De Nieuwe Stem. Jaargang 17

[p. 122]

Ex Libris

Een geschiedenis van de Duitse communistische partij

In de reeks ‘Hefte zum Zeitgeschehen’, uitgegeven door het ‘Verlag für Literatur und Zeitgeschehen’ te Hannover, is zopas een nuttig en actueel boekje verschenen onder de titel ‘Von Rosa Luxemburg zu Walter Ulbricht’. In een tachtigtal bladzijden geeft de schrijver, H. Weber, een korte schets van de geschiedenis van de Duitse communistische partij vanaf 1914 tot op heden.

Uitgaande van de situatie waarin de Duitse socialistische beweging verkeerde bij de aanvang van de Eerste Wereldoorlog, laat Weber zien hoe tengevolge van diverse scheuringen en afsplitsingen gedurende de oorlogsjaren, tenslotte twee partijen vijandig tegenover elkander zijn komen te staan: enerzijds de Socialistische Partij Duitsland, en anderzijds de Communistische Partij Duitsland.

De gehele ontwikkeling wordt toegelicht aan de hand van enkele verduidelijkende tekeningen. Voor Nederlandse lezers is het boeiend om deze gehele geschiedenis van splitsingen en scheuringen eens te vergelijken met de vrijwel analoge evolutie die de socialistische beweging in óns land in de eerste decennia van deze eeuw heeft doorlopen.

Stond de communistische partijleiding aanvankelijk op een vrij hoog intellectueel peil, na de dood van Lenin in 1924 komt hieraan in versneld tempo een einde en neemt ook de stalinisatie hand over hand toe.. De aanvankelijk revolutionaire beweging in de Sowjet-Unie verstart tot een bureaucratisch apparaat, terwijl de communistische internationale, de Komintern, een instrument wordt in handen van de centraliserende macht van Moskou, waaraan alle overige nationale communistische partijen dan ondergeschikt moeten worden gemaakt. Deze toenemende heerschappij van het apparaat weerspiegelt zich duidelijk in de samenstelling van de opeenvolgende partijleidingen. Weber geeft enkele illustratieve lijsten waarop de namen staan vermeld van de leden van de centraalcomité's van de Duitse K.P. uit de jaren 1918 tot 1925.

In 1933 wordt de communistische partij verboden, om pas weer in 1945 openlijk voor de dag te komen. Inmiddels evenwel is een groot deel van het oude kader, onder wie Ernst Thälmann, in de nazi-concentratiekampen vermoord, terwijl een kleine groep mensen

[p. 123]

de wijk heeft genomen naar Moskou. De onafhankelijksten uit deze emigrantengroep, qua doelstellingen en mentaliteit meest revolutionairen van de oude stempel, verliezen echter het leven tijdens de grote zuiveringen in de Sowjet-Unie, zodat uiteindelijk slechts een betrekkelijk klein groepje Stalin-getrouwe apparaatdienaren overblijft.

Het is hier dat we geregeld de naam van Walter Ulbricht tegenkomen. Ulbricht, die in 1946 de kans krijgt een eigen partij-van-het-nieuwe-type op te bouwen in de Russische bezettingszône.

Inhoeverre nu, vraagt Weber zich af, is er nog sprake van enige overeenkomst tussen de oude revolutionaire groep rondom Rosa Luxemburg en de zich socialistisch noemende partij van Ulbricht? Het antwoord dat hij geeft kan ons uiteraard niet verbazen: er is geen enkel punt van overeenkomst meer te bespeuren. Van het revolutionaire élan en de brede menselijkheid waardoor zowel de persoon alsook het werk van Rosa Luxemburg werden gekenmerkt, is bij de huidige ideologisch door en door verkrampte S.E.D., die zich slechts met totalitaire machtsmiddelen weet staande te houden, niets meer te ontdekken.

Toch meent Weber een lichtpuntje te zien: zal, aldus luidt zijn redenering, het revolutionaire vuur dat het huidige Ulbricht-regiem heet te bezitten, dit regiem op de duur niet zelf verteren? Zullen degenen die thans in Oost-Duitsland (en trouwens in elk communistisch land) overstelpt worden met de revolutionaire ideeën van Marx, Engels, Lenin en (ja ook!) Rosa Luxemburg, de ogen niet opengaan voor de ideologische façade van het bewind waaronder zij leven? En zullen deze mensen dan geen bedreiging van binnenuit gaan vormen voor de totalitaire communistische machtsstructuur?

Bij het lezen van dit betoog, wordt men licht herinnerd aan de legende over Luther, die, aldus wil het verhaal, door lezing van de bijbel in opstand geraakte tegen de macht die zich van oudsher op diezelfde bijbel had beroepen en aldoende deze macht aan het wankelen heeft gebracht.

Van een ruim tachtig bladzijden tellend boekje kan men niet eisen dat het volledig is. Toch is het jammer dat enkele onderwerpen niet wat uitvoeriger zijn besproken. Over de verhouding en de onderlinge strijd tussen nazi's en communisten zou men wat meer willen weten, want wat er nu over geschreven staat in Weber's verhaal kan gemakkelijk tot misverstand leiden. Ook de vestiging van de S.E.D. en de verhouding van deze partij tot de - thans verboden - communistische partij in de Bondsrepubliek, had ik graag wat uitgebreider behandeld willen zien.

