Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 25

[p. 99]

Joe Hill

Het Amsterdamse filmpubliek, of misschien wel het Nederlandse, is van een heel bijzonder soort: het bezoekt de belangrijkste films niet. Hoe dit precies verklaard moet worden is moeiljk na te gaan, maar een paar oorzaken zijn duidelijk.

Ten eerste natuurlijk gewoon onwetendheid: men weet uit het overweldigende aanbod niet te selecteren, omdat men niet op de hoogte is van de belangrijkste stromingen en ontwikkelingen. Voor een deel kan men dit overigens het publiek niet kwalijk nemen, maar de kritiek: die is in Nederland van een ontstellend laag niveau. Filmbesprekingen bestaan meestal uit een globale inhoudsopgave, plus wat vage opmerkingen over de ‘psychologie van de hoofdpersoon’, het camerawerk en de kwaliteit van het vertoonde spel.

Dat films een structuur hebben, om maar eens wat te noemen, is nog onopgemerkt gebleven [de vergelijking met de literatuurkritiek dringt zich wel op!]. Ook in de selectie faalt men veelal: hele pagina's over Blue movie, geen woord over Joe Hill. Er zou al heel wat gewonnen zijn als iemand als Rein Bloem eens in een krant over film ging schrijven.

Een tweede oorzaak is ongetwijfeld die typische neiging om de topics bij te houden: in de ‘litteratuur’ betekent dat b.v. dat je stripverhalen waar enorme lullen op voorkomen leuk dient te vinden, of iets zinnigs over de psychologie van de Peanuts moet kunnen zeggen, of de boeken van R. Ferdinandusse moet kennen - bij de film is het net zo: een jaar of tien geleden al was je een onbeduidend iemand wanneer je niet ieder jaar minstens éen keer naar De Uitkijk ging om Hiroshima mon amour te zien, en tegenwoordig tel je pas mee als je regelmatig westerns bezoekt, en Blue movie gezien hebt. Niet alle topics zijn uiteraard van dit soort, maar, zoals hierboven al bleek, wat ècht belangrijk is is géen topic geworden. ‘Goede topics’ zijn o.a. de films van Bergman [dat zijn ze trouwens al meer dan tien jaar], van Losey, en natuurlijk al die Franse nouvelle-vague-achtige films. Dat laatste is overigens moeilijker te begrijpen. Heb ik het al eens over de enorme culturele achterstand van de Fransen gehad? Nee? Dat kan dan mooi meteen even. Fransen zijn mensen die nog steeds dezelfde oenige chansons zingen als een jaar of twintig geleden, en nog steeds op de ‘nouvelle-vague-manier’ films maken, d.w.z. dat in zachtgrijze tinten een driehoeksverhouding wordt uitgebeeld, waarbij de drie hoofdpersonen elkaar minutenlang bedroefd aanstaren en op gezette tijden met verstikte stem om een vuurtje vragen, of naar de juiste tijd. Dat is allemaal geen bezwaar, wanneer het zo superieur [en dat wil o.a. zeggen: functioneel] gefilmd wordt als in Moderato cantabile, of in L'Eclisse, of in sommige films van Godard, maar haast niemand kan het meer, en het is trouwens achterhaald.

Dan is er nog een reden waarom men de goede films niet gaat bekijken [maar dit meen ik niet; ik zeg het alleen maar om dit ook even kwijt te kunnen]: wie geen Frans, Engels, of vooral Italiaans verstaat, kan de belangrijke films nauwelijks begrijpen. Die worden nl. tegenwoordig vertaald [het staat er keurig bij aan het begin] door Drs. M. Wolf-Catz, of nee, Drs. P. Wortel-Plof, of Drs. S. Plug-Wolf, of weet ik veel, en dat is echt tè gek. Daar klopt geen woord van. Mooiste voorbeeld dat me nu te binnen schiet: in Porcile werd ‘de objectiviteit van een studioso’ vertaald met ‘de objectiviteit van een student’.

Goed, men is niet op de hoogte [o.a. door de slechte filmkritiek],

[p. 100]

frequenteert de lulligste in-topics, frequenteert de topics die géen toppers zijn - nu maar wat voorbeelden om dit te staven.

De Nederlandse films, mits ze aan het sex-der-lage-landen-topos voldoen, worden trouw bezocht; Blue movie is niet weg te branden, en het is hier zelfs mogelijk dat men de wansmaak opbrengt om de weerzinwekkende Wat zien ik te appreciëren [aansluitend op de goede Nederlandse gewoonte om te lachen om bochels en horrelvoeten]. De enige goede Nederlandse speelfilm die ooit gemaakt is [ik zweer het, de enige], Paranoia van Adriaan Ditvoorst, is indertijd nauwelijks bekeken en inmiddels vergeten.

De laatste Fellini, tevens zijn definitieve afgang, Satyricon, hield het maanden uit, westerns idem dito, stapels films waarin seksuele en drugs-syndromen op de meest klungelige wijze behandeld worden zijn kassuccessen. Zo kan ik nog bladzijden lang doorgaan. Ook de betere topics, de Loseys [The go-between], de Bergmans, de nouvellevagues, houden het lang uit.

