Nieuw Letterkundig Magazijn. Jaargang 9

[p. 2]

Interview met prof. dr. B. van Selm

Op 6 februari werd onder grote belangstelling de Menno Hertzbergerprijs uitgereikt aan Bert van Selm. In zijn dankwoord gaf hij zijn visie op het noodzakelijke boekhistorische onderzoek dat verricht zou moeten worden als basis voor een geschiedenis van de Nederlandse boekcultuur. Dit dankwoord is onlangs grotendeels gepubliceerd in De Boekenwereld jrg. 7, nr. 4 (april 1991) pp. 150-151. Korte tijd later nam ik hem een interview af, waarin hij enkele belangrijke aspecten uit zijn dankwoord nader toelichtte.

Het lag in de bedoeling dat professor Van Selm vóór publikatie zijn oog nog zou laten gaan over onderstaande tekst. Dat heeft niet meer zo mogen zijn: op 17 april j.l. overleed Bert van Selm.

Enkele weken geleden kreeg u de Menno Hertzbergerprijs voor Uw proefschrift Een menighte treffelijcke Boecken, Nederlandse Boekhandelscatalogi in het begin van de zeventiende eeuw (Utrecht, 1987). In uw dankwoord schetste u met verve ‘datgene wat nog voor ons ligt’, een onderzoek dat tot doel heeft ‘de basis te leggen voor een geschiedenis van de Nederlandse boekcultuur’. Zoudt u hier nog iets aan toe willen voegen?

Enkele belangrijke zaken heb ik in mijn dankwoord slechts kunnen aanstippen. Zo is de studie van het boekenbezit mijns inziens een essentieel onderdeel van het boekhistorisch onderzoek, omdat het er niet alleen om gaat wàt er op de markt was, maar ook waarom dat aanbod er nu juist zó uitzag. Wil je begrijpen waarom boeken uitgegeven werden, dan is de bestudering van de producenten - de drukkers en uitgevers - niet genoeg. Van veel producenten hebben we nu langzamerhand een, al dan niet volledig, beeld. Maar wij weten nog steeds niet waarom de fondsen eruit zagen zoals ze doen. Om daarachter te komen, zullen we ons moeten richten op wat de kopers en lezers in een bepaalde periode wilden, of met andere woorden, op het intellectuele klimaat waarin men leefde.

Welke nieuwe vragen zouden naar uw mening in de Nederlandse boekgeschiedenis aan de orde moeten komen?

Wat betreft de boekhandel en uitgeverij in de Republiek zijn de verschillen tussen provincies en tussen steden onderling soms zeer groot. Den Haag beschikte aan het einde van de zeventiende eeuw over een groot aantal ondernemers wier fondsen zeer uiteenlopend waren, Amsterdam richtte zich hoofdzakelijk op Nederlandstalige boeken en Leiden op de uitgave van de Klassieken. Een aanzienlijk deel van de Franstalige produktie van de twee eerst genoemde steden was voor de export bedoeld. Hoe kwam deze verdeling tot stand en waarom? Dat zijn bijvoorbeeld vragen die in de Nederlandse boekgeschiedenis nog niet gesteld zijn. Zij kunnen slechts beantwoord worden als je afzetmarkt èn handel tegelijkertijd bestudeert.

Een andere fascinerende vraag die aandacht verdient, is die naar de werkelijke oorzaken van de bloei van het Nederlandse boek in de zeventiende en achttiende eeuw. Altijd wordt die bloei verklaard uit de goedkopere produktie van het boek of uit de grotere tolerantie van de overheden in de Republiek. Maar in hoeverre golden diezelfde omstandigheden ook elders? Het onderzoek naar de lokale markten is bijvoorbeeld eveneens nog volledig buiten beschouwing gebleven. Tot ver in de achttiende eeuw blijft de handel in boeken een ruilhandel. Op de internationale markt werden de onderlinge rekeningen dikwijls vereffend door ruil van ‘vel tegen vel(len)’. Een boek dat geproduceerd werd, moest dus voor ruil in aanmerking komen.

