Ons Erfdeel. Jaargang 10

[p. 170]

frans-vlaamse taaltuin
c. moeyaert ● izegem

5.

Zoals aangekondigd gaat het in deze rubriek vanaf dit nummer over de klankeigenaardigheden, de eigen taalmelodie, de syntaksis, taal- en spellingwaardering bij onze Zuidvlaamse taalbroers. Maar zoals u zult begrijpen is het onderwerp van het vorige jaar, nl. de eigen woordenschat, vanwege z'n sterk gevarieerde uitgebreidheid nog lang niet uitgeput. Daarom zullen we van nu af elk taaltuintie met onze nieuwe ‘vondsten’ laten beginnen.

Over pennepulle heb ik onze vriend Daniël Joos uit Ekelsbeke aangeschreven. Hij bevestigt dat het wel degelijk ‘vogelpiek’ betekent, maar in zijn streek meer voorkomt als pullepenne. J. Calliau uit Beveren a.d. IJzer kan toch gelijk hebben dat die naam ook gebruikt wordt voor een ander, gelijkaardig spel, nl. op een tegel die hiervoor speciaal gemaakt is, of - buiten dan - op een tekening in het zand. Dr. F. Debrabandere uit Brugge vermoedt dat het stuk ‘pulle’ iets met stoten of met een ‘putje’ te maken heeft, vgl. het Engels to pull. In Zermezele vertelde Mevrouw Verlynde ons biezonder vlot en vol trots over de kerk. Op een zeker ogenblik kwam het biechthuus, nl. de biechtstoel, ter sprake. Loquela vermeldt een ‘biechthuizeke’ in Roeselare, maar dan een ‘ombouwde, omtemmerde biechtstoel’. In dezelfde kerk staat de bekende reusachtige grafsteen niet overeind, maar kanteling, d.i. op z'n zij. Vlak erbij hangt een kroonluchter met veertien armen, waarvan het betoog nl. de ‘betekenis’ de zeven wijze en de zeven dwaze maagden zou zijn, aldus nog altijd Mevrouw Verlynde. In z'n preek op 15 mei 1966 in Buisscheure herinnerde Pastoor Beun vanzelfsprekend aan Tisje Tasje; ‘dat was z'n (h)oorname zei hij, z'n eigenlijke naam was Jan Baptist van Grevelinghe’. De pastoor had die preek in het Nederlands opgeschreven, maar in de vroegmissen, toen hij in het Frans moest preken, had hij z'n tekst gewoon verzet, d.i. vertaald in het Frans. Een voorganger van hem kondigde vanaf de preekstoel de kwatertemperdagen aan met de vermelding erbij: ‘afstand van vlees’, nl. vleesderven; zo deelde ons bakker Persyn van Buisscheure mee. Tegen de grens aan kwam vroeger het woordje jaarling voor onder de kerkdiensten, dat was dan een jaarmis of jaarlijkse dienst voor een overledene. Naar het schijnt is het mooie woord leuringe voor avondschemering nog levend in Frans-Vlaanderen. Loquela vermeldt het ook wel, maar ik vrees dat het aan deze kant van de grens in onbruik geraakt is. Als wij het over de oude eeuw hebben, dan bedoelen we er meen ik alleen de vorige eeuw mee, in Ekelsbeke is dat de naam voor de hele oude tijd, bv. ‘in d'oede eeuwe o de zee nog toet an Bèrgen kaam’; natuurlijk een historische vergissing. Alweer in Ekelsbeke kwamen W. Denaux en ik eens met prachtig weer na een kort onweer bij Mevrouw Herreman aan: ‘'t wos mor en dunderspeute’ zei ze, en ze bedoelde een korte onweersbui met neerpletsende regen. In Rozendaal vernam een man dat we uit een streek niet ver van Kortrijk kwamen, ‘'k hen dor ook nog me voetn ezet’ deelde hij ons mee. De man die op het kerkhof werkt in Rubroek bevestigde bescheiden dat hij nog eerbór (fatsoenlijk) het Vlaams kon

[p. 171]

lezen op de Vlaamse graven, bv. op het heilig graf (begraafplaats van de priesters in Rubroek).

