De Nieuwe Stem. Jaargang 1

[p. 606]

Boekbespreking

Dr. J. Romein, nieuw Nederland. algemene beginselen ener hervorming in hoofd en leden. serie: ‘woorden tot het Nederlandse volk’
A'dam, Uitg. Vrij Nederland, 1945

Toen de Nazi-Germanen, in de winter van 1944, hun laatste stuiptrekkingsoffensief in de Ardennen lanceerden en von Rundstedt zijn soldaten een vrolijk Kerstfeest had beloofd in Brussel en Antwerpen, schreef Romein deze diepernstige woorden tot het Nederlandse volk, na overleg met een aantal Nederlanders, gehouden in een der talloze clandestiene bezinningsbijeenkomsten zoals die uit de oorlogsgrond oprezen. Met een, in de beste passages, haast profetische klank en in de minst geslaagde gedeelten op een iets te schoolmeesterachtige toon getuigt de schrijver van zijn, op de redelijkheid gebaseerde overtuiging (als motto kiest hij ‘credo quia rationale’) dat de sociale kwestie in socialistische geest moet opgelost worden, en dat iedere man en iedere vrouw moet inzien dat nu de kans ligt om tot daden te komen. Zo niet dan is het gedaan met onze beschaving, niet meer en niet minder. Uitgaande van Arnold J. Toynbee's ‘Study of history’, gaat de schrijver na welke perioden in de geschiedenis een hoge cultuurgraad hebben bezeten en welke factoren aan te wijzen zijn die deze cultuurhoogten veroorzaken, althans stimuleren. Toynbee ziet in de geschiedenis een onafgebroken reeks van uitdagingen (challenges), waarop een antwoord (response) moet gevonden worden. Wordt het antwoord niet of niet voldoende gevonden dan volgt desintegratie van de samenleving, dus ook van de cultuur.

Hij formuleert nu de historische wet dat de vooruitgang niet in de eerste plaats een gevolg is van een aantal gunstige omstandigheden, maar veeleer dat juist ongunstige omstandigheden de prikkel zijn tot het geven van een juist antwoord op de uitdaging die uit de maatschappij voortkomt. De uitdaging leidt, wanneer zij te zwak is, tot een te grote aanpassing en wanneer zij te sterk is maakt zij het geven van het juiste antwoord te zwaar of zelfs onmogelijk. Een serie van juiste antwoorden op de uitdagingen schept de basis voor cultuur en sociale vooruitgang, een niet opgevangen of ten dele beantwoorde uitdaging voert tot ontbinding van een beschaving.

Voor Romein nu is de sedert het industrialisme allesbeheersende uitdaging de sociale, waaronder alles gevat moet worden; productie, grondstoffen, arbeids- en bezitsverhoudingen. Wel zijn er talloze antwoorden gegeven op deze uitdaging maar deze zijn nooit algemeen aanvaard en niet unaniem heeft men willen en kunnen zien dat de sociale uitdaging de allesbeheersende is. Dit antwoord formuleert Romein nu, nog eens, zeer nadrukkelijk en de wijze waarop verdient

[p. 607]

door ieder gelezen te worden. Vinden wij het antwoord niet of gaan wij het uit de weg dan zal de wereld, door het, ten nauwste met het sociale verweven, internationale probleem ten onder gaan in geweld, barbarij, hongersnoden en normverlies.

Wij wagen ons niet aan een bespreking van Toynbee's theorie. Ook zonder deze zou Romein's boek even belangwekkend, even nodig en even helder zijn.

Het antwoord dat Romein dus geeft op de sociale uitdaging is het socialisme. Niet dogmatisch, daarvoor is de schrijver te redelijk, niet extreem, daarvoor is de schrijver te extravert en laat hij zich door de werkelijkheid voorlichten, niet als panacee, daarvoor is de schrijver te relativistisch en daarvoor ziet hij te duidelijk de nieuwe uitdagingen. Maar daarom niet minder overtuigd en principieel.

Er is, na deze tweede wereldoorlog een brede stroming, vooral in de bevrijde landen, ontstaan in het gemeenschappelijk verzet, die de eenheid in die strijd ontstaan wil handhaven en de fusies en compromissen, het zoeken naar punten van overeenstemming in politiek en geloof beheersen het aspect van Europa voor een groot gedeelte. Dit is nuttig en nodig, als brood. Maar evenzeer is nodig daarnaast de principiële overtuiging die in de cardinale punten van geen compromis wil weten. Uit deze overtuiging stamt deze schets ener vernieuwing in capite et membris, en daaraan ook ontleent het boek zijn waarde. Te veel water in wijn bederft de essentie van die drank. In dit boek geen weemoedig verdriet over wat verloren of vernietigd is, geen sceptisch getint betoog over het verlies der cardinale deugden, geen terugblik op een eens zo fraai landschap zoals Huizinga geeft in zijn ‘Geschonden wereld’, maar een vaste blik naar voren, op de toekomst gericht, een schrijven over de wortels, niet over de bloemen.

