Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 25

[p. 242]

Herinneringen en bevindingen over twee vrienden

De twee vrienden waarvan sprake is in de titel, zijn niet de vrienden die bedoeld werden in de bekende roman van August Vermeylen, wel de twee vrienden August Vermeylen en Lodewijk de Raet, die beiden zo'n groot aandeel hadden in de vernieuwing en de verruiming van de Vlaamse beweging bij de eeuwwisseling. Raymond Brulez en ikzelf behoren tot de weinigen - zijn er nog andere? - die in de toenmalige U.L.B. het genoegen en de eer hadden studenten van Vermeylen te zijn. Hij doceerde er Nederlandse letterkunde.

Toen ik Raymond Brulez vroeg of hij niet aangesproken was geworden om zijn herinneringen over zijn professor en latere collega in de wereld der letteren aan het N.V.T. mee te delen, antwoordde hij mij dat hij weinig of geen persoonlijk contact met Vermeylen had in de loop der jaren en derhalve zeer weinig of niets bijzonders kon vertellen.

De omstandigheden hebben ervoor gezorgd dat ik, vóór 1914 en ook daarna, meer in aanraking kwam met Gust, want zo heette hij voor zijn vrienden.

De laatste maal dat ik hem ontmoette was precies enkele weken voor zijn dood, toen wij ons samen in de auto van de Senaat met de militaire commandant van het Paleis, begaven naar Mechelen om er de begrafenis bij te wonen van onze gemeenschappelijke vriend Bouchery.

Als ik mijn herinneringen samenvat, van 1908 af toen ik, in het gezelschap van mijn oom Lodewijk de Raet, voor het eerst kennis maakte met het gehele gezin Vermeylen dat in het Hotel Teirlinck te Koksijde verbleef en ik discreet luisterde naar de gesprekken die De Raet en Vermeylen voerden, tot aan de droevige tocht naar Mechelen, begin november 1944, dan zou ik bijna even weinig als mijn vriend Raymond Brulez kunnen vertellen. Van al de merkwaardige uitlatingen, van al die zinnen die aan zijn geschriften ontleend werden en haast spreekwoorden

[p. 243]

zijn geworden in onze Vlaamse wereld, kwam in de weinige gesprekken die ik met hem had, o.m. toen hij gecoöpteerd socialistisch senator was geworden, nooit iets op de voorgrond.

Ik heb altijd de indruk weggedragen dat de professor, de schrijver, de kunstkenner en kunstliefhebber, de senator, de Vlaamsgezinde leider, zowat als antithese kon gelden van een Anton van Duinkerken. Hij was een gesloten natuur die zeker betrokken was bij het vele dat hem in zijn milieu en in zijn tijd beroerde, maar meer een denker was dan een dichter, een man die geen woord gebruikte zonder het gewikt en gewogen te hebben en slechts neerschreef, in een dan volmaakte en definitieve vorm, wat hij eerst lang in zich omgedragen had.

Zijn geslotenheid heeft zeker vele bekenden die hem waardeerden, ja vereerden, ver van hem gehouden.

Hij heeft mij altijd doen denken aan een man die ik van meer nabij kende, iemand die mijn pleegvader werd toen mijn vader voortijdig overleed, iemand die een vriend van Vermeylen was: Lodewijk de Raet. Toen ik mij begon toe te leggen op de ontwikkelingsgeschiedenis van de Vlaamse beweging, hebben die twee figuren, die twee karakters, even gesloten, even vastberaden in de keuze van hun richting, mijn bijzondere aandacht getrokken. Beider richting was niet gans dezelfde en dit reeds toen zij nog samen zaten op de banken van het Koninklijk Atheneum te Brussel. Zij waren het zelden helemaal eens. Daarbij waren zij allebei eigenzinnig, koppig, stijfhoofdig zelfs. Er was echter iets dat hen toch altijd verbond en dat het finale doel van hun streven en hun betekenis voor hun volk en hun land bepaalde: hun Vlaamsgezindheid. Vermeylen wilde Vlaanderen schoner maken, De Raet wilde Vlaanderen sterker maken.

Hun perspectief, hun wegen, hun aanpak van de vraagstukken waren zo verschillend, van het begin af, dat men zich de vraag kon stellen hoe ver hun samenwerking en hun vriendschap zou reiken.

