstaand taalfeit in onze Westhoek: zo kun je daar wel eens dregen horen i.p.v. ‘tegen’, en elders in ons taalgebied berre voor bed (zie Loquela s.v.), en in het Poperingse omgekeerd tolle voor rol.

Van een Vlaming diep in Frankrijk kreeg ik hele interessante brieven over de taal aan weerszijden van de staatsgrens in de streek van Belle. De woorden op -ege zijn er zulke groeizame formaties dat ook plaats- en achternamen er het grondwoord van kunnen vormen: Bellenege, Bertennege, Lievennege, Verhillenege, enz. Een huisvrouw kan er uusege worden en snuusternege is een snuffelaarster. Vooral dan van dieren (koeien) hoor je dan wel eens: 't is en eetege, e kweekege, e geefege (die veel melk geeft). Een vrouw zei van zichzelf dat ze een tuusbluufnege en geen vwajazjeusnege was. En in Belle net zoals in Steenvoorde (J. Tillie) hoor je wel eens bezieën in de betekenis van proberen, bv. 'k gon 't bezieën te kriegen. In Belle bakken ze met Siente Mórten (Sint-Maarten) nog wel dikke wafers (‘wafels’).

In dezelfde streek is ook emmevleesj (‘ham’), een eigenaardig pleonasme, niet onbekend. Dat brengt ons weer op ABN-woorden in Frans-Vlaanderen, die in West-Vlaanderen doorgaans (we zijn voorzichtig geworden) ongebruikelijk zijn. Zo zeggen ze in Volkerinkhove ‘'k en nauwer op geeën zin’, ‘ik heb nergens zin in’. (Westvlamingen zeggen doorgaans goeste). In dezelfde streek: akkersland; en is egon up 't veld in Zermezele, waar jam met z'n Engelse uitspraak ook doodgewoon is. Uwelik (huwelijk) is zeker ook in Volkerinkhove geen schrijftaalwoord; hoe zou het anders ook? J. Tillie let als leraar Nederlands vooral op Steenvoordse woorden die wel in het ABN bestaan maar daar een heel andere inhoud hebben. Zo betekent laaien er bovendien ook strelen, en wemelen zeggen ze van iets wat waggelt, terwijl verfoeien er iets als verhaasten wil zeggen. Oorspronkelijker vormen als bij ons: ik zou zeggen oud-Nederlands zonder metatesis of assimilatie zijn er misschien wel veelvuldiger als elders. Toen ik de eerste keer driede (derde) hoorde in Rubroek, dacht ik dat het ‘ontaard’ Nederlands was bij mensen die verstoken zijn van elk Nederlands onderwijs, maar je kunt het al vinden in Loquela, opgetekend in Hondschote. Heel merkwaardig vonden

[p. 137]

we kopede (verleden tijd van kopen) en klappede (idem van klappen, ‘praten’), formaties die wel overgebleven schijnen uit de geboortetijd van onze taal, en die G. van Ryckeghem mocht optekenen uit de mond van Vrouwmoeder Monsterleet uit Volkerinkhove, het dorp van de Drieux (spreek uit Driuuks met een hele korte uu), van wie er een hoogleraar was in Leuven en een ander Bisschop van Brugge, en waarvan er nu nog verre verwanten wonen in de streek. Het is zeker ook een dorp uit de n-etersstreek: gewunsten grupe (gewoonten aannemen), ze giengn't ol meigrupe (ze zouden het allemaal meenemen), z'en d'anjere zeuns moete ter elpe roepe (ze hebben de andere zoons te hulp moeten roepen), z'(h)et 'n nie lot antwoorde (ze heeft hem niet laten antwoorden), z'is ebleev' op nuus ofstee (ze is op onze boerderij gebleven). In beide laatste zinnen merkt u dat deze n-eters ook de klankverbinding maken zonder tussen-n zoals dat wel het geval is bij de overige Nederlandssprekenden die ook de eind-n niet uitspreken. Vrouwmoeder Monsterleet, die nu bij haar zoon de pastoor van Borre inwoont, was zelf verwonderd over haar eigen zinnetje waarin de woorden verzette van plekken voorkwamen: nl. omdat ze een n liet vallen die er wel ‘staat’, en een n uitsprak die er niet ‘staat’, dat laatste in plekken, normaal plekke (‘plaats’). Oorslingertjes of oorringetjes noemde ze ooërepotjes.

Toen de jonge Izegemse speurders, K. Baert, G. Bourgeois en E. de Sutter bij de Verlyndes in Zermezele aankwamen, had Mevrouw gezegd dat ze gauw e stróle me(l)k zou kokken, dat was natuurlijk wat meer als een straaltje, dat was bedoeld als een flinke hoeveelheid. Dit keer bleek het weer hoe wonderrijk nog het dialekt van Mevrouw Verlynde is. Ze maakte o.m. grapjes met van dat onverstaanbaar Vlaams, een soort Bargoens waarvan niemand onmiddellijk de zin snapt: bv. oeduut oediedel (letterlijk hoed uit, hoed ijdel of leeg), m.a.w. als de hoed ‘af’ is, is hij leeg: of: d'emmengt dór ist joen kompaks: de ham hangt daar, is 't jouwe kom pak ze. Meneer Verlynde heeft hun ook een paar jagerstermen bijgeleerd: e frik is een kanjer van een schot, e droef sjot betekent een gevaarlijk schot.

In 't kort nog een merkwaardig Frans-Vlaams taalverschijnsel binnen de grenzen van het Westvlaams, nl. het weglaten van die eind-e die de Westvlamingen doorgaans gemeen hebben met de Duitsers. Zo noemen de Steenvoordenaars hun ‘spaesvat’ (doopvont) de vont (niet: de vonte). In Volkerinkhove zeggen ze o 't wos te doen (niet: te doene), ‘als het te doen was’. Gezelle heeft hetzelfde genoteerd uit Vleteren:

tegen avend en noen
h'en 't de oolkaards al te doen.

Volgens Gezelle betekent dat dat de luiaards het nog allemaal te doen hebben als de tijd bijna om is; ik zou veeleer denken dat oolkaards gelijk is olijkerds maar dan ironisch in de omgekeerde betekenis, zoals in heel West-Vlaanderen gebruikelijk. Heervader Degraeve uit Steenvoorde die in Au Boerenhol een biertje was komen drinken, hoorden we zeggen dat hij te voet (niet: te voete) gekomen was. Maar nu weet ik niet of dat verschijnsel over heel Frans-Vlaanderen verspreid is, en ook niet precies in welke gevallen.

Mag ik tot slot vragen of er niet een Zuidvlaming me kan vertellen wat een spinnekèèrse is: een Hazebroekenaar stelde ons zelf die vraag: hij had het woord nog gehoord, maar kende er de betekenis niet van.

Tot slot nogmaals dank voor alle bedenkingen en aanvullingen, want - zo zeggen ze dat in Vleteren (genoteerd door Gezelle) -

hebben is hebben en krijgen is de kunste
maar houden is de gewunste (‘gewoonte’).

(C. Moeyaert, St.-Jozefskollege, Izegem.)