Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 28

[p. 92]

Reisaantekeningen IX [2 politieke romans]

1.

Tien langspeelplaten markeren tot nu toe de loopbaan van de bekende Westduitse advocaat/troubadour Franz Jozef Degenhardt. Bovendien verdiende hij zijn sporen in het advocatencollectief dat in de jaren '67-'68 gratis de verdediging op zich nam tijdens de vervolgingen en processen tegen de oppositionele studenten [nadat de student Benno Ohnesorg bij een demonstratie doodgeschoten was]. Dit geeft ook de politieke èn de muzikale ontwikkeling van Degenhardt aan: in de SPD behoorde hij tot de pleiters voor eenheid tussen progressieve sociaal-democraten en communisten - hij werd dan ook geroyeerd; ook zijn liedjes worden steeds kritischer, scherper, politieker. Opvallend is bv. dat het Springer-concern hem aanvankelijk hogelijk prees, toen hij nog vriendelijke, hooguit wat anti-burgerlijke teksten zong, maar hem fel ging aanvallen toen hij als progressief advocaat en linkse [steeds meer volgens de Brecht-formule opererende] zanger ging optreden.

in deze ontwikkeling is Degenhardts eerste roman Lont eigenlijk een soort kroon op het werk, ook in inhoudelijk opzicht. Een en ander kan men uitvoerig lezen in het uitstekende nawoord van vertaler Gerrit Bussink.

Lont is een boek van groot belang. Het beschrijft het laatste jaar van de oorlog in de fabriekswijk van een klein industriestadje in het Roergebied, en het antifascistische verzet dat daar gepleegd wordt. Nu beleven we momenteel een overvloed van enerzijds ‘historische werken’ over de oorlog: stapels boeken over Hitler b.v., waarin deze als niet veel meer dan een toevallige psychopaat wordt voorgesteld e.d.m., anderzijds romans die meestal niet meer dan goedkoop sensatiewerk zijn; ‘spannende concentratiekampromantiek’ en dat soort troep. Het komt maar zelden voor dat er een boek verschijnt waarin het arbeidersverzet belicht wordt. Zoals bekend is in Nederland Theun de Vries zo ongeveer de enige [met o.a. zijn roman Februari] - in West-Duitsland is het Degenhardt. Zoals Bussink in zijn nawoord ook zegt: ‘de roman schetst een beeld van een, in de Westduitse literatuur over de Tweede Wereldoorlog en het fascisme, bijna vergeten groep: arbeiders die, op kleine schaal georganiseerd, tegen de fascistische verdrukking in verzet komen’. En: ‘Degenhardt laat zien dat er ook in Duitsland, en wel in andere milieus dan dat van de graaf Von Stauffenberg, tenminste een gedeeltelijk bewustzijn van die situatie bestond, en dat in ieder geval een klein aantal arbeiders daaruit concrete conclusies hebben getrokken en geprobeerd hebben daadwerkelijk verzet te plegen’. Een klein aantal arbeiders, inderdaad: de meesten, en vooral ook de besten, zaten in de concentratiekampen of waren gevlucht. Vandaar ook dat de belangrijkste personen in deze roman kinderen [van een jaar of 14] zijn, vrouwen, oudere mannen en buitenlandse dwangarbeiders/krijgsgevangenen, zoals Russen, Italianen enz. En hoe de politieke sfeer in het boek is, mag blijken uit de manier waarop de ontvangst van het overlijdensbericht van Ernst Thälmann beschreven wordt, de voorzitter van de toenmalige KPD, samen met Dimitrov nog beschuldigd in het Rijksdagbrand-proces: ‘Maar vreugde duurde niet lang in die tijd. De volgende avond kwam Herta Ronsdorf naar Spormann, ging aan tafel zitten en huilde. Ze zei: Teddy is dood. Ze zwegen lange tijd, ook Anna Spormann huilde en Karlheinz stond op, liep naar het raam en zei: Onze Teddy Thälmann. Later kwamen de anderen, iemand had een kleine foto van Ernst Thälmann, die speldden ze op een stuk rood doek en dat hingen ze aan de muur’. En om aan te geven hoe deze gehalveerde gezinnen politiek denken is o.a. een passage over de officiersaanslag op Hitler o.l.v. Von Stauffenberg veelbetekenend.

[p. 93]

Daarin wordt over die aanslag minachtend gezegd: ‘Ze moesten op arrestaties rekenen, hoewel de aanslag door anderen was uitgevoerd, die hadden met hen geen contact. Die stonden aan de andere kant, militairisten, in elk geval de meesten, die alleen maar Hitler wilden liquideren, maar voor de rest gewoon door wilden gaan. Vooral tegen de Sovjetunie’. Enfin, ik ken geen Duitse ‘oorlogsroman’ waarin dit soort passages voorkomen.

