Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 35

[p. 153]

Nederlandse Letteren
Proza

Scherven maken, potten breken

In 1971 werd Leo Pleysier (^o28 mei 1945 te Rijkevorsel) bekroond met de Streuvelsprijs voor zijn debuutboek Mirliton, een proeve van homofonie. Kort na elkaar publiceerde hij zijn volgende prozaboeken Niets dan schreeuw (1972) en Negenenvijftig, een schrijf-boek (1975).

Erg typerend voor de manke culturele doorstroming tussen Holland en Vlaanderen was dat zijn vierde boek onder de titel De razernij der winderige dagen (1978) bij De Bezige Bij werd aangekondigd als een debuut. Bovendien wàs dat boek een jaar eerder al verschenen bij de Pink Editions & Productions als Het jaar van het dorp of de razernij der winderige dagen. Deze roman kondigt zowel thematisch als structureel Pleysiers nieuwste publicatie De weg naar Kralingen (1981) aan. Schrijven is voor de hoofdfiguur van De razernij het verlaten van de ‘kiemvrije schuilkelder’, het ‘betonnen bastion’, de ‘kokon’ van het provincienest Rijkevorsel, waar hij zich verschuilt. Schrijvend spat hij als een granaat uiteen. Schrijven is scherven maken, potten breken, en daarna: de aangerichte schade met een masochistisch oog schatten: ‘Het schrijven dwingt geen overwinningen af. Eerder lijkt het jou het geduldig inventariseren van opgelopen averij, van verlies, het vaststellen van schade’. De tekst wordt overspoeld door gevoelens van haat. Haat tegen ‘de koppige vader (de Boeman, de Held, de Gevreesde, de Almachtige, de Bewonderde)’, haat tegen ‘de loodzware isolatie in de vlakten met het roodbonte vee’, tegen de eenzaamheid van de pennelikker in het boeredorp, kortom tegen ‘een bestaan dat fundamenteel in tegenspraak was met de gedroomde werkelijkheid die hij voortdurend zichzelf had willen toemeten’.

Een geschrift als ‘rektifikatie’ en ‘rehabilitatie’, compromitterend schrijven. De ‘story’ is slechts een dun draadje: een jongeman maakt op 3 september een ritje met de bus van Rijkevorsel naar Antwerpen. De dorpsjongen komt uit het aloude Kempenland, de streek van het turfstekersvolk, de rogge- en patatteboeren. De verloren zoon op weg naar het onbekende, uitdagende, losbandige Antwerpen, de wereldhaven waar je je kunt blootgeven, je laten meeslepen, je bevrijden. Net zoals in Aantekeningen van een stambewaarder (1977) en Brief aan Boudewijn (1980) van die andere Kempenaar Walter van den Broeck blijft de relatie met het ouderlijke nest echter in hoge mate ambigu. Zal de tocht naar Antwerpen niet uitdraaien op ‘zijn ziel vergooien, zijn geaardheid prijsgeven, zichzelf verraden, verraad plegen, mislopen, de dam af gaan, op het slechte pad zijn’? Blijkens de proloog had de schrijver de bedoeling alles uit te kotsen in de ik-vorm. Daarna ziet hij in dat afstand scheppen wellicht kan helpen. De vertelinstantie blijft impliciet en heeft het over een hij-figuur. Pas naar het einde toe breekt de jij-vorm als gepersonifieerd verteller door.

Eigenlijk wordt er niet verteld: er wordt gefocaliseerd. De hij-figuur wordt sec en vanop afstand bekeken, schijnbaar emotieloos wordt zijn doen en laten geobserveerd door een koud camera-oog.

[p. 154]

Zo tracht Leo Pleysier zijn romaneske afsplitsing te objectiveren en van zich af te schrijven: de verlegen boerenjongen, die hij niet meer wil zijn.

De weg naar Kralingen is een variatie op hetzelfde thema, hoewel de ambiguïteit (vastgekluisterd zitten in de gehate Kempen, waaruit hij weg wil) stilaan wegebt. De afrekening is ook consequenter: niet de Kempen, niet Rijkevorsel worden uitgekotst, maar (een deel van) het eigen ik. Moedwillig worden hier scherven gemaakt, potten gebroken op het niveau van het ego, zij het dat de hoofdfiguur de sociologische bronnen van de ‘redeloze onvrede met zijn komaf’, van de haat tegen ‘de klasse waarmee hij zo radicaal heeft gebroken’ niet vergeet te onderzoeken. Hij wil ‘de wrevel tot op de draad doorlichten’, een tekst schrijven waarin met zijn schaamte wat wordt aangevangen. De hoofdfiguur wordt 35; in het midden van zijn leven wil hij snoeien, kappen, breken, zich een weg banen. Het zal echter een weg naar Kralingen, een dooltocht worden. Genadeloos, die zelf-afbraak: de angst in zijn ogen als hij aangesproken wordt, zijn verlegen wegkijken in de ijlte, het zweet ‘op ogenblikken van benepenheid, schaamte of alteratie’, zweet toen de klastitularis hem vroeg of hij niet in het noviciaat wou, zweet toen hij voor het eerst in de armen van een naakt meisje lag, zweet toen hij op het t.v.-scherm kwam, zweet toen hij in de Amsterdamse kantoren van De Bezige Bij arriveerde. Het zweet van de onvolwassenheid en angst. Het zweet van een in het nauw gedreven dier. Het zweet van wie slecht in zijn vel zit, van wie zijn lichaam niet vanzelfsprekend vindt, van wie de congruentie met het ‘eigen vege lijf’ heeft kwijtgespeeld. Afkeer ook van die ‘onthutsende lijdzaamheid’ die hij in zichzelf ontdekt, die met het vaderzaad en de moedermelk in al zijn vezels is terecht gekomen. Worden zoals zijn vader: een angstdroom. Een gekooid avonturier die niet in verzet kwam tegen de sociale wanstructuren maar juist ‘vleesgeworden terreur’ werd tegen het eigen nest als het hem te zwaar werd. Leven was alleen dit: aardappelen, witte kolen en peeën planten, koren, haver, gerst en boekweit zaaien en oogsten, tot je erbij neervalt. Een leven van schande, lijdzaamheid en schaamte.

