Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 29

[p. 634]

Reflex
De torso van de eenzaamheid
‘Kort Amerikaans’ herlezen

[1] Nadat Olga hem verlaten heeft, reageert de ik-figuur uit Jan Wolkers' roman Turks fruit [1969] naar eigen zeggen als ‘dat joodse mannetje uit die mop die door zijn vriend betrapt wordt als hij op de dag van de begrafenis van zijn vrouw uit het bordeel komt en zegt: ‘Weet ik wat ik doe in mijn smart’. ‘En hij vervolgt 'Ik naaide de ene meid na de andere. [...] Soms drie op een dag’ [p. 12/13].

Wanneer Erik uit Kort Amerikaans [1962] voor het eerst met Ans geslapen heeft - niet lang daarvoor is zijn vriend Peter door de Duitsers opgepakt, waardoor het isolement waarin hij leeft verscherpt wordt - steelt hij uit een kerk de langste kaars die hij voor het Maria-beeld kan vinden. Op straat groeit deze in zijn handen uit tot een soort fallus: ‘Ik roer er de wolken mee om, dacht hij. Vliegers denken dat het een tot ijskegel gestold zoeklicht is. God denkt dat de toren van Babel opnieuw gebouwd wordt. Hij slaat woordenboeken open om een spraakverwarring te ensceneren. / Ineens zat Ans boven op de kaars. Ze hield de punt ervan tussen haar dijen geklemd. Erik zette de onderkant van de kaars op zijn handpalm en liet hem balanceren. Ans wiegde eerst rustig heen en weer, maar haar lichaam ging al wilder en wilder zwaaien. Hij kon nog zo zijn best doen de kaars in balans te brengen, ze dwong hem het woeste ritme van haar lichaam met zijn hand te herhalen. Ze lachte luid en uitdagend, zoals ze in werkelijkheid nooit zou kunnen lachen. Ineens kwam ze langs de kaars naar beneden glijden met haar handen wapperend in de lucht. Ze gilde hoog en schokte van bruisende vrolijkheid als gleed ze op de kermis van een roetsjbaan. Haar golvende haren, die hij even tevoren nog voor wolken had aangezien, trokken de zwarte hemel als een vlies mee, veegden de sterren als stofgoud op een hoop.’ [p. 45/46]

Even later bemerkt Erik dat hij een erektie heeft. ‘Zou dat de enige manier zijn om de sterren te bereiken, dacht hij, terwijl hij de grote onhandige sleutel van de buitendeur uit zijn zak haalde. Nog voor hij het hardstenen stoepje beklommen had tastte hij ermee voor zich uit op zoek naar het sleutelgat.’ [ald.] Erik bezint zich hier op wat de ‘ik’ uit Turks fruit op geëscaleerde wijze in praktijk brengt: sex als drug, als een poging om in een roes het aan zijn existentie inherente isolement te doorbreken. Zo blindelings en ongericht als hij met zijn sleutel [een bekend penis-symbool] naar het sleutelgat [vagina] zoekt, stort de hoofdpersoon uit de latere

[p. 635]

roman zich op de vrouwen die hem een kortstondige, dus tragische, vergetelheid moeten brengen.

[2] Eriks relatie met De Spin berust, zoals bekend, op beider wezenlijke lotsverbondenheid. De Spin is, aldus Kees Fens, ‘het bijna karikaturale beeld van Erik, een gruwelspiegel waarin de laatste de eigen gestalte herkent. [...] Erik herkent in hem de andere uitgestotene, en uit hun gezamenlijke geïsoleerde positie ontstaat een band, die er een is van leerling en meester’.

[Literair Lustrum I, p. 278].

In de ogen van Erik is ook de tors, waarmee hij een ‘verhouding’ heeft, een eenzame [vgl. p. 180: ‘Ben je erg eenzaam geweest vroeg hij fluisterend.’] en een getekende. Niet alleen lijkt haar spiegelbeeld aan een afschuwelijke huidziekte te lijden als gevolg van de slechte toestand van de spiegel [p. 22], maar bovendien mist zij - als tors - hoofd, armen en benen.

