Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 35

Franse letteren
Gesprek met E.M. Cioran

Net als Eugène Ionesco werd E.M. Cioran in Roemenië geboren, maar ontwikkelde hij zich tot één van de origineelste schrijvers van Frankrijk. Door sommigen wordt hij beschouwd als een essayist, door anderen als een moralist. Tot zijn belangrijkste werken behoren ‘Précis de décomposition’ (1949), ‘Syllogismes de l'amertume’ (1952), ‘La tentation d'exister’ (1956), ‘Histoire et utopie’ (1960), ‘La chute dans le temps’ (1964), ‘Le mauvais démiurge’ (1969), ‘De l'inconvénient d'être né’ (1973) en ‘Ecartèlement’ (1979).

E.M. Cioran werd op 8 april 1911 als zoon van een orthodox priester geboren in Rasinari, in Transsylvanië, de streek waar ook graaf Dracula heeft geleefd. Hij studeerde klassieke letteren en wijsbegeerte aan de universiteit van Boekarest. Hij was een jaar werkzaam als leraar aan de lycea van Brasov en Sibiu. Inmiddels publiceerde hij het essay ‘Op de toppen van de wanhoop’, dat werd bekroond met de Prijs voor Jonge Roemeense Schrijvers. In 1937 kreeg hij een stipendium voor een studie in Parijs, maar éénmaal in de Franse hoofdstad besloot hij zich er voor altijd te vestigen. Hij zou er medewerker worden aan de ‘Nouvelle Revue Française’.

De wanhoop en de zinloosheid van alles staan centraal in het werk van E.M. Cioran. Hij werd dan ook door Olivier de Magny bestempeld als ‘un esthète du désespoir’. Waarom gaat iemand, die alles als zinloos ervaart, toch nog boeken schrijven?

[p. 1061]

- Ik heb boeken geschreven om de tijd door te brengen. Want ik heb nooit een ander vak uitgeoefend.

Mijn eerste boek verscheen in 1952 in een oplage van 2.000 exemplaren. Het heeft twintig jaar geduurd voor die verkocht raakten. Toen Gallimard er enkele maanden geleden een pocket-uitgave van liet verschijnen, bleek dit het boek te zijn dat het meest aanslaat van al mijn werken. Men vroeg mij zelfs om nog eens een gelijkaardig boek te schrijven, maar dat kan ik natuurlijk niet. Men kan dan ook alles voorzien, behalve het lot dat een boek zal kennen. Het is dan ook zinloos zich illusies te maken over een boek. Daarentegen kan een boek, dat geen succes kent, later altijd plotseling weer opduiken.

- Van meet af hebt u zich tegen de idee gekeerd.

- Voor iedereen is een idee geanimeerd. Alles wat affectief is, is reëel. Iedere idee kan een passie worden. Dat is een fataal proces. Alle filosofen, die ik persoonlijk gekend heb, waren niet neutraal, zoals men van hen had kunnen verwachten. Zij waren niet objectief, maar integendeel gepassioneerd.

De idee is op zichzelf niet gevaarlijk, maar zodra men er zich aan hecht, is men verloren.

Kijk, alle mensen in Oost-Europa zijn tegen de geschiedenis. Waarom? Omdat ze er het slachtoffer van zijn. Deze landen werden allemaal herhaaldelijk veroverd. De geschiedenis is de ontkenning van de moraal. Geschiedenis is de grootste les in cynisme, die mogelijk is. Geschiedenis is dan ook teneerdrukkend. Ik heb altijd een onaangename indruk van alle dingen. Maar de geschiedenis is het werk van de duivel. Alle waarden vallen weg. Het verloopt fataal. Ik ben een fatalist, zoals trouwens alle mensen in Oost-Europa.

Wij hebben de illusie van vrijheid in onze kleine gebaren, maar eigenlijk zijn wij niet vrij. Het Duitse woord ‘Verheimniss’ heeft mij dan ook altijd geboeid.