Wie echter een film van de twee belangrijkste filmers van onze tijd [sinds Antonioni en Polanski lijken te zijn afgevallen], Pasolini en Bertolucci, wil zien, moet zich direct na de première haasten; ze draaien hooguit een paar weken, want er komt geen hond. Het debuut indertijd van Bertolucci, dat door iedereen met een béetje film-ogen als een geweldige belofte werd begroet, Prima della revoluzione, een film die ook qua problematiek [die van de bourgeois-intellectueel die de arbeiders niet kan ‘bereiken’] van grote betekenis zou moeten zijn in het hele denken van onze tijd, werd nauwelijks opgemerkt. Haast niemand heeft hem gezien. Afgelopen zomer draaiden tijdens de Italiaanse filmweek in Kriterion nog twee Bertolucci's: La strategia del ragno [Ned. vert. van Drs. N. Prop-Kul], die draaide éen dag en kwam vervolgens op TV, en de belangrijkste film van 1971: Il conformista [Ned. vert. v. Drs. H. Bult-Knop], is nog drie weken terug geweest. De andere films uit die week, allemaal van vrij onbekende regisseurs, moeten nog in roulatie komen, al zal het wel niet gebeuren.

Drie weken, dat is ongeveer de tijd die staat voor een nieuwe Pasolini. Teorema, Porcile, Medea etc. [Ned. vert. Drs. F. Tut-Pol] - zo lang hielden ze het uit. Een stuk of vijf films die Pasolini de laatste jaren gemaakt heeft zijn in Nederland nog niet eens vertoond! Begrijpelijk, er komt toch niemand.

En dan Joe Hill [Ned. vert. Drs. S. Klop-Prul]. Die draaide twee weken in Studio K. De tweede week al zaten er nog een man of 20 in de zaal. Beneden, in Kriterion, puilde de zaal nog steeds uit bij The touch. ‘I dreamed I saw Joe Hill’ zingt Joan Baez aan het begin van de film... Het Amsterdamse filmpubliek dróomde het niet eens.

Wat is er zo belangrijk aan Joe Hill? Antwoord: het is een film waarin de combinaties historische werkelijkheid-geromantiseerde werkelijkheid geslaagd is.

Het probleem met films die op een historische werkelijkheid teruggaan is nogal gecompliceerd. Tal van benaderingswijzen zijn nl. mogelijk. 1. Men kan de historische werkelijkheid als uitgangspunt nemen, en er een compleet fictief verhaal op baseren; het resultaat is in dat geval volledig onafhankelijk van ‘de geschiedenis’. 2. Men kan ook de historische werkelijkheid compléet weergeven, maar dat op een niet-documentaire, sterk dramatische manier, waardoor er

[p. 101]

aan het historische gebeuren extra dimensies worden gegeven die het voor ons extra boeiend maken. De historische werkelijkheid wordt, zonder dat hij vervalst wordt, op een unieke manier aangeboden. ‘Geromantiseerd’ zou je letterlijk kunnen zeggen, ware het niet dat de overheersende figuurlijke betekenis direct naar Gone with the wind etc. verwijst; en al hoort zo'n film onder deze categorie, als voorbeelden kunnen we beter noemen Edipo Re [Ned. vert. van Drs. L. Bolle-Wulp] of Visconti's Götterdämmerung [Ned. titel: De verdoemden, Ned. vert. van Drs. M. Blut-Polk]. 3. Een derde mogelijkheid is een tegenovergestelde: de zo documentair mogelijke benadering; geen hoofdrolspelers, of tenminste geen hoofdrolspélers, korte, sobere sequenties, zo mogelijk originele journaalbeelden, of beelden die journaalbeelden lijken. Een voorwaarde bij dit soort, niet-geromantiseerde, films is uiteraard dat de historische feiten op zichzelf belangrijk genoeg moesten zijn. Beste voorbeelden: [uiteraard] Potemkin, Mourir à Madrid en een van de héle goede films van na 1950 [onopgemerkt, nu vergeten]: Salvatore Giuliano van Francesco Rosi.

In al deze gevallen is een goed resultaat mogelijk, wat al uit de voorbeelden mag blijken. Opvallend is nu dat de laatste jaren vaak een andere methode wordt gehanteerd, nl. een soort mengvorm tussen de ‘romantische’ en de ‘documentaire’ benadering. En dan niet op de manier [2] van bijv.

