Ons Erfdeel. Jaargang 10

[p. 62]

Marcel Gromaire, ‘De opschik’ (1924).

[p. 63]

de schilder marcel gromaire
Willy Spillebeen ● menen

In het voorjaar van 1966 werd te Rijsel een grote retrospektieve tentoonstelling gehouden van het werk van Marcel Gromaire (Noyelles-sur-Sambre, 1892). Duidelijk bleek eruit dat Gromaire een onafhankelijke, boeiende persoonlijkheid is, een van de belangrijkste schilders van het Noorden uit de eerste helft van de 20e eeuw. Zijn werk is inderdaad doordrongen van sensualiteit en aardsheid, een barok en droefgeestig levensgevoel, waaraan hij gestalte geeft in sombere, getemperde kleuren, hoofdzakelijk bruinen en zwarten, grijzen en blauwen. Geen weekheid maar evokatie van vitaliteit en viriele kracht. Zijn voornaamste tema's zijn het landleven, de industrie en het naakt. Zelfs zijn werken die architektonische kompleksen van New York, Parijs of Antwerpen tot onderwerp hebben zijn doordrongen van melancholie. Gromaire is evenwel op zijn sterkst in de uitbeelding van het naakt, symbool van de ‘élan vital’, met zijn bijna dierlijke, verpletterende sensualiteit. Ook zijn tekeningen en akwarellen zijn ervan doordrongen.

Marcel Gromaire studeerde een tijdlang te Dowaai en te Parijs, maar wilde al heel vroeg onafhankelijk zijn en kunstenaar worden. Hij studeerde korte tijd kompositie bij Le Fauconnier, en leerde naderhand tekenen bij Matisse. De roze naakten van deze totaal anders geaarde meester boeiden hem sterk. Invloed van Matisse is wel aanwijsbaar bv. in ‘Le Tir Forain’ (1933) waar hij de achtergrond in allerlei cirkels en kleurvlakjes verdeelt. Maar reeds in zijn eerste werken sluit Gromaire veel sterker aan bij de Vlaamse ekspressionisten vnl. bij Permeke en Servaes zowel wat betreft het onderwerp, het uitbeelden van het landleven en de boerentypen als wat betreft de kleuren: bruinen, donkere groenen en zwarten. Wel was hij bij de aanvang en ook later in zijn illustraties bij bv. ‘Gaspard de la Nuit’ van Aloysius Bertrand (1930 - pas in 1962 uitgegeven) belust op het karikaturale en het burleske. Men dacht aan Goya en vooral aan Daumier (‘Le Repas Paysan’ (1921). Van 't begin af aan was hij kubistisch met sterk ekspressionistische inslag zonder evenwel in enige richting vast te lopen. Het is eigenlijk niet mogelijk hem in een bepaalde school onder te brengen.

Zijn visie op de schilderkunst omschrijft hij als volgt: ‘e crois qu'un tableau est, d'abord, un don du coeur, un transfert de forces vives, que le peintre est responsable du choix de ces forces bénéfiques ou maléfiques, et que conscient du choix qu'il fait, conscient de ces forces puissantes qu'il libère, il doit se considérer d'abord comme homme simple, pauvre et nu, comptable de ce qu'il a reçu des siècles de courage, finalement bienfaiteur ou conplice. Je crois que tout se tient, que la solitude n'est qu'un moyen nécessaire à l'accumulation de cette énergie qu'il faut bien capter pour que la voix porte, mais que le solitaire doit sentir, contre ses quatre murs, battre la houle du monde, murs de verre perméables à l'immense souffrance, gluants de la résignation universelle, et lézardes par les crimes des puissants...’ (‘Le Point’, nummer 1, januari 1955).

Hieruit blijkt het engagement van de kunstenaar: hij wil het drama van de hedendaagse mens weergeven, maar houdt tevens vast aan een traditie, weet zich broederlijk gebonden aan en geborgen in een gemeenschap. Gromaire werd als kunstenaar sterk aangesproken door het Unanimisme van o.a. Jules Romains, dat bij ons door iemand als Masereel werd beoefend. Het grootse drama van de

[p. 64]

Marcel Gromaire, ‘Naakt met jas’ (1929).

[p. 65]

arbeid, de grond en de industrie als verknechters van de mens, de kompleksen van de moderne architektuur, waardoor de mensen bij miljoenen samenhokken, een georganiseerde, monumentale en robuste wereld, machinaal gekonstrueerd, boordevol leven en dramatische geladenheid, dat alles geeft Gromaire weer in getemperde, vaak donkere tinten, blauwen en roden, steeds met een aan het kubisme ontleende vereenvoudiging en door het ekspressionisme gedikteerde hoekigheid en weerbarstigheid.