Er zijn trouwens, aan de hand van de nalatenschap,

[p. 244]

sporen voorhanden die erop wijzen dat het contact nu en dan en gedurende min of meer lange periodes onderbroken was.

Hun aanleg, hun begaafdheid, hun eigenzinnig vastberaden karakter [zo goed van de jeugdfoto's af te lezen] was door hun familiale afstamming bepaald. De voor beiden zo beslissende bekering tot de Vlaamsgezindheid was niet aan familiale invloed toe te schrijven, nog minder aan het overheersend Franstalig en Fransgezind milieu te Brussel. Dat blijkt ontstaan te zijn onder de invloed van hun beider leraar in Nederlands: Jan Kleyntjens. Die wist hun belang in te boezemen voor de Nederlandse taal en letterkunde, ook voor de roem van het oude Vlaanderen. Die verenigde hen in de in 1885 opgerichte kring Help U Zelf waar zij voor het eerst mekaar ontmoetten. Vermeylen was in de Grieks-Latijnse afdeling die reeds in de Eikstraat gevestigd was. De Raet was in de wetenschappelijke afdeling, in de buurt van de Vlaamse schouwburg gelegen. Andere leraren en sommige ouderen, waaronder Emmanuel Hiel, kwamen er de jongeren gezelschap houden.

In de schoot van Help U Zelf is het, in de steeds bestaande herberg aan de Zavel Aux bons enfants, dat De Raet en Vermeylen Vlaamsgezinden werden. In oktober 1888 was De Raet voorzitter van de kring. Het volgende jaar was het Vermeylens beurt.

Als De Raet pas het Atheneum verlaten heeft en Vermeylen zijn laatste jaar aldaar inzet, verschijnt Jong-Vlaanderen, een blad dat om de veertien dagen zou verschijnen. De redactie bestaat uit Huibert Langerock, August Vermeylen en Lodewijk de Raet. In die volgorde worden de opstellers vermeld.

Jong-Vlaanderen, de eerste vrucht van de samenwerking van drie begaafde jongeren, is een overwegend litteraire en esthetische publikatie, een trachten naar het schone, zoals de ondertitel luidt. Men vindt er geen uitgesproken Vlaamsgezinde bijdragen in. De oriëntatie naar het algemeenmenselijke is opvallend en kondigt het latere Van Nu en Straks aan. De bijdragen van de Raet zijn aan

[p. 245]

sociologische onderwerpen gewijd.

Jong-Vlaanderen houdt het niet lang uit. Huibert Langerock verlaat weldra Brussel en weldra het land om zich in Amerika te vestigen. Vermeylen en De Raet ondernemen studies in de universiteit te Brussel, Vermeylen in de faculteit van Wijsbegeerte en Letteren, De Raet in de polytechnische school. Nu wordt het contact tussen beiden voor lang onderbroken. De Raet publiceert regelmatig Vlaamsgezinde bijdragen in De Goedendag. Hij richt De Vlaamse Wacht op, een Vlaamsgezinde strijdorganisatie. Hij draagt bij tot oprichting van een zelfstandige Vlaamsgezinde politieke partij, de Vlaamse Volkspartij die aan de verkiezingen deelneemt in 1892 en in 1894. Vermeylen is daarbij niet betrokken. Het waarom is besloten in zijn Kritiek van de Vlaamse beweging. Maar er is nog wat anders. Vermeylen en De Raet hebben de actuele sociale stromingen en haar problemen leren kennen.

De Raet is een tijdlang lid van de Cercle des étudiants et anciens étudiants socialistes die door Em. Vandervelde voorgezeten wordt. Zijn lidkaart is door L. de Brouckère ondertekend.

Vermeylen is zeker ook in aanraking geweest met de kleine groep van socialistische intellectuelen.

Of hij ook lid geworden is van de kring is niet geweten. Maar hij, evenals De Raet, bepaalt spoedig zijn eigen positie tegenover die stroming. Hij richt zich naar een strekking welke in die jaren behoorde tot de socialistische beweging, maar de leiders van de socialistische partijen, evenals Karl Marx zelf, veel zorgen baarde: de anarchistische strekking die de ontvoogde, vrije gemeenschap wilde vestigen door de afschaffing van de Staat en zijn instellingen.