Götterdämmerung, de sterk gedramatiseerde weergave van de historische werkelijkheid [ook een soort mengvorm in feite], maar het a.h.w. naast elkaar toepassen van methode 1 en 3, door de historische werkelijkheid op de documentaire manier aan te bieden, en daar stukjes romantiek aan toe te voegen. Of dit om commerciële redenen gedaan wordt [om daardoor ook het publiek dat een mooi verhaal wil zien tevreden te stellen] weet ik niet - al vermoed ik het. Het resultaat is in ieder geval vrijwel zonder uitzondering beroerd, doordat in de documentaire opzet de romantische episodes de indruk geven er met de haren bij te zijn gesleept. Vlees noch vis, wal en schip, etc. Men is er niet in geslaagd documentaire en roman te verenigen tot een organisch geheel. Standaardvoorbeeld: Z. Het op zichzelf aangrijpende documentaire gedeelte, aangrijpend ook weer omdat de ‘documenten’ op zichzelf belangrijk en actueel zijn, wordt teniet gedaan door de inderdaad tóegevoegde kijkjes op de liefdesproblemen van de hoofdpersoon, de tegen alle corruptie en pressie in integer blijvende officier van justitie. Irrelevant omdat nergens blijkt wat die persoonlijke moeilijkheden met de feitelijke gebeurtenissen te maken hebben. De film als geheel is daardoor onbevredigend.

Dat is het grote belang van Joe Hill: de eigenlijk tot mislukken gedoemde mengvorm is hier, bij mijn weten voor het eerst, met indrukwekkend succes toegepast.

Het spreek vanzelf dat aan de grondvoorwaarde voor iedere documentaire film is voldaan: de historische werkelijkheid is belangrijk en [want] actueel. Joe Hill, de Zweedse immigrant in de VS, die zich door zijn geweldige persoonlijke inzet en organisatorische talenten ontwikkelde tot voorman van de socialistische vakbond I.W.W. [Industrial Workers of the World], wordt door een gerechtelijke moord in 1915 onschadelijk gemaakt. Het gevolg is natuurlijk dat zijn invloed daardoor geweldig toeneemt; hij wordt een martelaar. Zijn geval staat niet op zichzelf, het is er maar éen in de lange reeks gerechtelijke moorden die in de V.S. tot op de dag van vandaag gepleegd worden, een reeks die,

[p. 102]

voorlopig, besloten werd met George Jackson, en die nu met Angela Davis dreigt te worden voortgezet. Angela Davis - net als Joe Hill vals beschuldigd van moord. Er zijn trouwens veel meer overeenkomsten tussen Joe Hill en Angela Davis. Het belang van de geschiedenis van Joe Hill is hiermee evident.

Toch had de regisseur Bo [Adaien 31] Widerberg, door te kiezen voor de gemengde benadering, Joe Hill op de manier van Z kunnen verknoeien. Het is niet gebeurd, maar waaraan is nu het tegenovergestelde te danken? Ik dacht in de eerste plaats aan Widerbergs fabelachtige selectieve vermogen. De film bestaat uit een reeks zeer korte sequenties, die allemaal de kern van een langere episode weergeven. Anders gezegd: Widerberg laat alleen het allerbelangrijkste zien, zowel van de ‘privé-problematiek’ van Joe Hill, als van de historische feiten. Hij laat trouwens ook alleen het allerbelangrijkste hóren: er wordt weinig gesproken in de film, en als je er iets treffends uit zou willen citeren kon je haast beter de hele tekst nemen.

Een tweede oorzaak [want wat ik hiervoor zei verklaart nog niet de geslaagde combinatie van romantiek en geschiedenis] is dat de privé-geschiedenis en de geschiedenis vrijwel volledig samenvallen. Iets waarvoor men overigens vooral Joe Hill dankbaar kan zijn: tussen zijn persoonlijk en politiek leven bestond op een gegeven moment geen verschil meer [vgl. weer Angela Davis!], en waar dit wel bestond is het éen relevant voor het ander, want hoe dan ook heeft Widerberg ervoor gezorgd dat wàt hij, in het begin van de film, uit het privé-leven van Joe Hill gebruikte van veel betekenis was voor het latere politieke, terwijl die twee levens dus voor het overgrote deel samenvielen. Waaruit een derde punt, het belangrijkste, direct voortvloeit: niet alleen de geschiedenis is documentair gefilmd, ook de stukjes privé-leven van Joe Hill zijn dat; de samenhang, en meestal de eenheid, tussen die twee is daarmee ook formeel benadrukt. Zelden zag ik een hoofdrolspeler [Thommy Berggren] zich zó natuurlijk gedragen. Het lijkt soms of er met een candid camera gewerkt is, documentair bij uitstek dus. Ook wat ik hierboven zei over de weinige tekst in de film, heeft hiermee te maken; er wordt veel gezwegen, gegrinnikt, onhandig gestunteld etc. Daarvoor heb je een acteur nodig die niet acteert, die dus geniaal acteert.

De eenheid tussen ‘roman’ en ‘documentaire’, die van Joe Hill een topper heeft gemaakt [geen topic] is dus, kort samengevat, voornamelijk te danken aan het selectieve vermogen van Widerberg, het geniale [niet]acteren van Berggren, en niet in de laatste plaats aan het leven van Joe Hill zelf, waarin óok geen onderscheid meer was tussen persoonlijk en politiek leven. Zijn belangrijkste woorden, want ook zo belangrijk in 1972, voor ons, kameraden, gericht tot zijn kameraden als hij in de gevangenis op zijn dood wacht, illustreren die eenheid nadrukkelijk: don't mourn! organise!

J.J. WESSELO