Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 28

N.A.V. Gnomon van Willy Roggeman

Het specifiek menselijke, datgene waardoor de mens zich onderscheidt van alle overige biologische materie, is zijn vrijheid. Het unieke is nl. dat hij zich bewust is van zichzelf, binnen de categorieën ruimte en tijd. Hij kan zich andere plaatsen voorstellen dan die waar hij zich op dat moment bevindt, zich andere geluiden voorstellen dan die hij hoort, zich een verleden en een toekomst voorstellen. Het enige dat hem altijd weer ontsnapt is het moment.

Het bewustzijn hiervan maakte onmiddellijk de behoefte noodzakelijk aan een middel dit uit te drukken. De weg van de eerste taal via het gnomon naar het laatste kunstwerk lag open.

Het is echter de vraag in hoeverre dat bewustzijn van de ruimte [het zich kunnen voorstellen van een andere ruimte dan die waarin hij zich bevindt], en de tijd [het zich kunnen voorstellen van een andere tijd dan de zijne], [tijd en ruimte zijn sterk privé], en in hoeverre het kunnen interpreteren en beoordelen van die ruimte en tijd [‘de werkelijkheid’], kortom in hoeverre zijn unieke vrijheid ook wèrkelijk ligt in dat bewustzijn, m.a.w.: in hoeverre hij zich ruimte en tijd inderdààd bewust is. Kàn men zich b.v. het verleden, de toekomst voorstellen? Kàn men zich inderdaad de tijd voorstellen dat men [ik] er nog niet was? Wel geweest is maar er niet meer zal zijn en anderen wel? Kan men zich voorstellen wat anderen exact op dit moment doen?

Wie dit kunnen, zijn de kunstenaars. Een boek of een schilderij verplaatsen je altijd in een andere ruimte en een andere tijd dan de jouwe. Ze zijn dus een overwinning op ruimte en tijd - ze nemen daar een klein brokje van af. Dit brengt echter onvermijdelijk een andere kant van de medaille met zich mee: de mens is zich er evenzeer van bewust [in hoeverre ook; weer: de kunstenaar bij uitstek wel] hoe gering hij is in het kader van de categorieën ruimte en tijd. Hij is een stofje, een eenvoudige molecuul in de kosmos, hij is een triljardste deel van een triljardste seconde in de tijd, hij is verwaarloosbaar als verschijnsel. De aardbol is dat zelfs ook.

Uiteindelijk ‘loopt het denken te pletter op de categorieën ruimte en tijd’. De mens een mier tegen de rotswand, hoogstens Sisyphus. Hier zijn we bij de hybris beland. De mens zegt in alle eenvoud, bescheiden als hij is: ik ben uniek t.o.v. alle andere biologische materie. Waarom? Niet omdat hij het bestaan op aarde georganiseerd zou hebben volgens een beter model dan het ‘blinde natuurlijke’. Maar omdat hij zich van een paar dingetjes bewust is: ruimte, tijd en dat soort onbenulligheden. Omdat hij het vermogen heeft die uit te drukken. Akkoord. Dan heeft de mens echter volgens zijn zelfde unieke gaven [zijn verstand] gelijk als hij constateert: als verschijnsel gemeten naar de omvang van kosmos en tijd, betekent de mens niets. Dit ontkennen, negeren, is domme hybris - het beseffen en er ondanks dat iets op veroveren is [b.v.] artistieke hybris. De hybris van de mier tegen de rotswand [de mens], de hybris van Sisyphus [de artistieke mens].

Toch leidt dit besef zowel van de uniciteit van de mens als van zijn onbeduidendheid als verschijnsel tot de constatering dat zijn bewustzijn helemaal niet zo uniek hoeft te zijn. Het kan zelfs

[p. 956]

minimaal zijn t.o.v. een miljardenvoudig bewustzijn, van een levend wezen, een dier b.v. dat ons als moleculen in zich draagt, voor wie ruimte en tijd slechts onbenullige denksnippers zijn. Zo goed als wij deeltjes geconstateerd hebben [en ons kunnen voorstellen] die miljarden malen kleiner zijn dan we kunnen zien, moeten we ons kunnen voorstellen [al zullen we het nooit constateren, laat staan zien] dat er materie is die onze verhoudingen miljarden malen overtreft. Ook in denkvermogen. Je zou dit een religieuze gedachte kunnen noemen. De miljard malen grotere materie dan voorstelbaar: God. Overigens is dat slechts een wezen dat maar éen miljard maal onze kosmos is. God slechts een hondje dat door zijn baas [10 miljard maal] wordt uitgelaten. Daarom is de gedachte niet religieus. Een hond communiceert niet met de luizen in zijn vacht, of met de cellen in zijn weefsel.

Het bewustzijn vàn het bewustzijn van ruimte en tijd, of dat nu uniek is of niet [binnen de gekende biologische materie is het althans specifiek menselijk], levert de mens echter weer wèl het specifiek menselijke vermogen op zichzelf in zijn eigen perspectief te zien: van binnenuit. Hij verovert vanuit die optiek stukjes op de tijd en op de ruimte. Op het natuurgegevene dus, op alles [inclusief de biologische materie] wat zich niet van zijn situatie bewust is, op het nihil. Dat is zijn unieke vrijheid, zich als mens te realiseren. Willy Roggeman heeft ons een hoop geleerd.

Alleen beperkt hij deze unieke vrijheid, de mogelijkheid althans voor sommigen die unieke vrijheid uit te drukken, te zeer tot kunst en wetenschap, met het accent op kunst [lyriek] gevoed door ratio [wetenschap]. Het planten van het gnomon was eerder een wetenschappelijke dan een artistieke handeling. Maar goed, een kunstwerk ‘grift tekens op de horizon’, is een overwinning op het nihil.

Bezigheden die echter niet zozeer opteren voor andere ruimten en andere tijden [waaronder ook de toekomst], maar vnl. op de toekomst, op straks, op morgen, op volgend jaar en op 2000 gericht zijn, zoals politiek, of gewoon: werken, zijn evenzeer ingrepen op het nihil, tekens griffend op de horizon, alleen: ze zijn van een andere aard. Ze grijpen rechtstreeks in de toekomst in, en: ze dragen veel minder het stempel van het besef van de eeuwigheid waarin de mens niets is, het besef dat die eeuwigheid op grond van de wet van de entropie van de energie óok niets is, en het besef van de ruimte waarin de mens niets is. Politiek, of dagelijks werk, zijn nooit tragisch [wèl de omstandigheden zijn dat!], nooit lyrisch ook - kunst is [existentieel] tragisch of lyrisch. In zoverre is er verschil.

In zoverre gaan politiek en kunst niet samen. Zelfs de progressieve, toekomstgerichte politiek en dito litteratuur niet. Waar ze bewustzijnsbeïnvloedend en -scheppend zijn, gaan ze wèl samen, ook al doen ze dat weer vanuit een ander perspectief. De politicus heeft zich neergelegd bij het feit dat het moment de mens altijd ontgaat, dat hij de toekomst niet kent maar er wel in kan ingrijpen. De kunstenaar tracht nog altijd het moment te vangen. Precies als Sisyphus. Het een sluit echter het ander niet uit. Het zijn twee kanten van de uniek menselijke medaille.

J.J. WESSELO