Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 25

[p. 92]

Reflex

Frank C. Maatje:
Literatuurwetenschap op maat^[1]

Ruim twintig jaar na de belangrijke Duitse en Engelse werken^[2] over de theoretische benadering en studie van de literatuur verschijnt in het Nederlands het eerste up-to-date standaardwerk in dit verband. Uiteraard waren reeds vroeger heel wat publikaties in het Nederlands over de literatuur en haar studie verschenen; een werk dat de gehele problematiek trachtte te omvatten en aansloot bij de hedendaagse linguïstische studie ontbrak echter. Frank C. Maatje komt de verdienste toe in die behoefte te hebben voorzien, en dat op een meer dan voortreffelijke wijze.

Het werk van Maatje staat overigens niet alleen. In de jongste jaren is zowel in Zuid- als in Noord-Nederland een intense belangstelling gegroeid voor de theoretische approach van het toch wel complexe fenomeen literatuur. Ook op het gebied van de literaire kritiek werd heel wat werk verricht dat op internationaal niveau staat. Critici als De Wispelaere en weverbergh in Vlaanderen, de groep rond Merlijn in Nederland hebben de [dringende] vernieuwing van de literaire kritiek ingeluid^[3], daarbij steunend op recente [voornamelijk buitenlandse] literair-theoretische studies.

Het boek van Maatje sluit aan bij de zogenaamde ‘autonomie-bewegingen’, die de literatuurwetenschap losmaakten uit de algemene cultuurgeschiedenis en de autonomie beklemtoonden van het literaire werk. Praktisch heeft dat tot gevolg dat Maatjes Literatuurwetenschap zich beperkt tot wat bij Wellek en Warren ‘the intrinsic approach’ wordt genoemd. Verdere vergelijking gaat evenwel niet op. De studie van Maatje overtreft verreweg de ‘Theory of literature’, in feite een min of meer losse verzameling van essays, waarvan enkele duidelijk beneden de maat blijven. Wel bieden Wellek en Warren een overvloed aan voorbeelden en pogen ze zowat alle [hun] bekende opvattingen, ook de meest achterhaalde, weer te geven, al te dikwijls zonder geldig alternatief. Dat een dergelijke werkwijze een vrij rommelige indruk nalaat hoeft geen verder betoog. Nochtans blijft dit op vele punten verouderde werk voor bepaalde mensen hier te lande ‘de literaire bijbel’. Het hoofdstuk over ‘literary genres’ van de hand van Warren is één van de dieptepunten. Het gaat voorbij aan de recente [maar toen reeds bekende] inzichten die het begrip genre definiëren aan de hand van de tijd-ruimte-structuur. Het geheel doet erg klungelig en verward aan, en het blijkt overduidelijk dat het Warren aan enig inzicht ontbreekt.

Eén en ander blijkt uit de volgende citaten:

‘Is there such a genre as “octosyllabic verse” or as “dipodic verse”? We are disposed to say there is, and to mean that, as against the English norm of iambic pentameter, the eighteenth-century poem in octosyllabics, or the early twentieth-century poem in dipodics, is likely to be a particular kind of poem in tone or ethos...’; ‘Genre should be conceived, we think, as a grouping of literary works based, theoretically, upon both outer form [specific metre or structure] and also

[1] Frank C. Maatje, Literatuurwetenschap, Academische Paperbacks, Oosthoek, 1970.

[2] R. Wellek - A. Warren, Theory of Literature, 1949. R. Ingarden, Das literarische Kunstwerk, 1931 1960[2]. W. Kayser, Das sprachliche Kunstwerk. Eine Einführung in die Literaturwissenschaft, 1948.

[3] Voor een overzicht van de moderne Nederlandse kritiek, cf. P. de Wispelaere, De ontwikkeling van de moderne Nederlandse kritiek, Ons Erfdeel, jg. 13, 2, p. 18-26.

[p. 93]

upon inner form [attitude, tone, purpose - more crudely, subject and audience]’^[4].

De behandeling van het begrip genre is bij Maatje daarentegen voorbeeldig. Verhelderend is tevens het onderscheid van hoofd- en subgenres. De bespreking van de principiële ruimte- en tijdsrelaties is zowat het beste wat ik tot nog toe in het Nederlands heb gelezen^[5]. Het gehele tweede hoofdstuk, ‘de manier waarop [in literair werk een wereld wordt opgebouwd door middel van woorden]’, is bijzonder geslaagd, en ongetwijfeld het meest relevante deel van deze Literatuurwetenschap.

