Nieuwe Wegen. Jaargang 3

[p. 32]

Beeldende Kunst.
Pieter Breughel de Oudere.

Pieter Breughel de Oudere werd geboren heel nabij Breda, in Noord-Brabant, omstreeks 1530 en stierf te Brussel rond 1610 en dat is, zoo al, bijna alles wat men weet over zijn herkomst, zijn geboortedatum en het jaar van zijn afsterven. Niets is met zekerheid gekend. Breughel zelfs is niet eens de naam zijner familie, die onbekend is. Hij is kind van het land en zoon van boeren en heel zijn leven lang zal hij, met voorliefde, land en boeren, de dingen, die in de kinderjaren zijn oogen vulden, weergeven. Het mag daarenboven van hem gezegd, dat hij een der allereerste landschapschilders is, die, in den beginne, in het landschap de boeren plaatst en later de boeren in het landschap schildert.

Pieter Breughel volgt de gewoonte van den tijd en onderneemt ook de reis naar Italië, maar doet het al slenterend, hebbend wijd-open oogen voor al het ziensweerdige, makend schetsen en teekeningen van wat zijn bewondering opwekt al langs de wegen. Hij is opgetogen door de grootsche, machtige schoonheid der Alpen, door de ruwe scherpte der rotsblokken, door de reine lieflijkheid der met sneeuwbedekte bergtoppen; hij kent het angstgevoel bij de schrikaanjagende diepten van afgronden en watervallen Hij is 'n geest vatbaar voor alle natuur-schoonheid en oneindig-rijk aan verbeelding en 't is zeker, dat hij op zijn reize bergen, stroomen, afgronden en valleien bevolkt ziet met wat zijn rijke fantazij daarin plaatst.

Dat hij in Italië geen bewondering zou gevoeld hebben voor de allerschoonste werken aldaar gewrocht door 'n Michel-Angelo of 'n Raphaël Sanzio is, effen af, niet denkbaar. Zijn geest moet hen zelfs begrepen hebben, want Breughel is al te zeer kunstenaar om ongevoelig te blijven voor het schoonste door het scheppend genie van den mensch gemaakt. Maar 't is waarschijnlijk dat zijn gevoel van kunstenaar hem de kunst anders deed zien in zich. Hij, de nalooper van boerenkermissen en-feesten, gewoon aan beweging, rumoerigheid, spel en dans, eetpartij of drinkgelag, al bewondert hij heel-zeker de italiaansche kunst, vindt haar niet in overeenstemming met zijn voelen, - en zijn oogen dwalen af van de liefgekleurde en zacht-reine beelden van engelen of van heiligen in onbeweeglijke houding vol extase, om in zich weer te vinden het blije, vol beweging zijnde leven van ginder, van het Noorden, waar zijn land is en de menschen van zijn landaard in de doening, die hij zoo goed kent.

Pieter Breughel, - de boeren-Breughel, - blijft zich zelf en tegenover de sterke persoonlijkheid dier allergrootste kunstenaars, tegenover Michel-Angelo en Raphaël Sanzio, behoudt hij zijn eigen, ongeschonden persoonlijkheid en blijft de boeren-Breughel.

En hij keert alzoo, Nederlander, terug, gebleven wat hij was vóór

[p. 33]

zijn vertrek, maar beladen met 'n allerrijksten oogst van schetsen en teekeningen, herinneringen van al het bewonderde schoone. Hij vestigt zich te Antwerpen en zet zich onverdroten aan het werk, wrochtend al maar toe, naar eigen denken en naar eigen voelen, juist alsof hij nooit noch Italië, noch italiaansche kunst zag en dat verraadt in hem 'n groote kracht, komend van 'n zich zelf bewust-zijn en van zijn geloof in zijn kunst, gezien zijn tijd en bijna al zijn gezellen hongeren en dorsten naar de nieuwigheid en nabootsers zijn van de italiaansche Renaissance.

En over al zijn schilderijen, smakelijk-sappig van kleur, flink en gewetensvol van teekening, mooi verlicht en warm van toon, speelt zijn geest vol verbeelding, vattend van wat hij ziet in en buiten hem, of het intense leven, de geweldige rumoerigheid, de drommende beweging of het waarlijk karikaturale, zonder dat nochtans zijn boeren, zijn ongelukkigen, zijn blinden ophouden van te zijn wat ze altijd waren.

Zelfs zijn godsdienstige schilderijen, kruisdragingen of kruisrechtingen en andere zijn als overspet met wat zijn rijke verbeelding toovert in hem en hoe gewoon men te Brussel en elders ook is aan zijn schildering vol fantazij, toch heeft Breughel last met de lieden van den Beroerteraad, die zijn godsdienstige werken oneerbiedig vindend, hem betichten de nieuwere gedachte te zijn toegedaan, wat niet is en wat hij ook bewijzen kon.

Breughel is wel 'n nederlandsch kunstenaar van te lande, die niet anders heeft willen zien dan zijn land en de menschen en de dingen van zijn land, en die, wanneer hij andere zaken weergeeft, dit doet zooals Vlamingen en Nederlanders van toen dat zich voorstelden.

Zijn voorliefde voor het wonderbare, het fantastieke, het ontzettende kenmerkt hem ook als Vlaming. Zijn Val der Engelen, in het museum van Brussel bewaard, is 'n meesterwerk van wat de meestopgezweepte verbeelding scheppen kan. O die duivel-engelen, en die engel-duivelen, behept met al wat de schepping vertoonen kan als ontzettend, afzichtelijk en weerzinwekkend. Wat al onverwachte ontdekkingen men er doet! Wat onvoorziene vondsten! Dat kunnen alleen Nederlanders en Vlamingen of 'n Spanjaard als Goya, die ruim twee honderd jaar later komen zou en verwant zijn met hen door zijn verschrikkelijke droom-gezichten. Die door de mare bereden worden 'n heele week lang, kunnen misschien dàt nog niet zien in wat hun opgejaagde verbeelding schept, midden nacht, duisternis en eenzaamheid.