Men is geneigd hieraan voorbij te zien, omdat een tors in de beeldende kunst gewoonlijk als een voltooid objekt beschouwd wordt. In feite echter ligt haar verminktheid op één lijn met de gebreken van een aantal andere verhaalfiguren: de man met het houten been [p. 33] en de gebochelde [p. 44]. Eriks relatie met de tors berust daardoor niet alleen op het feit dat deze zijn litteken niet kan zien, maar ook op een zekere lotsgelijkheid. In die zin lijkt de liefde die hij het gipsen beeld toedraagt op zijn gevoelens voor De Spin. Dit wordt al op voorspellende wijze ‘voelbaar’ gemaakt bij de introduktie van deze vreemde verhaalfiguur: ‘De man draaide zijn gezicht naar Erik toe. Het was een gelig, doodshoofdachtig gezicht. Toch was het niet benig, het was op sommige plaatsen zelfs vrij vol. Het wekte eerder de indruk of de schedel zich in het vlees had voortgezet, het had verdrongen voor een substantie die het midden hield tussen rubber en kraakbeen. [...] De hand die hij hem gaf voelde aan of er geen skelet in zat, of hij overal dezelfde hardheid had. / Een hand om heel lang mee op de deur van een verlaten kasteel te slaan, dacht Erik. Een hand die terugveert. Hij heeft een ziekte, hij verbeent langzaam, zoals Lazy Bones die zich aan het ziekenhuis verkocht heeft. Misschien is het wel besmettelijk.’ [p. 59/60] [curs, van mij].

De massieve indruk die het lichaam van De Spin op Erik maakt - hij is materie-achtig als de tors - staat in lijnrechte tegenstelling tot b.v. het lichaam van Ans: ‘Hij probeerde aan haar lichaam te denken zoals hij veronderstelde dat het was, maar zag haar steeds van haar buik tot aan haar halskuil geopend. Rood en bloederig, vol met kleine tentakels, slurfjes, zuigende mondjes. [...] Een vrouw is een vleesetende plant, dacht hij.’

Frappant is dan ook dat De Spin op het moment dat hun

[p. 636]

relatie min of meer verstoord wordt - ‘ - Je moet weggaan, zei de Spin. Je moet weg. Ik wil alleen zijn.’ [p.110] - in een andere aggregatietoestand lijkt over te gaan. Hij voelt dan aan als een weerzinwekkende ‘zak levenloos vlees.’

[3] Dat de tors voor Erik meer betekent dan een klomp gips is evident. Zijn gedrag ten opzichte van deze venus spreekt boekdelen. Maar wijst zijn belangstelling voor ‘Het Animisme’ [hij steelt een boek met deze titel] ook niet in die richting? [Natuurlijk heeft dit ook te maken met zijn verdrongen religieuze gevoelens]. Op p. 182 konstateert hij, liggend bij de scherven van zijn geliefde: ‘Het is niet meer te zien dat ze van een levend wezen zijn geweest.’

[4] Waar zijn hoofd, benen en armen van de Griekse venus die Eriks isolement verpersoonlijkt? Misschien ligt het hoofd voor sommige lezers tussen de koppen van modepoppen in de etalage van de kapperszaak op p. 102: ‘Ze waren verbleekt, behalve het rood op de wangen dat nu buiten verhouding fel was en als bloed door het gips scheen te zweten. Zij zagen er koortsig uit. Hun wijd opengesperde ogen met de naar boven geslagen wimpers schenen het zwaard nog te voelen dat met een sierlijke curve hun hoofden van hun rompen had gekliefd. [...] Ze zitten ook achter glas, dacht Erik. Ze zijn ook ziek, ze zijn besmettelijk. Misschien zijn ze al lang dood. Maar ze voelen nog niet koud aan, ze zijn nog warm.’

De benen van de tors zijn die van Elly. Ze versterken Eriks gevoel van eenzaamheid door ten behoeve van D'Ailleurs van de vloer te gaan. [Erik kijkt door het sleutelgat van het atelier:] ‘Ineens zweefden de onderbenen van Elly binnen zijn gezichtsveld. Het wekte de indruk of ze op een schommel zat. Het sloeg door hem heen dat ze op schoot van d'Ailleurs moest zitten. Net zoals bij mij gisteren, dacht hij, net zoals bij mij. Godverdomme ze laat zich...’ [...] Hij ging weer op zijn hurken zitten. Het rechterbeen van Elly zweefde nog, maar haar linker had ze met de hak op de grond gezet, de voet stak schuin omhoog, naar buiten gekanteld. Ze heeft haar dijen van elkaar, dat kan ik aan haar voeten zien, dacht Erik. Hij drukte zijn wang tegen de deur, maar meer kon hij niet zien.’ [p. 93/94].

