De Nieuwe Stem. Jaargang 9

[p. 412]

Theo van der Wal
De mond op de wang

In vele moderne tekeningen, gouaches en schilderijen treft men een wijze van afbeelden en een techniek aan, waarvan menig criticus en menig leek zegt dat ze ingegeven lijken door kindertekeningen of door de kunst van primitieve volken. Ongetwijfeld zijn er heden ten dage beeldende kunstenaars die dergelijke primitieve voortbrengselen bijzonder waarderen en ook die de kunst - van kinderen bijvoorbeeld - wensen af te kijken. Het is ook niet te loochenen dat er in het werk van jonge kinderen, als ze onbeïnvloed hun ‘kunst’ scheppen, elementen zijn, die de bewuste opvattingen van volwassen kunstenaars dekken. Zo schilderde mijn zoontje, toen hij zeven jaar oud was, eens een huis en een boom, waarin een bepaalde moderne opvatting consequent was doorgevoerd, n.l. het aanbrengen van de omtrekken in de kleurvlek, zodat de boom bestond uit een blauw-met-rode stam, die geplaatst was in een geel-groene vlek, welke de kruin voorstelde. Het huis was een blauw-met-rode vlek, waarin de contouren, b.v. van raam en deur, waren aangebracht. En boom en huis stonden weer in een geel-groene-rode vlek, die lucht, achtergrond en voorgrond voorstelde. Men ziet dat er ook eenheid van kleur was, of zoals men dat pleegt uit te drukken: een kleur kwam steeds terug.

Wat is het nu dat kinderlijke kunstvoortbrengselen zo aantrekkelijk maakt voor volwassenen in het algemeen en voor kunstenaars in het bijzonder? Er zijn verschillende redenen: men kan de naïveteit bewonderen, men kan aangetrokken worden door het verloop der geestelijke ontwikkeling bij het kind, men kan ook de vrijheid van opvatting prijzen. Maar waar een kunstenaar in het bijzonder naar het kind en de primitief kijkt, daar is een ander streven.

Onze Westerse beschaving is er een waarin van verschillende functies van geestelijk leven die van het denken de voornaamste rol speelt, en al sinds de Grieken gespeeld heeft. De logica, de deductie, later de inductie zijn zo de zuilen waarop onze cultuur gebouwd is: ze hebben ons een schitterende wetenschap geschonken en een overweldigende technische vooruitgang. Alles ging draaien om causale verbanden, want denken is niet anders dan dergelijke samenhangen aangeven. Denken legt causaal verband. Er is een tijd geweest dat men de dauw op het veld toeschreef aan de maan, d.w.z. van de maan droop water af op de aarde en dat deed dauw ontstaan. Wij hebben een andere verklaring.

[p. 413]

Maar toch was er causaal verband tussen de maan en de dauw: men zag bedauwde landen bij volkomen heldere nachthemel. Daar water, zo leert de ervaring, uit de lucht komt, uit de wolken, moest water toch ook uit de lucht komen, ook als er geen wolken waren. Want hier leerde de ervaring dat dauw ook water was. De conclusie lag voor de hand: het water moest van de maan komen. Ook kinderen leggen dergelijke logische verbanden. Als men een jong kind vraagt hoe het komt dat wolken bewegen, zal het vaak ten antwoord geven: omdat ze vleugels hebben. Immers, wat zich in de lucht beweegt, als vogels, insecten en vliegtuigen, heeft vleugels. Vraagt men het kind waarmee het denkt, dan zal het in de meeste gevallen zeggen: met de mond. De primitief en het kind handelen op dezelfde wijze als volwassenen van goed cultureel niveau: alleen beschikken zij over minder feiten en leggen daardoor causale verbanden, die in feite niet bestaan. Hier is geen fout in hun redenering, maar een te geringe schat aan kennis.

Het is nu dit streven naar het leggen van causale verbanden, dat het aanschijn van onze cultuur heeft bepaald. Kan men die verbanden niet meer leggen, zoals in de moderne physica, dan laat men desniettemin dit streven niet los, maar past het toe op andere wijze: n.l. door middel van statistiek, en de statistische gedragingen vallen weer onder de causaliteit.

Men vraagt zich af, waartoe het bovenstaande zal leiden, waarom wij - over kunst sprekende - psychologie en physica aanhalen. Het gaat hierom: vastgesteld moet worden dat het denken een eerste rol speelt in onze beschaving, dat dit reeds duizenden jaren het geval is. Er is wel reactie tegen geweest, b.v. in de Middeleeuwen, toen velen zich in de mystiek verdiepten, maar dit zijlijntje is verzand. In de vorige eeuw was het denken, het verstand, de rede oppermachtig: Haeckel b.v. had de geheimen der wereld zo goed als opgelost. Deze eeuw nu is weer een eeuw van reactie. Reactie tegen de alleenheerschappij van het verstand.