Wat De Raet betreft, weten wij door zijn briefwisseling met Alberik Deswarte, dat hij het socialisme opgeeft wegens de uitgesproken internationalistische houding van dit laatste, waarin de jonge De Raet zoveel ziet als de verloochening van de nationale waarden waaraan hij blijkbaar de voorrang geeft.

Op dat ogenblik zijn De Raet en Vermeylen door hun opvattingen zeer ver van elkaar verwijderd.

[p. 246]

Het zijn nationalistische strevingen die De Raet beheersen. Het zijn radicaal-humanistische, ja individualistische en anarchistische opvattingen die door Vermeylen voorgehouden worden.

Dat juist komt aan het licht in de Kritiek. Zij is in de eerste plaats gericht tegen ‘die minderheid die op politiek gebied werkend optreedt, die men bij alle gelegenheid ziet en hoort, die de “partij” uitmaakt en voor oningewijden de Vlaamse Beweging vertegenwoordigt’.

De afrekening geldt heel wat meer dan tijdelijke meningsverschillen over beperkte doeleinden en methodes.

Zij raakt zowaar fundamentele begrippen als ras, stam, volk, natie, nationaliteit, vaderland, vaderlandsliefde. ‘Ik wil geen abstracte entiteiten boven mij... Hebt dan moed alleen in Uzelf te geloven...’. Voor de mens waarop Vermeylen al zijn belangstelling concentreert en die hij boven de ‘abstracte entiteiten’ stelt, eist hij vrijheid, de meest volledige zelfstandigheid die het hem moet mogelijk maken zichzelf te verwezenlijken.

Hij verwerpt de Staat met al zijn instellingen, zijn dwangmiddelen, zijn gerecht, zijn onderwijs, van de lagere school tot de universiteit.

Blijft er in die anarchistische gedachtengang nog iets over van de Vlaamse beweging? Ja. Vermeylen geeft een bepaling van wat zij dient te zijn: ‘het streven naar zelfstandigheid van een ras’. Met dit ras - een term die toen zonder argwaan werd gebruikt - bedacht hij niet een groep mensen van dezelfde afkomst, maar een groep ‘individus’, ‘zelfstandige wezens, welke zich door taal en zeden verenigd voelen’. Dat streven is gericht op de verwezenlijking van al de mogelijkheden van de Vlaamse mens.

De mens is niet alleen het doel. Hij is ook het middel. Hij moet door zijn wil de hinderpalen breken die de Vlaamse mens belemmeren in zijn drang naar zelfstandige verwezenlijking van zijn individuele mogelijkheden. De ‘karakters... de mannen met sterke en ernstige wil’ hebben meer belang dan de

[p. 247]

Staat, zijn wetten en zijn bureaucratie. Zij hebben meer belang dan principes en programma's.

Hun taak? Zij moeten ‘het land schoner maken’. Paradoxaal is dat ongeveer alle opvattingen die De Raet verdedigt in De Goedendag terwijl zijn vroegere schoolmakker en vriend de Kritiek der Vlaamse beweging schrijft, in deze laatste worden aangeknabbeld of stukgeslagen.

Want De Raet gelooft in de abstracte entiteiten als natie, volk en Staat. Hij gelooft in de politiek, in de wetten, in het onderwijs. Hij is betrokken bij het Nationaal Vlaams Verbond, de Vlaamse Volkspartij... Nog paradoxaler is de houding van De Raet. Er komt geen woord van kritiek tegen de Kritiek. Hij is abonnee van Van Nu en Staks [de eerste reeks en de tweede reeks] waaraan hij niet meewerkt.

Er is nog meer: hij vertrouwt de twee reeksen aan een bekwame boekbinder toe en neemt de verzameling op onder de mooie boeken in zijn bibliotheek!

Het verschijnsel is tot heden toe onverklaard.

Vermeylen heeft zich door zijn Kritiek hardnekkige vijanden op de hals gehaald. Maar De Raet was er niet bij. Had hij met de dubbele nederlaag van de Vlaamse Volkspartij, eerst in 1892 onder het oude kiesstelsel, dan in 1894, onder het algemeen doch meervoudig kiesrecht, ingezien dat die wegen doodliepen? Heeft hij kunnen instemmen met de afkeuring jegens sommigen van zijn medestanders onder de Brusselse Vlaamsgezinden? Het is niet geweten. Heeft hij vermoed dat de houding van Vermeylen niet zo negatief zou blijven tegenover de maatschappij? Het is onwaarschijnlijk.