En dit is dan de grote zwaai die Romein en tallozen met hem gemaakt hebben door en in deze oorlog. Van een inzicht in maatschappelijke wetten, waarbij de wil van het individu een onbetekenende rol speelt, zoals het Marxisme leert, tot een hernieuwd voluntarisme.

Wij geloven niet aan de vooruitgang, maar wel aan de mogelijkheid daarvan, is de basis van zijn betoog. Die mogelijkheid dus mits allen ‘het goede’ willen, d.w.z. inzien dat alle energie en inzicht vereist is, op straffe van ondergang. Hier ligt de kracht maar ook de zwakte van het boek. Wat zou er een interessante cultuurhistorische beschouwing te geven zijn over het probleem in welke perioden het voluntarisme opkomt, zijn hoogtepunt heeft en verzwakt tot een meer mechanische maatschappijbeschouwing. Het moet, dus het kan zegt Romein.

Het gevaarlijke van deze zienswijze wordt m.i. het best gedemonstreerd door te wijzen op het feit dat zovele millioenen, b.v. in de Verenigde Staten en in het verre Oosten wel de wil hebben, maar de middelen niet kunnen of willen zien, die de redelijke Romein aangeeft. Ik zeg hiermee geenszins dat ik het oneens ben met den schrijver, ik meen alleen dat het redelijke, juist in een wereld waar de irrationele machten

[p. 608]

zo'n opbloei te zien geven, een te losse grond is om verwachtingen op te bouwen. De schrijver weet dit beter dan ik waarschijnlijk.

Een ernstig punt van critiek is het volgende. De oorzaken van de crisisperiode waarin wij leven zijn niet gebonden aan de grenzen van Nederland, niet aan welke grenzen ook, verreweg het belangrijkste gedeelte van het boek behandelt de toekomst van Europa, van de gehele wereld; dus de titel is te bescheiden. Vernieuwing van de samenleving was een pretentievolle, maar juister titel geweest en een aanhangsel over bepaalde typisch Nederlandse problemen had daarbij kunnen aansluiten. Temeer klemt dit omdat de voorstellen, wensen, plannen en schetsen die Romein over Nederland geeft meer een tijdskarakter dragen en voor een niet onbelangrijk deel verwezenlijkt zijn of anders zijn gelopen dan te voorzien was op het moment van schrijven. Ik hoop dan ook dat een uitwerking van het eerste gedeelte der studie nog eens zal verschijnen in de talen der verenigde volkeren, want het is wel bijzonder nuttig dat men naar zo'n stem, in ‘God's own country’ luistert, en dat de uitgave in het Russisch wel op moeilijkheden zal stuiten accentueert misschien het belang van zo'n uitgave.

Tot slot twee losse opmerkingen over twee aspecten van de studie. Romein is een voorstander van blokvorming van verschillende, bijeenpassende staten. Waarom eigenlijk? Schuilt er in blokvorming niet een gevaar van een antagonisme tussen de verschillende ‘blocs’? En hoe ziet Romein deze? Economisch, of met een supra nationaal bestuursapparaat? Het komt mij voor dat deze gang van zaken zou leiden naar een blok dat steeds door de machtigste partner zou beheerst worden. Ik meen dat het niet in de lijn van de U.N.O. ligt deze tactiek aan te moedigen. Maar met spanning verwachten wij Romein's uitvoerige publicatie over dit netelige probleem.

De schrijver, die terecht de Eerste Kamer wil doen verdwijnen bepleit een parlement van ± 300 leden. Dit lijkt mij een gevaar. Er moet te vinden zijn een lichaam dat juist nog geen massa wordt en waar redelijk, dus ondemagogisch kan worden gesproken. Deze grens is bij 300 leden overschreden, daarom komt het mij voor, dat het oude getal van afgevaardigden gehandhaafd moet worden, al zijn er bezwaren. Een economisch parlement, zoals in Frankrijk ontworpen is, waarin ter zake kundigen zitting hebben zal ook in Nederland moeten komen.

Onnavolgbaar overtuigend, helder en gematigd heeft Romein duidelijk gemaakt dat het socialistische antwoord het antwoord is. Wie het, zoals de schrijver van deze critiek, in bijna alle punten met hem eens is, zal versterkt verder zijn plicht doen, wie het niet met hem eens is zal wel zeer sterk in z'n schoenen moeten staan om hem redelijk te weerleggen. Maar de onredelijke en behoudende machten zijn in de wereld ontzaglijk machtig gebleven en te meer waar zij redelijk lijken te zijn. Men leze dit boek.

H. Bonger