Nieuwe Wegen. Jaargang 3

Beeldende Kunst.
De Romanisten.

Elk kunstenaar, - en er is 'n verschil tusschen schilder en kunstenaar, - moet 'n individualist zijn. Zonder individualisme, dat altijd 'n persoonlijkheid is, en soms 'n zeer sterke, is geen oprechte kunst denkbaar. Individualisten alleen zoeken zich-zelven, vinden in hen, waar ze zoo wondere ontdekkingen doen, wat ze noodig hebben ter verwezenlijking van hun levensdroom. Zij alleen kennen, door persoon-

[p. 45]

lijk onderzoek, wat ze ten laatste instinctmatig doen, al de roerselen van hun hart en ziel, en dien inwendigen blik, waardoor het hun gegeven is, wat toch zoo weinig kunnen, hun gedachten en gevoelens te zien, te leven in visioenen van waar- of schoonheid.

Dit individualisme, den kunstenaar als dusdanig noodzakelijk, verwerpt alle nabootsing, omdat die hem vreemd is, omdat de andere schoonheid, die door hem zeer wel kan begrepen worden nochtans, niet groeide uit hem. En 't is zeer mogelijk van te zeggen, dat zonder individualisme er geen kunstenaars-ideaal denkbaar is.

Elk werk van schoonheid, op wat gebied ook, moet dragen het kenmerk van de ziel van den maker en 't is niet mogelijk dat die ziel juist voele en denke al naar de altijd-gekke mode van den tijd, alhoewel we geerne den tijdsinvloed aannemen. Niettegenstaande den tijdsinvloed, moet het werk den kunstenaarsdroom verraden en dit niet alleen in factuur, maar ook in opvatting, omdat deze is de factuur en de samenstelling gezien binnen in.

Er bestaat geen ware kunst zonder kunstenaarsziel, want zonder die ziel is 'n schoonheidsdroom niet aannemelijk en deze kan maar alleen groeien uit individualisten.

Deze stelling veroordeelt de Romanisten, waarvan we er 'n paar noemden in het hoofdstuk, gewijd aan de Realisten der XVI^e eeuw, namelijk Jan Gossaert van Mabuse en Lucas Jacobs van Leyde. De naam van Romanisten onderscheidt hen van hunne tijd-en landgenooten, die der traditie getrouw, zonder navolgers te zijn nochtans, voortwerken, wars Van vreemden invloed.

Van af het begin der XVI^e eeuw, zijn er op de werken van sommige Vlaamsche of Nederlandsche schilders vormen, meest van al versieringsvormen, merkbaar, die hun voorgangers geheel onbekend zijn. Ze zijn ontleend aan den Italiaanschen Hergeboorte- stijl of aan de Duitsche kleederdracht, fel verschillend met de hier in zwang zijnde Boergondische, en in de Nederlanden bekend geraakt, nog vóór schilders van alhier naar ginder heen gaan, waarschijnlijk door Duitsche etsen en houtsneden.

De Italiaansche Renaissance-stijl heeft de verlokkende aantrekkelijkheid der nieuwe mode en 't is wel mogelijk, dat sommige goed aangelegde schilders er des te liever naar grijpen, omdat ze in zich voelen den drang naar 'n nieuwe schoonheids-uitdrukking, omdat de in-zwang zijnde niet meer voldoet aan hun eisch, terwijl hun toch de innerlijke kracht ontbreekt van zelf hun eigen weg te zoeken en te vinden. Ook in de Renaissance-vormen, al hebben die kunstenaars het misschien zelfs gedacht en in de slagen-illusie geleefd, gelukken ze er niet in 'n eigen, persoonlijke schoonheidsweergeving te vinden. Zij brengen het niet verder dan tot navolgingswerk en bij eenigen, de knapsten onder hen, bijzonder in de portretten, vindt men als 'n pijnlijk strijden van de Nederlandsche traditioneele vormen met de nieuwerwetsche Italiaansche.

[p. 46]

Ten dage vindt men alzoo ook nog kunstenaars, voelend in zich den drang naar wat anders, naar wat nieuws, - en dat is zeer wel, maar wien het kracht ontbreekt om dat nieuwe te vinden en die, gefascineerd door vreemde kunst, ongelukkige navolgers worden, die alle persoonlijkheid hebben afgelegd.

In de XVI^e eeuw, blijft 'n zekeren tijd, de nabootsing meer uitwendig. Zij bepaalt zich tot enkele ornamenten, hetzij in de achtergronden, het zij in de kleerderdrachten. Maar wanneer de kunstenaars van deze landen, de reize naar Italië ondernemen en ginder de werken van Michel-Angelo en Raphaël hebben gezien, verandert alles. Italiaansche kunst is de kunst! Al de figuren worden naar het Italiaansch model behandeld, de uitdrukking van het aangezicht, waar de mystiek-voelende primitieven de heele ziel inlegden, wordt gewoner. De vorm krijgt de bovenhand over de uitdrukking. Het naakt, dat tot dan toe in de kunst van het Noorden maar accidenteel voorkomt, krijgt 'n veel breedere plaats en 't wordt van dan af mogelijk schilderijen te wijzen, zoo opgevat en uitgewerkt, om er het naakt figuur als dusdanig in te malen.