Tenslotte behoort op z'n minst één van haar armen toe aan Frans, zoals hij in een geïsoleerde barak ligt te sterven aan difterie: ‘Langzaam bracht hij zijn rechterarm omhoog en balde zijn vuist naar Erik. Toen spreidde hij zijn vingers van elkaar alsof hij het kleine beetje leven dat nog in hem was als een vogeltje de vrijheid gaf en viel terug op het bed.’ [p. 114]

[5] In zekere zin is Frans in zijn geheel één van de ‘afgesneden’ benen van de tors waaraan Erik zich vastklemt. Wanneer hij nadenkt over het verdriet dat de dood van zijn

[p. 637]

broer voor zijn moeder zal betekenen, vergelijkt hij het verlies van een kind met het verlies van je benen: ‘Het is net als wanneer je benen afgereden zouden worden door de tram. Ze zouden begraven moeten worden. Maar het blijven je benen, het blijft een stuk van jezelf, al zou je ze zelfs niet meer herkenen als ze later als beenderen opgegraven werden.’ [p. 99]

[6] Incidenteel is door de kritiek een verband gelegd tussen Kort Amerikaans en De donkere kamer van Damocles van W.F. Hermans. Zo schreef M. Verdaasdonk in 1963 in Tirade: ‘Met de baardeloosheid van Osewoudt korrespondeert met [sic] het litteken van Van Poelgeest, beiden zijn onmiddellijk als verworpenen kenbaar; allebei de romans spelen zich af in het decor van de bezetting zonder echte oorlogsromans te zijn; zowel hier als daar treedt een joodse onderduikster op met een vrijwel identieke funktie. Bij Hermans en bij Wolkers het onvermogen tot zelfontstijging, dat het leven verminkt, en beide schrijvers veroordelen hun held tot de kogel.’ [p. 359] Er bestaat echter op een veel wezenlijker vlak, grenzend aan dat van de thematiek, een overeenkomst tussen beide romans. Zoals Osewoudt heeft Erik van Poelgeest moeite met het juist interpreteren van de wereld om hem heen en zijn plaats daarin [dit laatste in iets mindere mate]. Het in [4] al vermelde bezoek aan Frans is hier een voorbeeld van. Wat betekent de gebalde vuist die deze naar Erik uitsteekt?

Kwaadheid? of: ‘Wees sterk, hou je goed, met mij is alles in orde’, zoals Erik denkt [p. 115]? Een andere interpretatie, voortspruitend uit zijn pesterigheid, geeft hij op p. 152 tegenover meneer Rozier. Deze Rozier maakt sigaretten van zgn. bukshag, opgeraapte peuken; in Eriks ogen kan door het verkopen daarvan difterie verspreid worden. Zó zou Frans deze fatale ziekte opgelopen kunnen hebben, poneert hij. ‘- Gesteld dat u zo'n sigaret had en die aan mij verkocht. Goed, ik stop hem bij mij en thuis geeft ik hem aan mijn broer. Die is daar heel blij mee en gaat hem met een oproken. Maar de volgende dag heeft hij een dikke keel. Hij kan zijn mond niet meer opendoen want taaie slijmdraden zitten aan de binnenkant over zijn mond geplakt. Dan moet hij naar het ziekenhuis waar hij op een afschuwelijke manier sterft. Maar voor hij doodgaat zie ik hem voor het laatst. Ik mag niet bij hem komen want het is erg besmettelijk. Ik kan hem alleen achter glas zien als een vis in een aquarium. Voor hij sterft steekt hij zijn arm naar mij omhoog en balt zijn vuist. Dan spreidt hij twee vingers, zoals je doet om er een sigaret tussen te houden en maakt een gebaar van roken. Daarna valt hij terug in het kussen en is dood.’ Al is Erik natuurlijk zelf niet van de geldigheid van deze interpretatie overtuigd, het fragment demonstreert in ieder geval de principiële meerduidigheid van tekens, terwijl het bovendien laat zien

[p. 638]

dat het gebaar dat Frans naar hem gemaakt heeft Erik lange tijd bezighoudt, wellicht net óm zijn raadselachtigheid.