Enige opheldering kunnen wellicht de jaren geven die de eeuwwisseling voorafgaan, jaren gedurende welke de vroegere schoolmakkers hun plaats veroveren in de maatschappij. Vermeylen wordt hoogleraar te Brussel. De Raet verblijft een jaar in Italië. Na zijn terugkeer komt hij in een technisch studiebureau terecht en spoedig daarop wordt hij opgenomen in de Dienst voor de Statistiek van het latere Ministerie van Nijverheid en Arbeid. Het blijkt

[p. 248]

van doorslaggevend belang te zijn voor zijn verder leven. Daar verzamelt hij de stof die hij in zijn baanbrekende economische verhandelingen zal verwerken.

Deze verhandelingen zijn het die de twee vrienden weer dicht bij elkaar zullen brengen.

In 1902 heeft Vermeylen [voor de vierde maal] een tijdschrift opgericht. Het heet ditmaal Vlaanderen. Het is aanvankelijk litterair opgevat maar zal spoedig een algemeen Vlaams tijdschrift worden. Het eerste nummer verschijnt op 1 januari 1903.

In Neerlandia, het maandschrift van het Algemeen Nederlands Verbond, verschijnt in juni-juli 1904 een Vlaanderen-nummer. De daarin opgenomen studie van Lodewijk de Raet, Vlaanderens economische ontwikkeling en toekomst, trekt algemeen de aandacht.

Iets meer dan een jaar later verschijnt in het pas opgerichte liberale tijdschrift De Vlaamse Gids, de baanbrekende studie van De Raet Een economisch programma voor de Vlaamse beweging waarin hij een ‘economische richting’ voorstaat en de Vlaamse economische belangen verbindt met de door hem verdedigde opvatting van een moderne Vlaamse hogeschool in Vlaanderen.

Vermeylen deelt de revolutionerende stellingen van zijn vroegere schoolmakker. Het langdurig onderbroken contact is spoedig hersteld. Hij wil De Raet betrekken bij zijn nieuw tijdschrift. Vanaf het maartnummer 1905 en twee jaar lang tot in de laatste jaargang van Vlaanderen [1907], verschijnen regelmatig bijdragen van De Raet. Van maart 1905 tot april 1907 tellen wij er elf. Vlaanderen wordt het orgaan van de nieuwe opvatting van de Vlaamse beweging. In 1907 wordt De Raet in de redactie van het tijdschrift opgenomen.

De economische opvatting van de Vlaamse beweging, nauw verbonden met het ideaal van een moderne Vlaamse Hogeschool, zoals De Raet haar wil, krijgt weldra haar strijdorganisatie: de nieuwe Vlaamse Hogeschool-Commissie, voorgezeten door Max Rooses, met De Raet als verslaggever en Hypoliet

[p. 249]

Meert en Marten Rudelsheim als secretarissen.

August Vermeylen treedt toe tot de Commissie die, met haar drieënvijftig leden, nagenoeg al de leidende personaliteiten van de strijdende Vlaamsgezinde verenigingen bijeenbrengt.

De beide schoolmakkers, Vermeylen en De Raet, hebben wel een hele weg afgelegd sedert zij elkaar ontmoetten in Help U Zelf! Vermeylen neemt nu een positieve houding in tegenover de maatschappij. Zijn vroeger anarchisme wijkt voor een positief socialistisch geloof en voor de praktische hervormingsarbeid van de socialistische organisaties. In 1921 wordt hij gecoöpteerd socialistisch senator.

De Raet heeft spoedig het radicaal internationalistisch socialisme van zijn studentenjaren opgegeven. Hij wordt een der medestichters van het Liberaal Vlaams Verbond. Om zijn vriend Vermeylen voldoening te geven wordt hij lid van de Vereniging van Vlaamse letterkundigen. Zij hebben de wegen gevonden die zij tot aan hun dood [voor De Raet is dat in 1914 reeds] zullen blijven volgen:

Vermeylen om het Vlaamse land schoner, De Raet om het Vlaamse volk sterker te maken...

Max LAMBERTY