De Nieuwe Stem. Jaargang 17

[p. 62]

Ex Libris

De eerste vier delen van Dirk Costers Verzamelde Werken (A.W. Sijthoff, leiden, 1961) geven een beeld van de schrijver zoals men hem nog niet kon kennen, nl. door drie delen brieven, van 1905 tot kort voor zijn dood in 1956, verzorgd door Henriëtte de Beaufort, en Het dagboek van de heer Van der Putten, op sommige hoofdstukken uit De Stem van voor 1940 na evenmin bekend. Costers leven en werk vertoont een zo scherpe curve van de roem en de waardering als maar zelden voorkomt, de oorzaken daarvan liggen in zijn persoonlijkheid zowel als in tijd en omstandigheden. Omstreeks 1920 toen hij De Stem oprichtte was hij zo gevierd, dat men naar een tweede voorbeeld moet zoeken, het overstelpte hemzelf, teruggetrokken en bijna schuw als hij van nature was. Maar men zag hem de lijnen trekken waarin de tijd zich bewoog, de geestelijke beweging ervan beschrijven, en men volgde zijn stukken en zijn lezingen met gespannen aandacht. Publiek en schrijvers, vulgus en high-brow eerden hem om strijd. Nijhoff haalde bij de verschijning van het eerste deel van zijn Verzameld Proza in De Gids in 1926 een uitspraak van een van zijn vrienden aan: Wat Coster schrijft gelooft het halve land. Relativeerde hij die populariteit nog, tegelijkertijd prees hij ook Costers stijlkracht. Vrijwel geen van de voornaamste schrijvers en dichters die hem toen niet heeft geroemd, om zijn poëziekarakteristieken bovenal, A. Roland Holst, Marsman, Engelman, zelfs Bloem en Greshoff toen nog. Daarnaast vonden zijn Marginalia grote scharen lezers en werden vertaald in het Engels en het Duits. De grote omkeer kwam na 1930. In hun briefwisseling verklaarden Ter Braak en Du Perron het er over eens te zijn dat Coster moest worden vermoord en fantaseerden geamuseerd hoe elk dan daarbij te werk moest gaan. Coster heeft het als een samenzwering ondervonden, als een georganiseerde reputatieroof, en in elk geval heeft de systematische bestrijding ook ons vrienden en bewonderaars doen verstommen of tot andere gedachten gebracht, zijn latere brieven hebben er een vaak verbitterde toon door gekregen, hij weet het aan die politionele actie van Du Perron met name, dat hij als recensent geïsoleerd en van zijn materiaal afgesneden raakte en dat hij zich als auteur de toegang bij uitgevers geblokkeerd vond. Het is te veel eer voor Du Perrons niet aflatende bestrijding en voor zijn weinig gelezen stalenboeken (in meer dan één betekenis) tegen Costers stijl, daaruit de val van Costers roem af te leiden. Men kan trouwens niet enkel van zulk een val spreken, juister is: een zeer sterk toegenomen tegenstand die ook vroeger wel niet ontbrak naast een aanhang en waardering die minder afnamen dan men door het negatief rumoer om hem heen zou menen, het ereburgerschap van Delft, het eredoctoraat van Amsterdam, de waardeschatting in de literatuurgeschiedenis, bijv. bij dr. Knuvelder geven er blijk van, en tenslotte nu de verschijning van zijn volledige verzamelde werken. De waardering en vriendschap in

[p. 63]

Vlaanderen, waar hij lid van de Academie werd, bleef onverminderd, van Streuvels en Teirlinck tot Karel Jonckheere, en het proefschrift van Paul de Wispelaere wordt er al het tweede over hem. Maar tot het laatst is zijn zorg gebleven dat hij de weg naar de publiciteit in ons land, voor boek en artikel niet meer vond, zijn laatste dialogen verschenen ook in het Nieuw Vlaams Tijdschrift.