Men kan aan Breughel 'n overmaat van leven en beweging in zijn schilderijen verwijten. 't Is daar toch zoo dikwijls 'n dooreenkrioelen van menschen en dieren in vaak zóó wonderbare houdingen. Schilderkunst, gelijk alle kunst, zegt men, - o die alwijze Men! - moet harmoniseeren en evenwichtig zijn, geordend ook al, - och ja, is soms koud en onverschillig van evenwicht en orde, heeren leeraars der officieële akademiën! - maar het leven doet niet alzoo en Breughel, de levenslustige Breughel, schildert het leven, het niet-evenwichtige,

[p. 34]

het niet-geordende leven van straat en dorp en plein en stad, juist zooals het is, en hij doet zoo heel wel!

We zouden wel eens geerne 'n blije kermis zien, of 'n feest van boeren in hun vrije doening, of 'n kruisdraging, of 't is gelijk wat, waarbij menschen, en bijzonder volksmenschen, komen op de straat, en waarbij dan alles precies geschikt is als de klassieke, de koud-klassieke kunst, dat eischt. We zouden uitgelaten vreugde-bedrijven willen zien eerst en vooral door 'n belemmerende protocool van kunst (?) - regeltjes omschreven.

Men bezie maar eens n' schilderij van Breughel: men beginne 't is gelijk van uit wat hoek en men vordere en overzie ze alzoo geheel en 't is heel zeker dat men zal verbaasd staan over de menigvuldige fijngelijnde, smakelijk-gekleurde, dikwijls grappig-voorgestelde schilderijtjes, die ze bevat. En dat is natuurlijk en juist.

Het museum van Weenen bezit het grootste getal van Breughels werken. Daar zijn onder meer zijn Huwelijksmaal, vol leven, blije doening en geestigheid, heel warm van toon, 'n Boerendans, ongemeensmakelijk door den rijkdom der kleuren, het levendige der bewegingen en de lieve schoonheid van het landschap, Paulus' Bekeering, toonend hoe rijk Breughels verbeelding is, de Toren van Babel, n' werk, wemelend van beweging en wonderlijk van opvatting, 'n schilderij, waarbij men stil blijft om tot het begrijpen er van te komen; zijn schoone Kindermoord, die 'n vlaamsch dorp met kerk en huizen voorstelt, geheel wit van den neergevallen sneeuw, met prachtig bruine kleuren voor de woningen. De lucht is grijs-blauw en daarop teekenen de naakte takken der bladerlooze boomen, zoo waarlijk-reëel. Midden den weg, die op het voorplan van den eenen kant eindigt in 'n soort vastgevrozen poel, staat 'n ruitersbende, met de vlag en de lansen hoog boven de hoofden. De soldaten zitten diep in hun stalen harnassen en wachten. Sommigen zijn hun afzichtelijk beulswerk begonnen? zij loopen de deuren in. Menschen komen in de straat en bidden om genade voor de arme onnoozele kinderen, door Herodes, wreed veroordeeld. 'n Hond loopt heen, nevens een rennend paard, 'n andere houdt 'n man bij den halsband. Doode kinderen liggen als arme, gebroken poppen neer in den sneeuw, rond hen wat rood-gekleurd. Hier nog vlucht 'n vrouw, ginder zit 'n andere neer in den konden, witten sneeuw, met heur dood kind op den schoot en weent.

En dat alles leeft, leeft...

Daar is ook nog de Vastenavond-Twist nog levendiger, nog kleurrijker, nog sterker van verbeelding en blij-geestige fantazij dan veel van zijn andere schilderijen. Deze wonderlijke, zoo komieke en toch zoo schoone schildering is niet te beschrijven. Zij geldt voor 'n meesterwerk en is het inderdaad ook, want nergens is misschien zooveel geestigheid, kleur, leven, beweging, rumoerigheid, - men hoort de pret! - bijeen gebracht als daar.

Berlijn, Madrid, Parijs, Nantes, Brussel en Antwerpen bezitten

[p. 35]

ook schilderijen van Breughel: Antwerpen onder meer 'n Kruisdraging, geteekend 1607, 'n werk van zijn grijsheid dus, waarin nog altijd evenveel fantazij, beweging, leven en verbeelding zijn als in de werken gemaakt op veel jongeren leeftijd, - 'n bewijs dat geen van de eigenschappen, die Breughel als kunstenaar kenmerken, verminderde al met den gang der jaren.

Pieter Breughel de Oudere staat tusschen Quinten Massijs en Pieter Pauwel Rubens. Hij is de man der traditie, die in 'n tijd van vertroebeling en naäperij van vreemde kunst, trouw blijft aan het verleden, maar niet als slaafsche navolger, maar wel als voortzetter, trouw aan zijn landaard, aan zijn volk, aan zich-zelf. Hij is daarenboven 'n scheppende geest, die alhoewel dikwijls neergehaald, ja, bespot door de kritiek en de officieële akademiën, die na vergeten te zijn geweest, zijn plaats herkrijgt en van zoo wijd in het verleden door zijn begaafheid, zijn doening, zijn rijke verbeelding en zijn wonderbaar genie onzen eerbied en onze liefde wint en behoudt.

George P.M. Roose en Jan De Schuyter.