Naast het grote politieke belang van een boek over dit verzwegen aspect van de oorlog, is het ook litterair van uitzonderlijke kwaliteit. Het is verdeeld in een hoeveelheid korte hoofdstukjes, die alle een afgerond ‘verhaal’ vormen, een ‘scène’ [vgl. weer de liederen!], en die alle een verzetsepisode of een stukje dagelijks leven beschrijven [wat veelal samenvalt]. Dat verzet spruit altijd voort uit een hoog politiek bewustzijn en een enorme solidariteit, zelfs al bij de kinderen, en het wordt op een werkelijk fascinerende manier beschreven. Soms gaat er de spanning [en de humor!] van een jongensboek van uit, of van een schelmenroman. Daar denk je ook regelmatig: goed-zo! zet 'm op! En wie denkt dat niét, als er b.v. staat: ‘Een paar ladingen pantservuisten waren weer de fabriek uitgegaan met ingezaagde flenskoppelingen, zodat ze []’ enz. Het jongensboekachtige wordt natuurlijk versterkt doordat de hoofdpersonen vnl. jongens zijn, maar dat houdt tevens een bittere waarschuwing in: hoe diep is de mens gezonken door het fascisme, dat zelfs jongens als volwassenen gewapend verzet plegen - en hoe hoopvol is het dàt er zelfs in die situatie nog verzet gepleegd wordt!

Dat is het ook wat deze roman bovendien zo actueel maakt; iemand zegt in het boek: ‘Maar er zullen tijden komen [] dat ze Hitler in één adem met Stalin zullen noemen’; en: ‘Na afloop van de oorlog ging de strijd verder, omdat de oude klasse nog bestond en die zou zich weer verbroederen met de oude klassen van de westelijke geallieerden en die zouden de mensen weer van alles wijs maken, over de collectieve schuld van het Duitse volk zouden ze zwetsen en het verzet zou volgens hen zin- want doelloos zijn geweest’. Romans als Lont beklemtonen het tegendeel. De vertaler zegt dan ook: ‘het is niet “het zoveelste” oorlogsboek’. Inderdaad. Want in welk ‘oorlogsboek’ lees je dat, na de aankomst van de Amerikaanse legers, door Duitse arbeiders wordt gezegd: WIJ hebben gewonnen!

2.

Ook de roman De korte zomer van de anarchie van Hans Magnus Enzensberger is een politieke roman; het boek ‘behandelt’ het leven van de bekende Spaanse anarchist Durrutti, tussen 1910 en zijn dood nog tijdens de beginfase van de burgeroorlog. Het is geen roman in de gebruikelijke zin van het woord, maar een collage van vele honderden min of meer chronologisch geordende getuigenissen van tijdgenoten, families en vrienden van Durrutti, journalisten, historici enz. - een paar keer onderbroken door een uitvoerig historisch overzicht van Enzensberger zelf over de periode die vervolgens gecollationeerd wordt weergegeven. Op die manier geeft het boek tevens een beeld van de anarchistische beweging in Spanje tot de nederlaag in de burgeroorlog.

Nu is dat beeld op zichzelf bijzonder boeiend en soms verbijsterend - maar vooral ontzettend triest. Want zoals iedereen, op 1½ maffe vrijdenker na, zo langzamerhand weet, heeft het anarchisme eigenlijk alleen in Spanje, vanwege de bijzondere en bijzonder achterlijke maatschappij-structuur, inderdaad iets betekend; een vrijwel feodaal land, met een kleine, vegeterende, steenrijke en corrupte adel, t.o. een enorme, arme en weinig bewuste boerenmassa; een industrie die relatief op geen stukken na de vlucht had genomen zoals in het [verder redelijk vergelijkbare] Rusland van 1917, en die

[p. 94]

bovendien ook niet, zoals daar, in westerse imperialistische handen was; scherpe terreur van politie en speciaal door de ondernemers gehuurde misdadigersbenden die de aanvoerders van iedere vorm van arbeidersorganisatie op grote schaal liquideerden; het [dus] bijna geheel ontbreken van geschoold kader - een klimaat dus waarin het Spaanse proletariaat wel in de armen van het anarchisme met z'n makkelijke kretologie moest raken.

Men kan dit begrijpen, maar verdedigen alsof het een van de weinige lichtpuntjes in de geschiedenis van de arbeidersbeweging geweest is, is iets anders. En dat is precies wat Enzensberger doet in zijn commentaren, terwijl de ‘roman’ zelfs de meest verblinde bewonderaar van dit avonturiersgedoe toch zou moeten overtuigen dat het anarchisme dan wel ‘de ogen van delen van de Spaanse massa's geopend mag hebben’, maar door z'n volstrekt onpolitieke activiteiten en het ontbreken van enigerlei politieke, maatschappelijke, economische, tactische, revolutionaire theorie dit pluspunt allang dubbel en dwars heeft tenietgedaan. Het verslag van die activiteiten blijkt immers, van 1910 tot 1936, neer te komen op één lange reeks wildwesttaferelen - de ene bom na de andere, de ene ‘opstand’ na de andere, aanslag na aanslag - zonder ook maar éen succes; éen reeks trieste mislukkingen, bij iedere aanslag, bij iedere zelfgemaakte bom moest wéer ‘de revolutie losbarsten’ die ‘de oude maatschappij tot de grond zou afbreken’ - terwijl het uiteindelijk alleen maar een hoop zinloze offers heeft gevergd; éen trieste aaneenschakeling van ‘heldendaden’ [inderdaad], die echter het midden houden tussen onnozelheid en misdadigheid, en die bovendien in niet onbelangrijke mate hebben bijgedragen tot de nederlaag in '39. Dat het dat nog eens aantoont, zij het kennelijk ongewild, is m.i. het enige positieve dat je van zo'n boek kunt zeggen.

J.J. WESSELO