Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 31

[p. 17]

‘Een schrijver moet leren wachten, nooit ongeduldig zijn’
Maria Dermoût, Nederlands-Indische schrijfster
Kester Freriks

De schrijfster Maria Dermoût (1888-1962) stierf in 1962. In het Jaarboek van 1972 werd aan haar een Levensbericht gewijd. Dit aandenken lijkt erop te wijzen dat zij Maatschappij-lid was; het zeer vertraagde tijdstip ervan roept echter twijfel op. Hoe het ook zij, Maria Dermoût verdiende het lidmaatschap zonder meer, zoals onderstaande bijdrage duidelijk maakt.

‘Woensdagmiddag 9 november 1949 bracht Maria Dermoût mij een stapeltje manuscripten; oud werk, waarmee ze bijna veertig jaar eerder op Ambon was begonnen, en nieuw werk, waaronder de kleine roman Nog pas gisteren; ze vroeg of ik het eens wilde lezen.’ Met deze woorden begint Johan van der Woude (1906-1979) het aan Maria Dermoût gewijde Levensbericht in het Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde van 1972.

De auteur vervolgt: ‘Die dag was zij 61 jaar oud. Ze had een voornaam gezicht, een markante neus en donker haar, dat haar oren vrij liet; ze had magere handen en lenige vingers, donkere ogen en een heel boeiende stem. Ze stierf op 27 juni 1961, toen ze 73 was en in de jaren 1949 tot 1961 heeft ze haar werk gepubliceerd en een groot deel ervan geschreven; twee boeken verschenen na haar dood, gevolgd door de uitgave van haar Verzameld werk in één deel.’

Het Levensbericht is meer dan uitvoerig en beslaat de pagina's 114 tot en met 122. De argeloze lezer zal het zeer lovenswaardig vinden zo'n mooie en uitvoerige levensbeschrijving te lezen. Boven de tekst, die verder geen titel draagt zoals gebruikelijk, staan keurig alle antecedenten vermeld: ‘Helena Anthonia Maria Elisabeth Dermoût-Ingerman Pekalongan 15 juni 1888 - 's Gravenhage 27 juni 1961.’

Maar wie waakzaam is, vallen twee zaken op. Ten eerste het jaar van sterven: dat is niet 1961 maar 1962. En ten tweede: toen dit Jaarboek uitkwam, was de schrijfster Maria Dermoût ruim tien jaar eerder overleden. In een noot schrijft Van der Woude het volgende: ‘De opdracht van het ministerie van crm aan mij, een studie van beperkte omvang te schrijven “over het werk van Maria Dermoût, met gebruikmaking van haar brieven”, leidde tot het uitvoeriger werk over Maria Dermoût, de vrouw en de schrijfster, dat in 1973 is verschenen bij de nv Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar te 's-Gravenhage. Dit levensbericht werd in 1972 geschreven en ingezonden.’ Dat boek is er inderdaad gekomen. Opmerkelijk is dat deze bijdrage voor de Maatschappij zo goed als exact overeenkomt met de versie in de biografie; er lijkt dan ook eerder sprake van een voorpublicatie dan van een levensbericht.

Bekendheid

Van der Woude verzuimt te vermelden waar Maria Dermoût hem opzocht; dat was in zijn woonhuis in

[p. 18]

Velp. Maria Dermoût zelf woonde in die tijd in Arnhem aan het Stationsplein. Op aanraden van haar dochter Ettie Kist bracht ze een bezoek aan de gezaghebbende criticus en letterkundige Johan van der Woude. Hij was een bezielende figuur in het Arnhemse kunstleven, mede-oprichter van het toneelgezelschap Theater en initiatiefnemer van literaire soirees bij hem aan huis. Menno ter Braak noemt hem ‘een van de zijnen’. Van der Woude komt de eer toe Maria Dermoût te hebben ontdekt. Hij was bijzonder onder de indruk van de stapel manuscripten die Maria Dermoût hem gaf, en zeker van de korte roman Nog pas gisteren. Van der Woude benaderde tal van uitgeverijen, waaronder Nijgh & Van Ditmar, A.A.M. Stols en Uitgeversmaatschappij Elsevier. De ene afwijzende brief volgde op de andere. Totdat Em. Querido's Uitgeversmaatschappij in Amsterdam het manuscript in handen kreeg en meteen enthousiast reageerde. Nog pas gisteren verscheen in 1951. De schrijfster was toen drieënzestig jaar.