P. Valkenburgh

[p. 124]

P. Geyl: Huizinga als aanklager van zijn tijd. Med. K.N.A.W. afd. letterkunde, nwe reeks, deel 24, no. 4, Amsterdam, 1961.

Huizinga, aldus de auteur, heeft als aanklager van zijn tijd onvoldoende in het oog gehouden, dat de wereldcrisis die hem benauwde veroorzaakt werd door de vestiging van totalitaire regimes in Rusland, Italië en Duitsland.

Deze tekortkoming is te verklaren uit zijn algemene houding tegenover leven en maatschappij. ‘Door heel zijn oeuvre heen kan men een onwil waarnemen om economische factoren of ook zuiver politieke van staat- en machtstrijd bij het cultureel proces in rekening te brengen’ (7). Hij beschouwde cultuur als een geheel boven het politieke en economische verheven ‘louter geestelijk proces’ (22).

‘Huizinga's cultuurideaal was dat van een’ ook ‘maatschappelijke’ élite (40), die afgeschermd is, of zich afschermt van ‘het ernstige, het rauwe leven’ (12). Terecht, aldus de auteur, haalde Romein de ontstentenis van enig sociaal motief bij Huizinga sterk naar voren. Ook Geyl zoekt daar ‘de doorslaggevende factor’ (39). Huizinga was blind ‘voor realiteiten van het leven, voor politiek, voor economie, voor sociale noden’. ‘Van heel die sfeer van zorg en worsteling moest hij niets hebben’ (42, zelfde mening bij Wa. C. Schallenberg van Huffel: Uren met Huizinga. Baarn, z.j., 8, 10, 11, 25). De door Romein bepleite verheffing van de arbeidersklasse ‘benauwde’ hem. ‘Hij immers hing met zijn hele hart aan een toestand’ ‘die hij gestabiliseerd zou willen zien, maar die’ ‘bezig was te verdwijnen’ (37). ‘Hij streed voor het behoud van een orde van zaken die onherroepelijk verloren was’ (42, zelfde mening alhoewel voorzichtiger geformuleerd bij Th.J.G. Locher: Johan Huizinga. Jrbk Maatsch. Ned. Letterkunde, 1945/46, Leiden, 1947, 104). Hier ligt, aldus de auteur, ‘een beslissend punt als men Huizinga's geestesgesteldheid verklaren wil’ (37).

In ‘de geest van verzet tegen de’ eigen tijd ziet Geyl Huizinga beinvloed door het vèrgaand aestheticisme van de negentigers bij hem verbonden met ‘een nostalgische stemming’, met ‘een neo-romantisch zich wegdromen in de Middeleeuwen’ (18).

Hiermee houdt de tweede belangrijke tekortkoming verband die Geyl hem aanwrijft: ten detrimente van het heden, waarin Huizinga zich niet thuis voelde, heeft hij het verleden onhistorisch ‘haast’ ‘moedwillig’ (8) geïdealiseerd.

Zich in Huizinga's psychisch leven verdiepend besluit de auteur tot twee slecht met elkaar harmoniërende neigingen in zijn persoonlijkheid (21), tot een ‘onopgeloste tegenstelling’ die men ‘tot het laatst toe bij hem kan waarnemen’ (19) ‘tussen rede en mystiek’

[p. 125]

(38). Het was een dilemma dat hem ‘nooit’ (28) losliet.

Twee opmerkingen:

1) In navolging van Verwey bepleit Geyl een ‘onvoorwaardelijk geloof’ in de scheppende vermogens van de menselijke geest (4, vet door mij, E.V.). Huizinga, zo constateert hij misprijzend, miste dat onvoorwaardelijk geloof en liet zich overwoekeren door de ‘gifplanten’ van ‘ondergangsgedachten, tobberijen’ en ‘moedeloosheden’ (4). Zijn ‘fundamentele vergissing’ is ‘kleingelovigheid’.

Plaatsen we de auteur nu voor het dilemma waarvoor hij Huizinga stelt: spreekt hij bij dit verwijt van ‘kleingelovigheid’ (9) nu als man van de rede of als mysticus? Komt Geyl na de geleerdentoga te hebben afgelegd, nu op het toneel gehuld in het kemelharen kleed van de prediker?

2) Doordat Geyls studie in meerdere trekken overeenkomt met de vroeger over Huizinga verschenen literatuur is de lezer er al mentaal op voorbereid zijn kritiek te onderschrijven. Huizinga had de geschetste beperktheden, hij was individualist, hij leed aan escapisme. Maar tegelijk: hoe ernstig was hij, hoe oprecht, hoe - dikwijls - innerlijk ontspannen, hoe ingetogen, hoe bescheiden, hoe volslagen verstoken van aggressieve aandriften, van de zucht de eigen persoon op de voorgrond te plaatsen, van de neiging door kritiek op anderen zelf te schitteren. Hoe wars was hij van iedere pose. Sterker accentuering hiervan zou hebben doen uitkomen dat de door Huizinga bepleite ascese en katharsis niet per se zo onbetekenend zijn als Geyl suggereert (10, 26).

E.E.G. Vermeulen.