- Men spreekt vaak over de zin van de geschiedenis. Waar komt die drang bij de mens vandaan om aan alles een zin te willen geven?

- Ieder mens die handelt, heeft een zin voor die handelingen nodig. Ik heb nooit gehandeld omdat ik niet geloof in de zin van iets. Door na te denken en door innerlijke reflexie ben ik tot het besef gekomen dat niets zin heeft.

Mijn bestaan als levend wezen is dus in tegenstrijd met mijn opvattingen. Want ik leef, net zo goed als de anderen. Eigenlijk zou ik hier moeten blijven zitten tot de dood erop volgt.

De geschiedenis heeft een tijdsverloop, maar geen zin. De grote wereldrijken, die werden opgebouwd, hebben geen enkele zin gehad. En waarom werden er kathedralen gebouwd? Men verricht iets in het leven en daarna verdwijnt men. De mensen hebben steeds een zin gezocht voor hun daden. Ook de Indische filosofie zegt dat niets zin heeft. De tijd wordt opgeheven. Men geeft om niets meer.

- U hebt veel over de verveling geschreven. Die heeft een grote rol gespeeld in uw jeugd.

- Saint-Simon heeft mooi over de verveling geschreven. Maar de mooiste beschrijving ervan komt van Madame Defand. Ook Heidegger beschreef de angst en de verveling. De verveling is de waarneming van het bestaande, zegt hij, terwijl de angst de waarneming van de leegte is.

Als men zich verveelt, dan verloopt de

[p. 1062]

tijd niet meer verder. Dit constant beleven is een belangrijke ervaring, die ik in mijn jeugd heb gekend. Ik herinner mij uitstekend mijn eerste ervaring van de verveling. Ik was vijf jaar. Het was drie uur. Ik ken altijd het preciese tijdstip van mijn belangrijkste ervaringen. Bij de verveling maakt de tijd zich los van ons bestaan en gaat buiten ons staan. Wij leven niet meer in de tijd. Daarom voelen wij dit ook als een onaangename ervaring. Maar men kan van de verveling houden en er zelfs aan verslaafd raken. Ik heb er mij in gewenteld. De echte verveling is niet van korte duur, maar duurt maandenlang.

Baudelaire is de belangrijkste dichter van de verveling. Ook Lermontov, Gogol en Tsjechov hebben er goed over geschreven.

De leegte lijkt uiterlijk op de verveling. Maar het is geen Europese ervaring. Het is typisch voor de Oost-Europeanen. Men krijgt dan niet een gevoel van leegte, maar van vervulling. Het vacuüm leidt niet tot duizeligheid. Het is een middel tot bevrijding.

- Indien een duif aardrijkskunde zou leren, dan zou zij niet meer intuïtief haar weg vinden, hebt u eens geschreven. Dat geldt ook voor de schrijver, die een andere taal aanneemt.

- Ik heb mij nooit als een schrijver beschouwd. Dat is per ongeluk gebeurd. In 1978 was ik in Dieppe en vertaalde er Mallarmé in het Roemeens. Plotseling besefte ik dat dit helemaal geen zin had.

Ik ben ook plotseling beginnen schrijven. ‘Précis de décomposition’ heb ik in enkele weken geschreven. Iemand zei me dat ik het moest herwerken en dan ben ik de Franse klassieken gaan lezen. Ik heb dit boek dan vier keer herschreven. Waarom? Ik had gelezen dat Pascal sommige werken tot zeventien maal had herschreven.

De Franse taal is één van de moeilijkste talen, die er bestaan. In alle talen kan men schrijven zoals men wil, behalve in het Frans. In Frankrijk heb ik geleerd wat eten en wat schrijven is. In Roemenië beschouwt men eten niet als iets dat deel uitmaakt van de cultuur.

