Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 32

[p. 685]

Rugwaarts naar de toekomst, met het gezicht op den verloren dagen gericht

Omtrent ‘Tussen tuin en wereld’, van Paul de Wispelaere

In De Nieuwe van vrijdag 26 oktober 1979 publiceerde Leo Geerts een recensie van de laatste roman van Paul de Wispelaere, Tussen tuin en wereld (Elsevier Manteau, Brussel & A'dam). Deze bespreking getuigt echter niet enkel van oppervlakkige lektuur, wat nog tot het normale ziektebeeld van een doorsnee-kritikus zou kunnen gerekend worden, maar eveneens van onbegrip en (opzettelijk?!) slecht lezen, iets wat zélfs Leo Geerts moet worden kwalijk genomen.

De titel van het boek: Tussen tuin en wereld, wijst reeds duidelijk naar het thema van de dualiteit dat in het werk van de Wispelaere een belangrijke plaats inneemt. Zo reflekteert de hij-figuur al op de eerste bladzijden (p. 9-11) op de harlekinades en schijnvoorstellingen van de wereldlijke machthebbers en de daaruit voortvloeiende indoktrinatie via pers en media van de onkritisch geworden massamens. Doorheen dit sociaal-maatschappelijk fenomeen ontmaskert hij zichzelf even later als zijnde een kleine harlekijn (p. 12), met daartegenover het verlangen om echt en waarachtig te zijn, ontdaan van elke pose en dit d.m.v. een scherp bewustzijn (p. 11-12). (cfr. de volgende uitspraak in Een dag op het land, Manteau Marginaal, 1976:

Als je echt wil weten, Krista, hoe de mensen hun dagen doorbrengen en wat zij denken en doen, wat hen bedrukt en waar zij van dromen, waar zij mee worstelen en van zich af willen schudden, wanneer zij zich bevrijd en gelukkig voelen, geef de gemeenschap dan de kans naar hen te luisteren, niet als artiesten of priesters of hervormers of politici of specialisten of pedagogen - vooral niet als pedagogen - of technocraten, maar met een minimum aan rollendwang, doodgewoon als mensen. (p. 34, cursivering K.V.)

Typisch is ook dat deze overdenkingen gebeuren vanuit een heel specifieke schrijfsituatie, waardoor de drang naar een bewuste bestaansvorm in feite reeds impliciet aanwezig is in het verband; schrijven-(bewust)denken.

Op p. 10 gaat de hij-vorm over in de ik-vorm via de inkorporerende eerste persoon meervoud; wij. Deze grammatikale verschuivingen treden voortdurend op in een proces van betrokken zijn bij en afstand nemen van (cfr. de reeds aangehaalde dualiteit). Op p. 52 wordt het als volgt geformuleerd:

Ik of hij? Dit is uiteindelijk slechts een kwestie van grammatica en opstelling: vanop een afstand ben ik hij, teruglopend word ik ik. Zelfportret of portret? Dit is voer voor de lezers op de universiteiten. Mijn herinneringen en daden opschrijvend verzin ik mijn leven misschien meer dan ik het mij herinner en leef. Wat telt is de manier waarop ik het verzin. Maar mag men mij vereenzelvigen met de eigenaar van de schrijvende rechterhand? (p. 52)

Zo hebt u meteen ook het hele citaat dat bij Geerts afgebroken wordt na ‘... mij herinner en leef’, iets wat een minder aandachtig lezer nooit zal verifiëren, temeer daar Geerts konsekwent elke verwijzing naar pagina's achterwege laat, zodat hij dan ook hele bladzijden kan doodzwijgen tussen twee aangehaalde zinnen (cfr. het korte, door Geerts gestelde vraagje: Wat voor waanzin? (De Nieuwe, p. 24) overschrijdt zo maar eventjes drie bladzijden in het boek (p.

[p. 686]

77-80) waardoor het antwoord wel enigszins vervormd, of beter, misvormd wordt gepresenteerd.) In de volledige kontekst krijgen de zinnen een heel andere betekenis en verschuift het, door Geerts gelegde, aksent op het woordje ‘misschien’, naar de ‘manier waarop’.

De herinneringsbeelden waarvan het boek doordrongen is en die bij de ik/hij-figuur worden opgeroepen, krijgen een verander(en)de zin vanuit een hernieuwd bewustzijn, worden daardoor een verhaal (cfr. Paul tegenpaul, Nieuwe Nijgh boeken 35, 1970, p. 84: ‘En nu, jaren later, is dit alles gekleurd met wat ik nu weet en is het een verhaal geworden).