Aanvankelijk heeft Gromaire in hoofdzaak oorlogsherinneringen, tot op het randje van het karikaturale opgedreven landelijke scènes (‘Le Repas Paysan’ (1921)), scènes uit het volksleven, waarop vaak groepen worden afgebeeld o.a. de kermissen (‘La Loterie Foraine’ (1923)) en het leven der armen uitgebeeld. Zijn kleuren zijn meestal somber: bruinen en zwarten. Hoogtepunten in deze periode zijn het reeds vermelde ‘Le Repas Paysan’, met onbetwistbare karikaturale inslag, invloeden van het kubisme, waaruit een zekere beïnvloeding door Cézanne en misschien ook door de vroege Van Gogh spreekt. De geest van dit werk leunt sterk aan bij de vroegste werken van Permeke en Servaes; vervolgens ook ‘La Guerre’ (1925) met zijn blauwen en bruinen, de kleuren van staal en hout. ‘Ces hommes canons, à la tête et aux mains de bois, mais vêtus d'acier, enfoncés dans l'acier, un acier bleu profond et inoubliable, attendent sous la silhouette pathétique du pare-éclat’. (Jean Cassou, 1925). Een aangrijpend werk, een aanklacht tegen de ontmenselijking, bewijs van Gromaires engagement en van zijn epische visie die vrijwel steeds werkt met symbolen. Reeds in deze periode trokken hem de geometrische vormen aan (‘La Gare’ (1922)), waarvan de latere machinale werken, de gebouwenkompleksen en fabrieksschoorstenen de voortzetting zijn. Vanzelfsprekend is dergelijk werk humanitair en unanimistisch en wordt er een aanklacht tegen de ontmenselijking in geformuleerd. Ook reeds in deze vroege periode treft men een aantal naakten aan in hun voor Gromaire typische, volumineuze en robuste struktuur: ‘La Toilette’ (1924), sterk grafisch, zoals Gromaire steeds is, vol ingetoomde melancholie, sensualiteit en vruchtbaarheid, een kariatide. Later zal het naakt zonder zijn sensuele dierlijkheid te verliezen (‘Le nu au Manteau’ (1929)), een nauwelijks verholen tederheid uitstralen (‘Femme attachant son bas’ (1928)). Over Gromaires naakten schrijft Stanislas Fumet: ‘Vous devinez ce que pourra être un corps de femme pour Gromaire: ce paysage des paysages, cette affirmation triomphale de l'architecture charnelle, qui organise le plus puissamment l'espace.’ En zelf verklaarde Gromaire: ‘la sensualité des corps féminins m'est apparu comme une sorte de personalisation de la force vitale.’ De vrouw is, net als in Gromaires tekeningen, een lyrisch symbool van de levenskracht, terwijl industrie en architektuur het leven verstikken. Later, o.a. in het prachtige ‘Nu au fauteuil de tapisserie’ (1955) is het lichaam soepeler uitgebalanceerd, minder dierlijk en heel wat serener.

De schilder van het Noorden treffen wij vooral aan in zijn lyrische en tevens met symbolen geladen evokaties van het landleven: herinneringen aan zijn geboorteland, waar hij nog geregeld verblijft, aan de vlakten en de boeren o.a. het kubistische en sterk gekonstrueerde ‘Le Faucheur flamand’ (1924), waarin de boerengestalte een symbool is van onverzettelijkheid en het gebaar een symbool van hiëratisch humanitarisme. In een talrijke reeks werken roept hij zijn geboortestreek op o.a. ‘Les travaux de la Terre’ (1932) en het magistrale ‘La Charrue’ (1944)). Tevens heeft Gromaire samen met Lurçat een vrij groot aantal muurtapijten ontworpen. Ze zijn, in tegenstelling met zijn schilderijen, uitermate dekoratief en vrij overladen. Bekend zijn de vier seizoenen, waarvan ‘L'Automne ou la Flandre’ (1940) geïnspireerd is door een verblijf te Sint-Winoksbergen. De vier torens en de molen van de stad vormen er de achtergrond van. Ook de dramatische zee van het Nauw van Kales wordt vaak onderwerp voor akwarellen en tekeningen: aan de spanning tussen aarde, zee en hemel

[p. 66]

Marcel Gromaire, ‘Zittend naakt’ (1951).

[p. 67]

Marcel Gromaire, ‘De wagen’ (1944).

wordt kosmisch gestalte gegeven. Het is trouwens opvallend dat de schilder de natuur vrijwel steeds in zijn sombere grootsheid ervaart: aarde, zee, bergen, wat tot op late leeftijd de hemel systematisch alsluit en verbrokkelt.

Naast de natuur heeft Gromaire de mens en vnl. diens verwezenlijkingen: reusachtige gebouwenkompleksen, wolkenkrabbers, bruggen, fabrieksschoorstenen tot onderwerpen van een aanzienlijke reeks schilderijen gemaakt. Vooral een verblijf in New York (1946) heeft hem daartoe aangezet. Dit is dan de symboliek voor de bedreiging van de menselijke vrijheid. De hemel wordt door het opwaartse ritme van die gigantische architektuur letterlijk stukgevreten of ingelijst net als stukjes glas in beton (‘New York vers l'Océan’ (1950)). Dat laatste treft men overigens in zeer veel werken van Gromaire aan. De hemel wordt steeds stukgesneden. De werken uit deze tijd zijn meestal duister of wazig gehouden in een geometrisch staalhard lijnenspel. In een werk als ‘Borinage’ (1953) met zijn sterk gekonstrueerd geometrisch kubisme is dat alles wel heel duidelijk. Later zal Gromaire een meer serene kijk krijgen op het landschap: de werken geïnspireerd door Parijs zijn menselijker (‘Paris sous la Tour Eifel’ (1960) en de hemel wordt, hoewel in geometrische vlakken verdeeld, heel wat ruimer en opener (‘Les Collines’ (1964)).

Uit Gromaires schilderwerk blijkt reeds dat hij sterk grafisch is aangelegd. Hij heeft honderden tekeningen en akwarellen gemaakt, die zeker zijn schilderijen evenaren. Vrijwel steeds bouwt hij uit een grillig en wild spel van potloodlijnen een vorm op, een naakt of een landschap, dat door die lijnen wordt geaksentueerd. Ook zijn grafiek wordt later, zonder dat de techniek zelf verandert, met lichtere toetsen en meer geraffineerd aangewend.