Vele kunstenaars opponeerden en schiepen een wereld waarin de wetten der logica niet meer golden, d.w.z. de logica, gebaseerd op de waarnemingen in de ‘reëele’ wereld. Dat een mond op een bepaalde plaats in het aangezicht staat, is ‘causaal te verklaren’. Er is een ontwikkelingsgeschiedenis van de mond: hoe deze mond bij de mens geworden is van het eerste eencellige leven af, over alle ontwikkelingsvormen heen, tot op de huidige dag. Nu komt er een kunstenaar en

[p. 414]

plaatst de mond b.v. op de linker wang. Dat is in strijd met de zintuigelijke ervaring, in strijd met de logische ontwikkeling en trouwens ook in strijd met, laat ons zeggen: de partner van de mond: het voedsel. Onze oppermachtige rede beweert nu: dergelijke uitbeelding is onzin. Een kind echter tekent, in een bepaald stadium van zijn ontwikkeling, ook de mond op de wang. Men ziet dan een hoofd ten dele en profil en ten dele en face. De neus is natuurlijk en profil, de ogen even natuurlijk en face. Dat komt, zegt Katz, omdat het kind niet tekent wat het ziet, maar wat het weet, en daar een mens twee ogen, een neus en een mond bezit, worden ze alle getekend, en wel onder de grootste gezichtshoek. En het merkwaardige is nu, dat we van de kunstenaar moeten zeggen, dat hij onlogisch is, n.l. zijn tekening gebaseerd heeft op kennis, dus op verstand. Het kind weet het goed, de kunstenaar.... weet het beter!

Indien nu de volwassen kunstenaar kijkt naar het kind en naar de primitief, die een logica heeft gelijk aan die van een kind, zij het met meer ervaringsfeiten tot zijn beschikking, dan begaat hij een vergissing, wanneer hij meent in kind en primitief een voorland te mogen zien voor zijn kunst of zelfs ideaal. Hij wenst te reageren tegen de dwingende macht van de rede, hij wil de verstandelijke logica, de louter causale verklaringen, uitschakelen; hij wil een andere weg betreden, de even zeer aanwezige andere functies van ons geestelijk leven meer op de voorgrond plaatsen als gevoel van intuïtie. O.i. volkomen terecht. In het bijzonder in de kunst heeft de heerschappij van het logische denken lang genoeg geregeerd. Maar de fout is dat hij kind en primitief als voorbeeld neemt. Bij hem is reactie op een eenzijdige cultuur. Bij het kind en de primitief is echter helemaal geen sprake van een reactie: hun ‘kunst’ is inhaerent aan hun niet-wetenschappelijke, niet-technische maatschappij of maatschappijbeschouwing. Hun ‘kunst’ is de uitdrukkingsvorm van hun kennis, van hun rede, verstand, logica, causale opvatting, even goed als van hun gevoel en intuïtie. Zij gaan opwaarts, de moderne kunstenaar die hen als voorbeeld wenst, zou neerwaarts gaan. Hij wil de renaissance van een cultuur, die hijzelf reeds - als kind - heeft bezeten!

Het kind en de primitief gebruiken beiden al hetgeen ze geleerd en ervaren hebben en ze doen steeds nieuwe ontdekkingen. De volwassen kunstenaar zou dan terúg gaan? Indien hij de vrijheid en natuurlijkheid van kinderen en primitieven wenst - en hij kan niet beter wensen! - dan dient hij op gelijke wijze te werken, d.w.z. met het geleerde en ervarene, met zijn eigen cultuur, waarin ook de al-

[p. 415]

macht der rede vertegenwoordigd is - de wereld aanschouwen en scheppen. Hij gaat dan niet bij hen in de leer, maar bij zichzelf: in hem zijn ook het kind en de primitief. Hij geeft zijn andere functies een evenwaardige macht als nu de rede bezit. Hij zal dan niet een mond op de wang tekenen, maar de mond afbeelden als het resultaat van een ontwikkelingsgeschiedenis, voorzover hij, de kunstenaar, er kennis van draagt; voorts als meerwaardig orgaan, dat voor voedselopname, voor spreken, voor liefdeshandelingen kan dienen; en als verbonden met voedsel, met de medemensen, met innerlijke emoties. Als daardoor de mond niet op de juiste, biologische, plaats in het hoofd komt, maar daar waar hij krachtens gemelde mogelijkheden behoort, dan is dat iets heel anders dan een deformatie op grond van de drang kennis te étaleren, zoals het kind doet. Ofwel: zoals bij de levende mens de mond organisch behoort op de plaats waar hij zich bevindt, zo dient in een afbeelding de mond zich op de plaats te bevinden waar hij - naar zijn geestelijke waarde - organisch behoort. En dat kàn werkelijk ook zo, dat de biologisch bepaalde plaats precies gelijk is aan de geestelijke.