Ik heb vroeger verscheidene boeken in het Roemeens geschreven en die zijn allemaal slecht geschreven. Pas toen ik in Frankrijk was, ben ik er mij van bewust geworden dat schrijven erg moeilijk is. Ik heb het bewustzijn van de schrijfdaad in Frankrijk ontwikkeld. Had ik buiten Frankrijk geleefd, dan zou ik nooit zo bewust geschreven hebben. De cultus van de taal wordt alleen in Frankrijk geëerd. Maar die is nu ook daar aan het verdwijnen. Dat maakt mee deel uit van de algemene decadentie die wij meemaken.

- Uw oeuvre is geschreven in fragmenten. Kunt u geen roman schrijven? Waarom schrijft u steeds fragmentair?

- Ik ben geboren in het fragment. Nu schrijf ik nog alleen aforismen. Ik ben het slachtoffer van mijn eigen ideeën. Ik heb de literatuur, God, alles bestreden. Waarom dan nog een roman schrijven?

Het komt ook overeen met mijn temperament. Ik had het voordeel niet in het onderwijs te staan of een ander beroep uit te oefenen. Ik was altijd zonder verantwoordelijkheid en kon dus schrijven wat ik wilde. Gedurende dertig jaar was ik dan ook nagenoeg onbekend in Frankrijk.

Aforismen schrijven is gemakkelijk. Men krijgt plots een inval en schrijft hem op. Men moet ook nooit een boek met aforismen in één ruk uitlezen. Dan krijgt

[p. 1063]

men een chaotische indruk. Een boek van Chamford kan men niet in een ruk uitlezen.

Men krijgt een idee, maar het is een inval, die doorgaans niet al te veel diepte heeft. Ik ben een sofist. Het zijn waarheden die fragmentair zijn en die men zo moet aanvaarden.

- U spreekt vaak over het Oosten. Kunt u een band leggen tussen Oost en West?

- Ik beschouw de Indische filosofie als de diepste, die ooit heeft bestaan. Haar grote voordeel is dat in Indië de filosoof er werkt voor de praktijk. Het is geen louter intellectuele oefening. In Griekenland en in Duitsland heeft de filosoof geen band met de levenservaring. Er bestaan dan ook geen wijzen in Europa, tenzij Montaigne en misschien nog Goethe, maar deze laatste is reeds een slecht voorbeeld. Men kan de Taoisten ook niet beschouwen als leraars. Zij hebben geen beroep. Zij beleven gewoon hun ideeën.

De belangrijkste filosofische school is voor mij de Madia-Dika, een Indische school uit de tweede eeuw. Deze is weinig bekend in Europa. Er is weinig over geschreven. Nog niet alles is vertaald. Het is uiterst subtiel. Het is geen nihilistische filosofie, want ze vernietigt alles om tot klaarheid te komen.

De Europese filosofen hebben niets te maken met het dagelijkse leven. Hun filosofie staat nooit in functie van het leven. In Indië staat alles in functie van het bestaan.

Meester Eckhart was eigenlijk de grootste denker in Europa. Hij had een Indiër kunnen zijn.

Door de mystiek werden Oost en West verbonden. De mystieke ervaring wordt bijna altijd op dezelfde manier verwoord in Oost en West. Shankar en Meister Eckhart raken elkaar volledig. Het Boeddhisme heeft mij lange tijd geïnteresseerd omdat het ons in staat stelt ons met godsdienst bezig te houden zonder te moeten geloven. Ik heb mezelf lange tijd beschouwd als een Boeddhist, tot ik inzag dat ik mezelf eigenlijk bedroog.

De overwinning op het ik kan ik immers niet bereiken. Ik ben nu eenmaal zoals wij allemaal geobsedeerd door het eigen ik.

Mijn levenservaring benadert wel deze van Boeddha. Maar de oplossingen van Boeddha zijn niet de mijne. Ik kan het verlangen niet uitschakelen. Alles wat ik schreef, handelt over het ik. Dat is in strijd met de Boeddhisten. Wij hebben niet dezelfde geestesgesteldheid als de Boeddhisten. Ik ben bv. koleriek. Dat is een grote zonde voor de Boeddhisten.