Ook de bijzondere betekenis die het begrip ‘verhaal’ heeft bij de Wispelaere is Geerts blijkbaar (nog altijd) ontgaan. Reeds in ‘Het vat der Danaïden’ (Nieuwe Nijgh boeken 18) schreef de Wispelaere al:

Het is dus wel zeker dat de mens van verhalen leeft, zonder verhalen zou zijn leven geen zin hebben. Meestal is het verhaal het andere: dat wat ver of voorbij is, of nog moet komen (p. 99).

Wellicht voor diegenen die minder vlug van begrip zijn (zoals Geerts) bood het interview met José De Ceulaer (in: Elf Twintigers, Nijgh & Van Ditmar, 1971) dan toch de nodige verklaring:

Ik (P.d.W.) maak een onderscheid tussen verhalen als levensbegeleiding en verhalen in een romantechnische zin. Die twee begrippen dekken elkaar niet. In ‘Het vat der Danaïden’ bedoel ik de verhalen die de mens aan zichzelf doet. Een mens schept geen sfeer van starre realiteit om zich heen, we omringen onszelf met verhalen, die projecties zijn van verlangens, dromen, idealisme en zulke dingen. (p. 68-69)

Op p. 131 in Tussen tuin en wereld, lezen we:

Vertellen, dacht ik, gaat over dingen die niet echt gebeuren.

De ik/hij-figuur voelt zich bedreigd door de makro-wereld van ideeën- en gevoelsvervuiling (p. 17) en wil deze ontsnappen door onbereikbaar te worden in de mikrowereld van de tuin (d.i. de eigen, onmiddellijke leefsituatie) en van de schrijfkamer (p. 9), waartussen een duidelijke analogie bestaat in de vorm van eenzelfde verlangen naar beslotenheid, iets wat ook merkbaar is in de gelukkige afzondering van erotische verhoudingen.

In feite is deze drang net het tegenovergestelde van ‘het struisvogelgebaar’ zoals Geerts het omschrijft. Dit laatste immers bestaat nu juist uit het ontlopen van het gevaar door het niet te willen zien of (h)erkennen, terwijl bij de hoofdfiguur in het boek dit (bewuste) onderkennen van wat er verkeerd gaat precies het wezenlijke van zijn situatie uitmaakt. Het haast mythische verlangen naar onbereikbaarheid en oorspronkelijkheid (p. 25), iets wat ook optreedt bij het bewoonbaar maken van het huis en de tuin (p. 45-46) moet dan ook vanuit dit principe worden verklaard (cfr. ook p. II, i.v.m. Primitieve talen, p. 21; de diepere verbanden tussen beide huizen, p. 39; ‘Maar ik behoor, tussen hen in, tot de wetende, aangerande, geraakte generatie’, enz. de voorbeelden zijn legio).

De nieuwe maatschappelijke vorm, waarbij er wordt verwezen naar het Amerikaanse leefpatroon met Ford als prototype van de handige zakenman die verschillende politieke en ideologische strekkingen wist te neutralizeren met het oog op een geïndustrializeerde, zuiver op winst gerichte wereld (p. 202-210), maar die tevens een soort ‘oorspronkelik natuurmuseum’ aanlegde waarvan de schoonheid artificieel was, konstrueert tegelijkertijd:

[p. 687]

De nieuwe mens, met zijn mechanische grijpers en schoppen, zijn pneumatische hamers. Zoals van oudsher voert hij slaafs als een soldaat uit wat hem wordt opgelegd, hij doodt en verminkt op bevel, hij grabbelt de zilverlingen zonder de hand te zien waarin ze hem worden toegestoken, wat mooi is grijpt hij aan om het te vernietigen, wat rustig is verpest hij met zijn oorverdovend lawaai. (p. 217) (cfr. de Syntetiese Mens bij Sybren Polet)

Een mensbeeld waarvan ook de oorspronkelijke bewoner van het platteland: de boer, stilaan is gaan deel uitmaken o.i.v. de gewijzigde makrokosmos.