Toch rijst de vraag of Scorel of Schooreel, Mabuse, Lucas van Leyde, van Orley en anderen, 'n nieuw kunst-ideaal in het leven hebben willen roepen. En dat is toch wel mogelijk en dan is er ook verdienste in hun streven. Maar hun werk, hoe knap dan ook uitgevoerd, komt nooit tot de vereeniging van àl de eigenschappen, die we zien willen in 'n waar kunstwerk, en altijd blijft er in, en dat is pijnlijk, het gemis aan het scherpe kenmerk van hunne individualiteit. Invloed mag waargenomen, navolging nooit. Navolging is als het verloochenen der eigen ziel. Dàt kan 'n flink en handig werkman, maar 'n kunstenaar nooit.

De Romanisten staan daarom tusschen de primitieven en de kunstenaars van den Rubens-tijd, ten allermeeste, als 'n te bestudeeren weerd verschijnsel, onder opzicht van zoeken naar en toepassen van 'n nieuwigheid. Zij raken noch de eenen, noch de anderen, zij zijn geen overgangstrap. Daarom blijft, meest van al, ons hart onverschillig bij het zien van hun werk en hunne door hen-zelf gedoode persoonlijkheid verwekt bij ons geen genegenheid. Dàt kan ook niet.

Wij zeggen dat om hun doode persoonlijkheid en laten ons niet leiden door 'n gevoel van nationalisme. We vergeven het hun zelfs heel geerne dat ze geen nationale kunstenaars bleven en betreuren het, niet om ons, voor wie ze 'n leerrijk verschijnsel zijn, maar om hen-zelf, juist om dat verloochenen van eigen ziel en 't opofferen van hunne kunste-naars-individualiteit. Toch, zij mochten doen naar eigen vrije keuze. Niets is inderdaad zoo dwaas als wetten willen stellen, maar ook, voor ons eischen we vrijheid en maken er gebruik van, om in 'n kunstwerk te willen het kenmerk vinden van de voelende ziel of den denkenden, droomenden geest van den artiest, niet 'n stukje er van, ellendigverwaterd met wat nabootsing van vreemd gedoe, dat toch onmogelijk groeien kan in hen, maar verkregen werd door kunstregeltjes, juist zooveel van dit en zooveel van dat. En wederom verlangen we niet naar

[p. 47]

dat vreemd gedoe, omdat het vreemd is, maar alleen omdat het niet behoort, noch behooren kan tot het gedachten- of gevoelsleven van den kunstenaar, te weinig ziel bezittend om ongeschonden, hoog en rein, door het heele leven te dragen zijn allermooiste droom van schoonheid, gevonden in zich-zelf.

Jan Gossaert van Mabuse, woonde rond 1505 te Antwerpen, vertrok van daar in 1508 naar Italië,kwam dan wederom naar de eerstgenoemde stad en overleed er ten jare 1541. Vele van zijn schilderijen zijn van godsdienstigen aard en aan het leven van de H. Maagd gewijd. De achtergronden zijn rijkelijk versierd met ornamenten in Renaissancestijl. Sommige werken zijn van mythologischen aard en dat weer verraadt Italiaansche navolging. Sommige portretten van dien waarlijkscherpen teekenaar zijn oprecht schoon.

Maar oneindig- meer dan Mabuse staat Lucas Jacobs, gezegd van Leyde, onder invloed der Italiaansche meesters en wordt er navolger van. Merkweerdig is onder dat opzicht zijn Laatste Oordeel, bewaard in het gemeente-museum der stad Leyde.

Omringd van 'n groot getal engelen, zit onze Heere Jesus-Christus, met naakte borst en beenen, alleen maar omhangen door 'n lossen mantel, op den regenboog, doende met de handen het symbolisch gebaar van scheiden: de goeden, die links van de schildering moeten, met de kwaden, die naar rechts zullen.

Boven den oppersten Rechter, is de rein-blanke duive met opengespreide vleugels, die den H. Geest voorstelt, en daarboven stond voorheen de beeltenis van God den Vader, die de schilder daar verwijderen moest op het aandringen der al te vormlijke Calvinisten. Zij is vervangen door eenige Hebreeuwsche letterteekens, die Jehova moeten beteekenen, omgeven van 'n lichtenden stralenkrans. In de wolken, nevens den regenboog, en wat lager dan Christus, zijn de twaalf apostelen, van weerszijden, zes. Onder hen zweeft 'n bolwangige engel die in de bazuin blaast, ten einde èn dooden èn levenden op te roepen ter laatste vierschaar,

Van uit den achtergrond, komen naar het midden- en voorplan de opgewekten, allen naakt. Sommige lichamen zijn van lijn en houding waarlijk gracieus. Twee, 'n man en 'n vrouw, eveneens naakt, zijn waarschijnlijk de Leydensche houtkoopman Claes Dirksz, schepen en raadsheer der stad, en zijn vrouw, die geleid door 'n engel, ten hemel mogen. Links hebben de duivelen, afzichtelijk en weerzinwekkend voorgesteld, maar zonder het kenmerk te dragen van de fantastische verbeelding van 'n Jeroom Bosch of 'n Pieter Breughel, hun werk begonnen. Zij naderen met hun beestenlijven en drakenkoppen de verdoemden en trekken ze met hen mede naar de eeuwige duisternis.

George P.M. Roose en Jan De Schuyter.