Hoe hiertegen tekeer gaan? Huilbuien eerst, huilend het slot met het ouderlijke lot doen springen, huilend duidelijk maken dat hij niet houdt van zijn ouders, van de Kempen, van de modder, de pap, de hete beestenhokken, de stront, het verziekte landschap. In opstand komen tegen het lot een geboren verliezer te zijn. Later: niet meer huilen, maar schrijven. Kijken en schrijven.

Dat kijken heeft te maken met een foto ‘op die markt van de Vlaamse provinciestad Turnhout op die maandagochtend in september van het jaar 1860’. De schrijvende hoofdfiguur wil snel en krachtig op de foto ‘inzoomen’, scherper kijken naar de man met zijn korf vol groene kolen, de vrouw met haar korf vol preistekken. Dan is er de foto van het kind-ventertje met de ratteklemmen. Maar de camera filmt nog andere tableaux vivants van Permekeaanse allure, zoals het ‘kijkspel’ dat een zich wassende vrouw uit de vorige eeuw opvoert, in een weemakende ‘uitstalling van schaamte, schamelheid en vernedering’. De boerin die op deze klamme dag in een teil water

[p. 155]

stapt en zich rood wrijft met de harde zeep, de man die met de koude najaarstocht binnenkomt en haar monstert als een rund. De voyeuristische schrijver kijkt, want hij kijkt naar zichzelf. Van deze beelden wil hij weg, hij is er bang van, ze zitten diep in hem: ‘Dit beeld zal wel een ideaal shot opleveren om iets uit te drukken van haar weerloosheid tegenover een lotsbestel dat haar ook het laatste greintje stijl en zelfrespect nog heeft ontnomen’. Dit boek wordt een getijdenboek van het volk dat hem heeft gebaard, een close-up van de klei waaruit hij is getrokken. Er zijn nog andere foto's, zoals de trouwfoto van zijn ouders. Nog een van die bescheiden voorgeschiedenissen ‘die men tot op het bot zou willen ontraadselen’. De van onmacht jankende, van woede tierende vader, de soppende en spoelende moeder, in haar dagelijks gevecht tegen stank en stront. Allebei vastgebakken in een door de eeuwen der eeuwen geprogrammeerde lijdzaamheid. Op één der foto's lijkt wel Jan Renier Snieders rond te lopen, auteur van romantische, vaak moraliserende romans als De lelie van 't gehucht (1860) en De Geuzen in de Kempen (1875). Een man die voorbijkeek aan de ‘compromitterende en onthutsend hardhandige werkelijkheid’. Dat wil de schrijvende hoofdpersoon niet doen: geen fictie, geen bedrog. Met alle middelen tracht hij door te boren tot de waarheid van de werkelijkheid. Door uitgebreid plak- en knipwerk zorgt hij voor een totaaltekst die niets verhult van de schrielheid, sjofelheid en doffe ellende van het 19e-eeuwse Kempense proletendom.

In zijn werkwijze spelen vooral foto's een grote rol: ‘Het klikken van de lichtsluiter dat hen in de tijdsspanne van een paar seconden onomkeerbaar met lijf en leden in deze schabberigheid heeft bevestigd en vastgeklonken’. Nochtans had hij deze mensen graag door middel van woorden willen losweken uit de pulp van de geschiedenis. Hij wou ze tot leven wekken in de kaartenbak van de 19e eeuw. Maar tevergeefs. Deze queeste naar de voorouders - die een ik-queeste is - wordt een weg naar Kralingen. Wat door het schrijven wel ontstaat is een boedelbeschrijving van een man die zijn ik verloren heeft, een nummeren en etiketteren van zelfs de scherven en de gebroken potten.