En zo zijn er nog veel meer vragen die gesteld moeten worden. Was bijvoorbeeld in de Republiek het boekenbezit omvangrijker, meer verspreid dan elders? Waren er in de Nederlanden misschien meer boekenverzamelaars dan in Parijs, Londen of de andere grote boekencentra? Om op deze vragen een antwoord te geven, is kennis van de produktie in de landstaal onontbeerlijk. Pas als de STCN (Short Title Catalogue of the Netherlands) voltooid is, kunnen we een beeld krijgen van het aandeel van de ‘bulkboeken’, de bijbels, testamenten en stichtelijke lectuur in het Nederlands. Deze produktie was van enorm belang. Zo had de zeventiende-eeuwse drukker Paulus van Ravesteyn op zijn zolder maar liefst 3688 exemplaren van ‘Havermans Gebeden’ in 32^o liggen, die in opgevouwen vorm op hun bestemming wachtten.

Naast het courante boek dient het zogenaamde ‘eliteboek’ eveneens in kaart gebracht te worden. Immers,

[p. 3]

Nederlandse boekhandelaren betrokken dit soort boeken in ruil voor hun eigen produktie. De obligate bronnen voor dit onderzoek zijn de veilingcatalogi en de kranteberichten. In de laatste twee decennia van de zeventiende eeuw zijn er in Holland tussen de zeventig en tachtig boekenveilingen gehouden. Van deze veilingen zijn, voorzover wij nu weten, niet veel meer dan twaalf catalogi over. Niettemin hebben we te maken met een omvangrijk fenomeen dat om uitleg vraagt.

Ik verwacht zeker verrassende ontdekkingen als dergelijke vragen rond de boekproduktie en de boekhandel in de Nederlanden gekoppeld worden aan onderzoek naar het boekenbezit en - wat niet hetzelfde is - aan de leescultuur.

Is de verhouding tussen boekenbezit en werkelijke lectuur niet erg moeilijk te reconstrueren?

Dat is het zeker. Wij beschikken over onvoldoende bronnen buiten het boekenbezit zelf om met zekerheid een beeld van de leescultuur in de Republiek in de zeventiende en achttiende eeuw te schetsen. Briefwisselingen en leesnotities, gegevens over de receptie van bepaalde boeken of genres leveren slechts sporadische getuigenissen. Bovendien vermelden de veilingcatalogi van privébibliotheken vaak boeken die niet tot het bezit van de verzamelaar behoorden en niet zelden ontbraken daarin belangrijke boeken die reeds vóór de veiling uit de collectie verwijderd waren.

Concludeert u uit uw onderzoek dat de Republiek een eigen, bijzondere boekencultuur heeft gehad?

Voor mij staat vast dat ons land een boekencultuur gekend heeft die weergaloos is en veel verder en veel dieper gereikt heeft dan meestal gedacht wordt. Het ging niet alleen om Amsterdam of om de hogere kringen: ook in de dorpen en op het platteland en wel degelijk ook in de lagere klassen van de bevolking drong deze boekcultuur door. Reeds in de zestiende eeuw trok de ambulante handelaar rond, zoals blijkt uit het gegeven dat in 1567 een liedjesverkoper werd gearresteerd. In de zeventiende eeuw lazen de boeren ‘Catsen’ met behulp van goedkope, slordig gedrukte en met grove houtsneden geïllustreerde edities. Dankzij het lezen van de bijbel was het analfabetisme in de Nederlanden veel lager dan elders. Franse boekhistorici hebben prachtige studies over leescultuur geschreven, die een perspectief bieden. Maar wij kunnen dat niet blindelings volgen: onze boekhistorici moeten de specifieke situatie van de Republiek onder ogen zien. Er moeten andere vragen gesteld en nieuwe formuleringen gevonden worden op basis van een grondige bestudering van de bronnen. Er zijn nog veel detailstudies nodig, maar die hebben slechts nut als zij niet blijven steken bij hun toevallige object en geschreven worden vanuit het bredere perspectief van het fascinerende onderzoek van de Nederlandse cultuur.

Christiane Berkvens

Dankbaar heb ik gebruik kunnen maken van op- en aanmerkingen van Gerdien C. Kuiper en Gerard Post van der Molen.