Mogen we voor de fonetische spelling van de Zuidvlaamse klankeigenaardigheden eerst even overeenkomen? oe stelt de hele korte oe voor van koet (koud), oeë de lange oe gevolgd door een korte doffe e in moeëten, boeër; we doen hetzelfde met de korte ie in bietn (bijten), de lange ieë met korte doffe en in zieën (zien). De aa is de zuivere aa in slaapm (slapen) terwijl de ó de bekende open gerekte o is in vóder (vader). De è stelt de open gerekte e voor als in crème, terwijl de uu er altijd kort is als in buutn (buiten) want de ABN-uu wordt er bijna altijd eu, soms ie uitgesproken, e gebeur (buurman), vier (vuur). De geruisen, die dit keer haast uitsluitend hun beurt krijgen, probeer ik zo fonetisch mogelijk weer te geven.

De sj is er veel meer verbreid als in West-Vlaanderen. Overbekend is de uitspraak Vlamsj of soms Vlemsj voor Vlaams. Toen Kanunnik Lescroart eens even onze jongens kwam begroeten in onze reisbus, stak hij de lof van z'n streektaal en illustreerde dat met een voorbeeld: ‘vesje visj’ zei hij klinkt zoveel verser als verse vis. ‘Je moe resj (of) lienksj gruupm’ betekent dat je rechts of links moet afslaan. Ook in de uitspraak van bv. Tisje Tasje (zeg niet Tiesje, maar Tisje met de bekende Westvlaamse open i) is de sj veel zuiverder één geruis als in West-Vlaanderen. ‘'t Kost e sjande van geld’ hoorden we toevallig in Rekspoede, (sjande = schande). Pastoor Deconinck van Oudezele zei dat ‘de bussjop sjreeuwt achter Vlamsje priesters’, d.w.z. ‘de bisschop roept om Vlaamse priesters’. In dat laatste geval is er misschien wel een strook van West-Vlaanderen langs de grens die er ongeveer dezelfde uitspraak op na houdt. In Zermezele hoorde ik ook die sj in plaatsnamen: Klommeres (Fr. Clairmarais) klonk er als Klaameresj. Dat was net zo in Buisscheure. In Zermezele ook: Bèrgen-Sinte Winoksje...

Het biezonder merkwaardige verschijnsel waarbij de Nederlandse ch als f teruggevonden wordt in bepaalde Duitse en Engelse verwante woorden (lucht-Luft; zacht-soft, enz.) vertoont in een paar gevallen een omgekeerde processus in het Frans-Vlaams, wie weet als Saksische verschijningsvorm. Het gaat om twee woorden die we in Oudezele konden horen, nl. prófie (voor p(a)rochie) en lofting (voor lochting, nl. tuin), terwijl vichtig i.p.v. vijftig er even algemeen te beluisteren is als in West-Vlaanderen. Aan het Nederlands out of oud beantwoordt vaak het Duitse of Engelse alt, ald, old, enz. Alweer ontdekken we in Frans-Vlaanderen soms het tegenovergestelde, bv. in woorden als ‘eldige mensjen’, ‘mensjen van e zeker elde’, oude mensen; ‘'t is 's avonds keltig’: nl. koud maar dan zoiets als ‘vochtig koud’. Typische gevallen van synkope, bv. doordat de I wegvalt, kun je horen in leeik (lelijk), meik (melk), tajoren (taljoren = borden). De nd klinkt als ng in oengerd (honderd), angers (anders) of in j voorafgegaan door een lichte neusklank als in paijer (pander = mandje). De koster van Eke vertelde ons dat hij wel geen Vlaamse katechismus meer geleerd had maar dat de pastoor de Vlaamse gebeden meegegeven had op e blaaige, d.i. op een blaadje. Dat doet me denken aan dat andere verkleinwoord koddige dat ‘grapje’, ‘mopje’ wil zeggen.

In Rozendaal klinkt de w van weduwe en weduwnaar als een v: veve, vevóre. Zo komen dergelijke uitstotingen als die van de d van weduwe en weduwnaar biezonder veel voor in Frans-Vlaamse plaatsnamen: Oezele (Oudezele), Tèregem (Terdegem), Leregem (Ledringem); dat gebeurt ook met de t in Tegem (Tetegem), Oekerke (Houtkerke) en met de r in Hèz'le (Herzele), zodat iemand die hier de spellinguitspraak gebruikt, verondersteld wordt de Franse uitspaak te verkiezen. De aangesprokene zal dan vaak herhalen met een duidelijke Frans aksent, bv. LedrinGem (met de Franse gu) of Nieurlet i.p.v. Niejerlee (nl. Nieuwerleet). De volgende keer over de n-eters.

(C. Moeyaert, Sint-Jozefskollege, Izegem)