Een diepere oorzaak voor het sterke verschil van op- en neergang in Costers faam moet dunkt mij gezien worden in wat men kan noemen het toenemend snelverkeer in het geestesleven. Alle waardering gaat sneller voorbij, de jongsten behoeven slechts ouder te worden om het te merken. Dat het verschil bij Coster extra groot is, een zuigkracht van het ebbend getij toch minder sterk dan bij bijv. de beide Querido's of Van Genderen Stort, maar weer sterker dan bij Antoon Coolen of Bertus Aafjes, wier roem trouwens meer verdeeld raakte dan teloor ging, en even sterk als bij Verwey in bepaalde perioden van zijn leven, het vindt ongetwijfeld vooral zijn oorzaak in het kenterend getij van de naoorlogsstemming van 1920 en de vooroorlogsstemming van 1930 en in al wat dat aan verschil van geestesgesteldheid met zich brengt. Het levensvertrouwen dat na de eerste wereldoorlog alom weer opstuwde viel met het troostelozer worden der samenleving en het dreigender en kwaadaardiger worden der internationale verhoudingen na 1930 terug tot een voor weinig of niets meer te winnen levenswantrouwen, dat na de tweede wereldoorlog in de diepte culmineerde. Coster moest ten val komen doordat hij de markantste representant van een tijdgeest is geweest en niet zoals Du Perron en zijn navolgers het zo simplistisch wilden afdoen, een gemakkelijk te ontmaskeren kwakzalver. Het blijkt merkwaardig genoeg uit de reacties ook nu nog bij het verzameld werk, dat men nog niet van hem af is, dat hij wederom tot soms heftige discussie en reactie aanleiding geeft, d.w.z. dat zijn tegenstanders ook nu nog met hem te stellen hebben en hij niet zwijgend aan de vergetelheid valt prijs te geven. Nog weer prikkelt hij of lokt verzet uit, maar ondertussen heeft telkens weer onder de weerstanden door de een dit, de ander dat in hem te prijzen. Tezamen levert dat op dat men het er over eens is, dat hij een van de eersten is geweest die uitzag naar tekenen van een europese geest, en die voor de problematiek van het falend Europa een diagnose en formule zocht, die in de literatuur verder en vaker over de grenzen zag dan de meesten, van Stendhal (later Du Perrons idool) en Flaubert tot Dostojewsky, en Unamuno; dat hij tegenover de eenzijdige tachtiger aesthetiek begon met een levenscritiek die de confrontatie met de persoonlijkheid vooropstelde, en daarmee een schakel werd tussen Verwey en Marsman, en hoe anders ook door hen toegepast, tot Ter Braak en Du Perron; dat zijn befaamde ethiek veeleer neerkwam op een aanvaarding van de gehele levende mens dan op een verengd moralisme en hij zijn strijd zeker niet voor de braafheid voerde maar tegen het levenloze, het liefdeloze en het koud verstande-

[p. 64]

lijke dat hij het noodlot van de westerse technische cultuur zag worden; dat hij als eerste de nieuwe dichters inluidde met Nieuwe Geluiden en verborgen of vergeten schatten opdolf in de ‘Oude Geluiden’. Om dit alles heeft Nijhoff hem een groot criticus en een groot essayist genoemd. Zeer was hij dit als aforist, ook het Dagboek bevestigt dit. En als men de moeite neemt Het Dagboek van de heer Van der Putten te lezen, waar weinig recensenten zich de tijd voor lijken te gunnen, dan zal men er een veel vlijmender, en ook heel wat minder weerloos op zijn tijd, bij tender en feller, en dan op zijn beurt weer een van de wereld zich afwendend mysticus, of soms een naar het aardse toegekeerd sensueel genieter, en meermalen een schrijver aan wie men zeker niet kan ontzeggen dat hij een prozaïst is die soms doet denken aan Couperus en soms aan het idool van zijn vijanden... Multatuli. En die, om beurten zachter en heftiger, niet onverwant is aan de uit de vergetelheid geroepen Nescio.

Anthonie Donker