De nog steeds onbeantwoorde vraag is echter waarom de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde het overlijden van een van de belangrijkste Nederlands-Indische schrijfsters niet in een eerder jaarboek bekend heeft gemaakt. Zo Maria Dermoût lid was van de Maatschappij, dan was ze in ieder geval een obscuur lid: ze leefde en werkte afzijdig van het literaire leven. Veel ruchtbaarheid riep haar dood niet op. Van der Woude, lid van de Maatschappij, schreef erover in de Arnhemsche Courant, en dichter en letterkundige Hans Warren wijdde een indringend en ontroerend in memoriam aan haar in de Provinciale Zeeuwse Courant. Maria Dermoût en Hans Warren waren zeer goed bevriend. Warren was een groot bewonderaar van haar werk. Vooral haar roman De tienduizend dingen (1955), een hoogtepunt in de naoorlogse Nederlandse letterkunde, kon rekenen op Warrens uitzonderlijk gunstige beoordeling in zijn Letterkundige Kroniek voor de PZC.

Tussen 1951 en haar dood in 1962 publiceerde Maria Dermoût de beide genoemde romans en enkele bundels met verhalen. De receptie was lang niet onverdeeld gunstig. Aan vooraanstaande critici als Garmt Stuiveling en J.H. Greshoff was het werk helaas niet besteed. Zij dachten nog veel te veel op

Maria Dermoût als elfjarig meisje te Soerabaja. Privébezit.

zijn Ter Braakiaans in de ‘vent’-gedachte. Stuiveling begreep helemaal niets van de ogenschijnlijk losse, cyclische vertelstructuur van De tienduizend dingen. Deze Indische verteltrant, de ‘vorm’ dus, was hem vreemd. Maria Dermoût heeft zich zijn kritiek ten zeerste aangetrokken.

We moeten terug naar eind jaren vijftig, begin zestig van de vorige eeuw om de plaats van Maria Dermoût te duiden. In 1949 verwierf Indonesië soevereiniteit, na de gewelddadige politionele acties. Lucebert publiceerde in het Cobra-tijdschrift Reflex zijn aangrijpende gedicht ‘Minnebrief aan onze gemartelde bruid Indonesia’, gedateerd zondag 19 december 1948. Niet alleen in maatschappelijk opzicht, ook artistiek waren het roerige tijden waarin Maria Dermoût debuteerde. De schilderkunst van Cobra zorgde voor een ongekend kunstzinnig rumoer, de poëzie van de Vijftigers en de romans van Gerard Kornelis van het Reve en van W.F. Hermans trokken allerwegen aandacht. In 1951 verscheen Hermans' roman Ik heb altijd gelijk, waarin het personage Lodewijk Stegman zijn woede uit over de zinloze oorlog die Nederland in de verre kolonie voerde.

[p. 19]

Maria Dermoût op haar verlovingsdag in Soerabaja. 1906. Privébezit.

Kritiek en waardering

En te midden van al dit rumoer verscheen daar het innig-verstilde werk van Maria Dermoût. Mede door de titel Nog pas gisteren ontstond de indruk dat de schrijfster vervuld van heimwee terugblikte naar een verloren koloniaal verleden. Een oordeel dat in haar ogen volkomen onterecht was en dat haar haar leven lang heeft achtervolgd. Ook Rob Nieuwenhuys

Omslag van de Salamanderuitgave (zevende druk, 1977) van Nog pas gisteren (1951). Afbeelding omslag van Hermanus Berserik.

was negatief over haar oeuvre, wat hij op 30 november 1956 in Het Parool als volgt verwoordde naar aanleiding van de verhalenbundel De juwelen haarkam: ‘Het veelvuldige gebruik van verkleinwoordjes, van herhalinkjes, van weglatingen en inversies, van gedachtenstreepjes en puntjes, puntjes, puntjes, wijzen op een grote esthetische bekommernis, die haar toch al te ijle talent schaadt.’ Maria Dermoût verweerde zich in een persoonlijk schrijven aan Nieuwenhuys dat haar schrijfstijl helemaal niet gericht was op ‘fraai’ schrijven, integendeel. En zij had gelijk: wie haar werk goed leest, ontdekt volop dreiging, hardheid, geweld, angst. Maar dit alles is verhuld in een stijl die op dat moment in de Nederlandse letteren uniek was, door nauwelijks een beroepslezer op waarde geschat, met Van der Woude en Warren als gunstige uitzonderingen.

Maria Dermoût raakte snel vergeten. In 1970 verscheen haar Verzameld werk, dat pas in 2000 werd herdrukt. En dat terwijl de uitstekende Engelse vertaling door Hans Koningsberger van The Ten Thousand Things (1958) in Amerika een enorm succes werd. Het boek voerde de bestsellerlijsten van de New York Times' Review of Books aan en versloeg volgens veel recensenten wereldberoemde boeken als Doctor Zhivago en Breakfast at Tiffany's. In Amerika was Maria Dermoût top of the bill en kreeg ze de gelegenheid verhalen te publiceren in Vogue en Harper's Bazaar. Er was zelfs sprake van een musicalversie voor Broadway. Welke Nederlandse schrijver heeft dat bereikt?