- In ‘Ecartèlement’ schrijft u: ‘Men is alleen tevreden over zichzelf als men het ah der dingen heeft gezien.’

- Dat kan ik niet verklaren, behalve door eindeloos ah te zeggen. Daar is geen rationele verklaring voor.

- U hebt herhaaldelijk over zelfmoord geschreven.

- De zelfmoordgedachte helpt ons om te leven. Zonder deze gedachte zou ik reeds lang geleden zelfmoord hebben gepleegd. Er is geen enkele reden waarom wij zouden leven. Wij zijn in het leven geworpen en wij weten niet waarom. Ik ben tegen het christendom omdat die steeds de zelfmoord heeft bestreden. Weten dat men zich van het leven kan benemen is een troostende gedachte. Ik ben niet voor de zelfmoord, maar wel voor de gedachte. We weten niet wat we hier doen. En wat de meesten van ons doen, heeft ook weinig belang.

[p. 1064]

- Ook de slapeloosheid is een belangrijk thema in uw boeken. Zij heeft ook weer met uw jeugd te maken.

- De slapeloosheid, die ik in mijn jeugd gekend heb, was pijnlijk, een catastrofe, maar zij heeft mij wel allerlei dingen doen begrijpen. Zij stelt je buiten de mensheid. Het leven is alleen te verdragen door de discontinuïteit. De slaap maakt het leven draaglijk. Als we slapeloos zijn, blijven we helemaal alleen met de leegte. De tijd neemt een andere dimensie aan. Iedere minuut wordt dan een harde realiteit. Men hoort bijna de tijd voortschrijden. Alle psychologische ziekten worden veroorzaakt door een bijzondere ervaring van de tijd. Ook zijn bijna alle zelfmoorden aan slapeloosheid te wijten.

Men kan slapeloosheid verdragen als men niet hoeft te werken. Dat was met mij het geval.

De slapeloosheid is de grootste en de verschrikkelijkste ervaring die we kunnen hebben. Toen ik twintig jaar was, was mijn moeder echt wanhopig omdat ik om drie uur 's nachts ging wandelen. Ik las veel, maar was verder een complete mislukkeling. Mijn moeder en ik waren alleen thuis. Het was twee uur in de middag. Ik wierp mij op de sofa en schreeuwde het uit: ‘Ik kan niet meer.’

Mijn moeder, die een erg gelovige vrouw was, zei toen: ‘Had ik het vooraf geweten, dan had ik een abortus verkozen.’ Dat was voor mij een bevrijdende uitspraak. Ik voelde mij helemaal niet gekwetst door deze uitspraak, maar integendeel als het ware bevrijd. Die uitspraak kan ik niet vergeten.

De slapeloosheid betekent volledig alleen zijn in de kosmos. De godsgedachte komt dan vanzelf, ook al ben ik niet gelovig.

Toen ik 25 jaar was, las ik alleen heiligenlevens en Shakespeare. Maar vooral het leven van de vrouwelijke heiligen.

In de slapeloosheid bereikt men een zekere grens. Eckhart spreekt ook over God als een grens, die men echter moet overschrijden. Soms bereikt men ook de extase. Daarom hou ik van Dostojefski. Hij heeft de extase zonder geloof beschreven.

Ik heb vijf keer het leven van de heilige Theresa van Avila gelezen. De extase is de uiterste grens overschrijden. Ik heb vijf of zes keer de extase gekend. Het zijn buitengewone ervaringen.

Jarenlang heb ik de slapeloosheid gekend, maar dit lijden wordt vergoed door die bijzondere ervaring. De extase is de beloning voor de slapeloosheid. Die momenten zijn echt onbeschrijfelijk. Alleen Dostojefski heeft dat gekend en ook gekund. Dostojefski is tot aan de grens gegaan, met de sprong in het goddelijke.

willem m. roggeman