Het is dan ook wel jammer dat het niet nóg verder werd uitgewerkt en met méér voorbeelden geïllustreerd.

In het eerste inleidend deel [sic - het beslaat 57 pagina's] tracht de auteur, vertrekkend van het axioma van de niet-referentiële taaluitingen [m.a.w. het principe der fictionaliteit van het literaire werk], een wetenschappelijk verantwoorde benaderingswijze van de literatuur op te bouwen. Het bevat verder een [zeer] bondig geschiedkundig overzicht van de literatuurwetenschap.

Het boek wordt verder uitgewerkt aan de hand van de definitie van het begrip structuur: ‘Structuur is de manier waarop in een literair werk een wereld wordt opgebouwd door middel van taaltekens’ [p. 55]. In de volgende delen worden dan achtereenvolgens ‘het begrip literair’, ‘de manier waarop’, en ‘door middel van taaltekens’ behandeld.

Naast de bespreking van een aantal elementaire begrippen zoals parafrase, stof, thema, idee, motief, Leitmotiv, metafoor, symbool etc., bevat dit laatste deel ook verwijzingen naar de recente ontwikkelingen in de linguïstiek, meer bepaald de transformationeel-generatieve grammatica.

Naar het voorbeeld van dit G-[grammatica]model poogt Maatje een analoog P-[poëtica]model op te stellen. Dat stuk blijft echter vrij abstract; een bezwaar dat trouwens ook geldt voor andere delen van dit overigens verdienstelijke werk. Een groter aantal voorbeelden [deze zijn werkelijk schaars] ware wenselijk geweest.

Een bezwaar dat slaat op de gehele opzet van Maatjes Literatuurwetenschap, is dat het zich beperkt tot de studie van de ‘feno-tekst’ en geen gebruik maakt van en geen aandacht schenkt aan benaderingswijzen ontleend aan de psychologie en de sociologie. Problemen in verband met het ontstaan van de tekst en de achtergronden ervan blijven onaangeroerd. Evenmin wordt enige aandacht besteed aan de literatuur als sociaal fenomeen^[6]. Uiteraard kon dat alles moeilijk binnen de grenzen van één boek worden behandeld; wat niet belet dat er in het huidige werk grote leemten zitten. Eigenlijk is deze Literatuurwetenschap volledig geschreven op de enge maat van de autonomiebewegingen, die zich - soms al te strikt - beperken tot een pseudo-wetenschappelijke studie van de op papier geformuleerde tekst.

Pseudo-wetenschappelijk en evenzeer pseudo-objectief omdat het element interpretatie hoe dan ook niet kan worden weggecijferd, wat Maatje overigens op verscheidene plaatsen expliciet toegeeft. Daarenboven is Maatjes uitgangspunt, het axioma [sic] van de niet-referentiële taaluitingen en het principe van de fictionaliteit, als basis voor een wetenschappelijke studie van de literatuur onvoldoende

[4] Wellek and Warren, ibidem, p. 226-237 in de third Penguin edition, 1963.

[5] Zie ook: J. Weisgerber, Proefvlucht in de literaire ruimte. Een studie over de ruimtelijke elementen in L.P. Boons roman ‘De voorstad groeit’. In N.V.T. XIX, 1966, p. 162 e.v. F.C. Maatje, Literaire-ruimtebenadering. Over de lyrische, epische en dramatische ruimte. In Forum der Letteren, jg. 6, 1965, p. 2 e.v.

[6] Zie ook: B. Brouwers, Literatuur en revolutie, 1971, 2 dln: Inleiding tot de literatuursociologie, De Vlaamse literatuur en revolutie van 1848.

[p. 94]

inductief gefundeerd, voor betwisting vatbaar, en in feite dus niet [strikt] wetenschappelijk! Waarmee dan meteen een vraagteken komt te staan achter de wel vrij boude titel Literatuur-‘wetenschap’.

Anderzijds had de beperking van de stof tevens een positief gevolg: de coherentie van het geheel werd er sterk door verhoogd. Overigens munt het werk uit door zijn logische uitbouw en heldere stijl, en mag het een geslaagde poging heten tot het opstellen van een wetenschappelijk verantwoord literair-theoretisch model.

Het is dan ook voor al wie zich van dichtbij met de literatuur bezighoudt een echte must. Een materieel nogal zwaar doorwegend nadeel is echter de erg hoge prijs, 390 F voor nauwelijks 250 bladzijden.

Jean-Marie MAES