Een ander voorbeeld van zijn onvermogen de werkelijkheid te kennen vinden we op p. 26 e.v.; al vrij vroeg in het boek dus. Erik heeft zojuist tot zijn schrik moeten vaststellen dat Van Grouw, de direkteur van de tekenakademie, lid is van de W.A. Bij gelegenheid van hun eerste ontmoeting heeft hij deze Nederlandse nazi toevertrouwd dat hij ondergedoken is om de arbeidsdienst te ontlopen. ‘Even schrok hij [toen] van die bekentenis, maar toen hij naar de man keek, bedacht hij dat iemand met een flambard op en een witte jas aan besmeerd met verf geen verrader zou kunnen zijn.’ [p. 9/10].

Vanaf het moment echter dat hij weet aan welke kant Van Grouw geplaatst moet worden, interpreteert hij wat er om hem heen gebeurt enige tijd als pogingen om hem te grazen te nemen. Zo geeft de akademieleider hem een pakje Engelse sigaretten, waardoor Erik denkt ‘dat Van Grouw hem waarschijnlijk die sigaretten gegeven had om hem in dubbele staat van beschuldiging te brengen. Onderduiken en zwarte handel in sigaretten. Ik moet ze straks kwijt, dacht hij. Hij bleef ze in zijn zak vasthouden uit angst dat hij ze zou vergeten.’

Buiten gekomen denkt hij ten onrechte dat hij geschaduwd wordt door een jonge blon de vrouw. De volgende regels laten op meesterlijke wijze zien hoe Eriks perspektief als gevolg van Van Grouws démasqué ontregeld is: ‘Aan de overkant stond een jonge vrouw in een zwarte regenjas voor de etalage van een kruidenierswinkel. Erik zag aan de houding van haar hoofd dat ze hem met haar blik in de ruit volgde. Ze was er daarstraks nog niet toen ik de straat afkeek, dacht hij. Ze heeft blond haar, omhooggestoken, als al die fascistenhoeren. Ze willen er natuurlijk zoveel mogelijk tegelijk vangen, daarom gaan ze eerst een poos mijn gangen na. /Toen de vrouw in de ruit zag dat hij haar gadesloeg, keek ze aandachtig in de etalage. / Wat heeft ze daar te zoeken, dacht hij. Er staan alleen maar reclamekartons in van produkten waar we de geur en de smaak van vergeten zijn. Toen hij de Pieterskerkkoorsteeg insloeg keek hij even snel om. De vrouw slenterde langzaam zijn kant uit, het hoofd gebogen als hoefde ze haar ogen niet te gebruiken om hem te volgen omdat ze magnetisch werd aangetrokken door zijn angst.’ [p. 30/31].

Wellicht begaat Erik ook in zijn relatie met De Spin een, in dit geval tragische, vergissing. Zoals men zich herinnert, krijgt hij bij zijn laatste bezoek aan deze lotgenoot een bankbiljet van 100 gld. in handen gestopt: ‘-Dat zul je wel kunnen gebruiken, zei hij. Ik heb er toch niets meer aan, ik maak geen geld meer op.’ [p. 108] Erik is op dat moment zo in beslag genomen door de ziekte van zijn broer, dat hij dit ‘signaal’ niet opvangt. Hij steekt het geld bij zich, gedachteloos. Enige tijd

[p. 639]

later gebruikt hij er een gedeelte van om namens een fiktief meisje bloemen te laten bezorgen voor zijn dode broer. Hij denkt dan: ‘De Spin wist dat mijn broer dood zou gaan, dat ik geld voor bloemen nodig zou hebben. Dat zal je goed kunnen gebruiken binnenkort, heeft hij gezegd. Ik heb het niet begrepen.’ [p. 147].

De lezer kan echter vermoeden [maar niet meer dan dat; ook hij is tot verkeerde interpretaties in staat!] dat De Spin op het moment van de gift aan de eigen voorgenomen dood gedacht heeft. Uit de op p. 125/126 vrij nadrukkelijk opgesomde bedragen blijkt dat f 100,- voldoende was voor een redelijke begrafenis. Erik laat De Spin echter hangen waar hij hangt: ‘Ik kan niets meer voor De Spin doen.’ [p. 161].

Tenslotte wijst natuurlijk ook het feit dat op de laatste pagina's van de roman niet alleen de doods- en eenzaamheidsthematiek, maar ook het onbegrip culmineert [dit laatste mondt uit in de waanzin] op het belang van dit aspekt van Kort Amerikaans.

Wiel KUSTERS