Geleidelijk is er verandering gekomen in de waardering van het oeuvre van Maria Dermoût. Het Verzameld werk was, na de tweede druk, snel toe aan een derde druk met een nawoord van Hella S. Haasse. Die voelde zich verbonden met de Indische achtergrond van Maria Dermoût en verklaarde de kracht van haar werk uit een creoolse inslag: zij was geworteld in Indië, was er geboren en ermee vergroeid, het land dat voorgoed verloren was en waarheen ze nooit zou terugkeren. Alleen al schrijvend.

Romancier Oek de Jong publiceerde een bloemlezing met inleiding uit haar werk, getiteld Oek de Jong leest Maria Dermout (2005). Hij toont zich een zielsverwant van de schrijfster met het accent op de taoïstische inslag van hun beider oeuvre. Een kroon op haar werk is de plaats die zij inneemt in het dit

[p. 20]

Maria Dermoût in 1958. Privébezit.

jaar verschenen 1001 Vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis (2013), samengesteld door historica Els Kloek. Te midden van beruchte gifmengsters, heiligen, reuzinnen, avonturiersters, martelaressen, zangeressen, dievegges, nonnen en femmes savantes ontmoeten we Maria Dermoût, fraai geportretteerd met hoog opgestoken haar, volledig in het wit gekleed, een foto uit het Nederlands-Indië van 1908. Kees Kuiken schreef de mooie begeleidende tekst, waarin, helaas, ook weer fouten staan, kleine weliswaar, maar toch. Zo was haar vader geen ‘bedrijfsleider’ van de suikerfabriek in Tirto bij Pekalongan, haar geboorteplaats, maar was hij eigenaar of directeur. Maria Dermoût bevindt zich in interessant gezelschap van duizend andere vrouwen die ertoe doen. Interessant detail: ze staat vermeld tussen variétéartieste Heintje Davids en Cissy van Marxveldt, schrijfster van meisjesboeken die zich afspelen in gegoede kringen.

Geduld

In een van haar mooiste verhalen, ‘De haaienvechter’, uit de postuum verschenen bundel De sirenen (1963), oefent een in zichzelf gekeerde man zich in het vechten met haaien. Hij moet leren wachten, geduld betrachten. Eerst wacht hij in een prauw op de komst van de haai. Als die is ‘gekomen’, zoals hij zegt, glijdt hij het water in, een mes geklemd tussen zijn tanden. Nadat hij zich met soepele bewegingen onder de roofvis heeft gemanoeuvreerd, haalt hij met een beweging van het mes de buik van de haai open. De man is als een jager: lang wachten, en dan toeslaan. Deze vergelijking heeft Maria Dermoût zelf ook eens gemaakt met betrekking tot het schrijverschap: een schrijver moet leren wachten, nooit ongeduldig zijn, en toeslaan op het juiste moment als de enig juiste zin is gevonden, het juiste woord, het treffende beeld, de beslissende roman- of verhaalcompositie.

Zijzelf schreef al vanaf haar achttiende jaar, leerde wachten, liet haar talent rijpen, en debuteerde op haar drieënzestigste. Haar doorbraak kwam vier jaar later met De tienduizend dingen (1955). Daarna raakte ze in vergetelheid. Ze moest vervolgens, in het hiernamaals, tien jaar wachten op een Levensbericht in het Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde

Aan het eind van de twintigste eeuw verwierf ze hernieuwde belangstelling. En nu heeft ze dan een plaats gekregen tussen duizend andere markante vrouwen. Ik zou ervoor willen pleiten dat Nog pas gisteren of De tienduizend dingen door cpnb uitverkoren wordt tot het Nederland leest-boek. Als geen andere schrijfster heeft zij vormgegeven aan een thematiek die absoluut hedendaags is, namelijk ‘te leven in een land waar je niet bent geboren’. Aan deze even eenvoudige als dramatische observatie heeft zij een groots oeuvre gewijd, niet in de zin van omvang, wel van diepte en reikwijdte.

kester freriks (Djakarta, 1954) is auteur van romans, verhalen, essays en poëzie. In 2000 (herdruk 2001) verscheen zijn omvangrijke schrijversbiografie Geheim Indië. Het leven van Maria Dermoût 1888-1962. Ook schreef hij het ‘Nawoord’ bij de tweede druk van Maria Dermoûts Verzameld werk. Sinds 1981 is hij verbonden aan de kunstredactie van NRC Handelsblad.