(Ook de boer en de ambachtsman zijn blinde produkten van hun tijd) (p. 76)

en:

Veel boeren, denkt hij bitter, behoren tot de grote vernielers van het landschap. (p. 68)

Als verklaring hiervan het volgende citaat:

Verder geen lyriek, zegt men, want het is een feit dat deze beschutte en kleurige schoonheid samengaat met armoede (Jawel, maar zij kent geen stoflong en geen spuitlong, geen loodvergiftiging, geen hersenbloeding en geen maagzweren): door moeizaam gewroet op de weerbarstige bodem gewonnen, is zij het bezit van kromgewerkte kleine boeren, die haar niet als schoonheid beschouwen en daarom ook bereid zullen zijn haar te verwoesten zodra zij hun paarden door traktors en hun schoffels door gifsproeiers zullen hebben vervangen. Schoonheid is wat de anderen zien, of wat je zelf nog niet hebt gezien of wat je pas ziet wanneer het te laat is. (p. 75)

Het terugkeren naar de oorsprong veronderstelt echter ook een overbruggen van een stuk geschiedenis, waarbij er een kontrast ontstaat tussen dé (abstraktalgemene) geschiedenis en de subjektieve ervaring daarvan, die ieder met zich meedraagt (p. 97-104). Ook deze laatste geeft een vertekend beeld weer, maar is tenslotte de eigen, persoonlijke teeltgrond waarop ieder individu zelf verder bouwt. Hieruit ontstaat dan ook een wisselende vorm van verhalen, terwijl de algemene geschiedenis een steeds weer voortborduren is op eenzelfde patroon (p. 104).

De dynamiek van deze persoonlijke herinneringen wordt tevens in verband gebracht met het gebruiken en verdwijnen van bepaalde woorden en tenslotte de kracht die ervan overblijft.

Kijk, weer een ijspauwtje, zei mijn vader. Hij moet toen ongeveer zo oud geweest zijn als ik nu. Een ijspauwtje. Welke woorden gebruikte hij nog? Een blauwe korenmus, schaverdijnen, de navegaar, de almzak. En zijn krachtwoord: godvandenhemel. Allemaal verdwenen, maar ik ken ze nog. Diep op onze bodem schemeren de woorden van vroeger. (p. 58)

cfr. Mijn levende schaduw, p. 9: ... maar je hebt gezegd: meer dan tien jaar geleden lag ik met Hera op het strand, en dit zijn echte woorden want ze houden een kracht en een dreiging in die je niet hebt bedoeld en waartegen je weerloos staat...)

Deze zoektocht naar de oorsprong, dit terugkeren op de eigen stappen blijft echter een (mytisch) verlangen waarvan de negatie zich voltrekt binnen de huidige, konkrete realiteit, maar waaruit tevens een hogere graad van bewustzijn ontstaat. Zo konstateert het hoofdpersonage in het boek met name de aftakeling van de moederfiguur (p. 38) die door haar hoge ouderdom letterlijk is weggevallen uit de tijd, waarbij verleden, heden en toekomst in een tijdeloosheid vervloeien (p. 40). Het kontrakt hiermee trekt aan en stoot tegelijkertijd af omdat het onherroepelijke falen hierin pijnlijk duidelijk wordt (p. 37), (cfr. de dualiteit).

[p. 688]

Ik kom en ik ga, terwijl ik er ben wil ik al weer weg, straks bij het afscheid weet ik dat ik terug kom. (p. 42)

Ook het landschap draagt onuitwisbare tekens van verval in zich (o.a. p. 217-218) zodat de drang om terug te keren en de noodzaak om verder te gaan een verhalend verlangen wordt waarin wordt gepoogd nog iets van het oorspronkelijke vast te houden, zoals ook foto's, verstarde momentopnamen betekenen in een evolutie (cfr. het fotoalbum p. 40).

Ik sta hier, denk ik, wil nog wel vooruit, maar ook terug. Vooruit naar waar? Terug naar waar? Rugwaarts naar de toekomst, met het gezicht op de verloren dagen gericht. Temidden van herinnering en verlangen, maar in beide door twijfel overmand, leun ik roerloos tegen de reling van de brug. Achter mij, voor mij en onder mij ligt het zwarte dode water. Op een beeld in mij rijd ik weg door een dreef in een open voertuig dat rilt en ratelt over de stenen... (p. 218).

De rit eindigt tenslotte in de beschuttende onbereikbaarheid van het huis (p. 218), dat eiland vanwaar de hoofdpersoon naar de besloten tuin kijkt in het maanlicht (p. 9) en ‘zijn verhaal’ konstrueert.

Vanuit de voorgestelde optiek krijgt ‘het verhalen’ echter een heel andere dimensie dan zou moeten blijken uit het vervormde, overgesimplifieerde patroon dat Geerts uit de tekst heeft willen distilleren. Wanneer hij echter zegt dat je eigenlijk niet mag spotten met de auteur, heeft hij mijns inziens ten volle gelijk. Volledig akkoord dus! Daarom zullen we Geerts, de ‘literaire kritikus’ hier verder óók maar sparen. Hoewel het erg jammer blijft dat een blad als De Nieuwe met zo'n stumperig onbenul zit opgescheept.

koen vermeiren