Er wordt verteld hoe de schrijvende hij-figuur die brokstukken en scherven opraapt en lijmt tot een nieuw geheel, dat uit woorden bestaat. De ordening komt tot stand door de titels der hoofdstukjes, van maart tot februari, de schrijftijd. Ook wel door het feit dat grote delen van het boek voorgesteld worden als een brief aan Mieke-van-Mechelen, die vraagt hoe de eeuwige thuiszitter het zoal maakt. De brief laat de schrijver toe de ik-vorm te gebruiken en de expliciete lezer aan te duiden met ‘jij’, Mieke dus, maar ook al wie dit leest... De thuisblijver antwoordt dat hij al vijf maanden dag in dag uit schrijft, zich genoeglijk wentelt in de stilte en de warmte van het huis. Alleen schrijvend heeft hij het gevoel door de mazen van het net te glippen. De brieven aan Mieke bevatten talrijke focalisaties van foto's. Die worden doorkruist door collages van chaotisch nieuws-van-de-dag. Dit sprokkelen van teksten aan de hand van audiovisueel materiaal resulteert in een brok

[p. 156]

totaalproza, dat de bedoeling heeft de werkelijkheid in woorden te vatten, met inbegrip van de werkelijkheid van het versplinterde ik. Bij het aftasten van de voorgeschiedenis 1860-1980 zijn er ook infusies van tekstmateriaal uit de Kempense taal van pachters en boeren. Er is sprake van voorwerpen en werkgerei als: zurkelpot, krokstoel, boekweitkaar, moesmes, spinde, vleesting, meevat, koekwis... Anderzijds wordt er ook een draad gesponnen met citaten uit boeken over fotografie. De schrijver leest die tijdens het ontstaan van zijn geschrift en wordt daardoor verplicht zijn tekst soms technisch te verbeteren. Die correcties worden na de ontdekking van de fout aangebracht - de fouten blijven dus staan. De hele workshop, de hermeneutiek van het boek wordt getoond. Ook voorziet de schrijver een scenario voor een film met als onderwerp: ‘Een zondagnamiddag in het jaar 1860’. De camera tast een boerenerf af en een geluidsband heeft de stem van een boerin ingeblikt, die haar hebben en houden benoemt (in haar schapraai zit raapolie, een spekschotel, een smoutkruik, er staan potten met havergort, bitterpeeën, mosterd, siroop). Er is ook een mannenstem, een kinderstem, er zijn de angstige stemmen van een gezin dat de zegen van alle heiligen afsmeekt. Er wordt ook geluisterd naar de geluiden van de slaapkamer, er wordt getast en geroken. De regisseur die zo'n film wil maken, zal ‘bijna klinisch onderzoek’ moeten verrichten, hij zal ‘palperen, percuteren, ausculteren’. Tot hij wellicht zal terugdeinzen voor de afwezigheid van enige lichaamshygiëne, voor de kleverigheid van fysieke sappen. Voor zoveel schamelheid zal hij aarzelen. Zijn ontreddering bij het zien, horen, ruiken, tasten en smaken van zoveel schabberigheid zal groot zijn. Dan is er ook de inventaris van de dromen van de Rijkevorselse boerenjongen, het ontroerend met woorden oproepen van alle steden die hij niet heeft gezien: New York, Philadelphia, Peking, Tokio, Bangkok, Brussel (!), Amsterdam, Parijs, Londen, Praag, Wenen: van ver naar dichtbij (en toch zo onbereikbaar...) naar opnieuw verderaf. Een boetetocht door de wereld, om de geur van mest kwijt te spelen. In december volgt dan nog de 19e-eeuwse inventaris van het recht van de langstlevende, van de beste koe tot het wijwatervat.

Maar ik moet afronden, of ook deze kroniek wordt een weg naar Kralingen. Toch nog een evaluatie? Of beperk ik me tot een focalisatie van het boek, waarin Leo Pleysier met de hand van zijn hoofdfiguur meeschrijft en dat geschrijf focaliseert? Misschien een voorlopige indruk. Ik heb van het boek gehouden. Ik geloof dat Leo Pleysier op de voet moet worden gevolgd, dat hij recht heeft op kritische begeleiding, die hij in Vlaanderen zo weinig vindt. Maar hoe authentiek het boek thematisch ook overkomt, als vorm is het niet vernieuwend genoeg voor een jong auteur die zijn proza toch als grensverleggend aandient. Het decoderen van audio-visueel materiaal roept natuurlijk reminiscenties op aan Daniël Robberechts en Walter van den Broeck. Bovendien is De weg naar Kralingen te zwak van structuur. Het cement tussen de ingeplakte fragmenten is niet alleen nog zichtbaar - wat in totaalproza onvermijdelijk is - maar soms zelfs afwezig. Van allerlei structurele concepten zijn er

[p. 157]

sporen te vinden: het boek als brief, het boek als hermeneutisch object, het boek als totaalproza, het boek als historisch project, het boek als dagboek... Geen van die concepten is hard geworden, heeft het boek tot een artefact gemaakt. We kunnen niet blijven schrijven dat Leo Pleysier beloftevol is; de tijd van de doorbraak is voor hem aangebroken. Hij heeft veel pijlen op zijn boog. Maar hij mag ze niet allemaal tegelijk afschieten. Dan mist hij de roos. En dat wens ik hem niet toe.

hugo bousset