Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 21

[p. 189]

zoek de mens
Aantekeningen bij ‘Een Zevengesternte’

Ik ontvang, met vriendelijke groet (een zeldzame attentie vanwege een uitgever), een presentexemplaar van ‘Een zevengesternte’ door Willy Spillebeen, uitgeverij De Clauwaert.

Laat ik eerst zeggen dat ik het idee, een klein maar grondig essay over moderne dichters, plus een bio-bibliografie, plus een welgekozen kleine bloemlezing, plus een vragenlijst en een woordenlijst, voor de scholen te laten verschijnen, schitterend vind. Het is niet alleen als schrijfster, maar ook als lerares Nederlands aan de Rijksmiddelbare Normaalschool te Brugge, dat ik dit idee, en de uitwerking ervan, prijs. Want im großen ganzen zijn de essays bijzonder goed en nuttig. Maar het is ook als schrijfster en als lerares dat ik enkele principiële aanmerkingen noteer, ten gerieve van wie er rekening mee wil houden.

1) Mijn eerste bezwaar gaat alleen uit van de schrijfster. Als men schrijft, moet men blijkbaar willens nillens gegroepeerd worden. Geen schrijver zonder groep. Hier word ik in een plejade gedwongen, où je suis bien étonnée de me trouver. Het is evident, dat men bij schrijvers van dezelfde generatie gemeenschappelijke stijlkenmerken zoekt, en hen op grond daarvan groepeert. Maar in deze inleiding staat: ‘Toch bleek er uit en rond deze beide ts. (Podium en De Spiegel) een groepje jonge dichters te zijn ontstaan...’. En dat is voor mij niet juist. Ik ken noch Podium noch De Spiegel, las trouwens nooit tijdschriften, en ben dus niet bij een groep rond een tijdschrift betrokken geweest.

2) Ik ontken ten stelligste dat ik een romantica ben omdat ik ‘vlucht uit de realiteit in een eigen visie op mens en wereld’. Men is niet romantisch omdat men de realiteit

[p. 190]

ontvlucht. De romantiek is een stijl. De realiteit ontvluchten vind ik verkeerd, en ik wil het niet doen. Iets anders is, de realiteit in sommige van haar aspecten als moeilijk ervaren. En de realiteit ontvluchten in een eigen visie op mens en wereld is totaal onmogelijk, want die eigen visie kan uitsluitend uit de realiteit ontstaan. Ik schrijf dit bezwaar neer, omdat ik uit den treure in alle schoolboeken lees dat de romanticus de realiteit ontvlucht, en dat ik dit, zo uitgedrukt, ontken.

Hier spreek ik nu als literair-historicus en lerares. De romantiek is een stijl, en men is geen romanticus door al of niet de realiteit te ontvluchten. DE realiteit ontvluchten is een psychische ziekte. Een zekere realiteit kan men vervangen door een andere. DE realiteit ontvluchten is het werk van de neuroticus. Telkens weer wordt de leerlingen verteld dat de grootste kunstenaars DE realiteit ontvluchten, als lafaards of als psychisch gestoorden.

3) Mijn derde bezwaar breng ik alleen als lerares en betreft de woordenlijst. Die is afschuwelijk. Wanneer zal men ermee ophouden de leerlingen af te schepen met zogenaamde verklaringen (die het niet zijn). Er staan in deze woordenlijst verkeerde, idiote, nutteloze, onvolledige verklaringen, en er ontbreken in deze woordenlijst allernoodzakelijkste verklaringen. Ik geef enkele voorbeelden uit de vele mogelijke:

- ‘Adjanta’ is in het gedicht van Rens geen varensoort, maar een Indische tempel.

- De verklaring van ‘daimoon megas’ is niet ‘Grieks grote demon’, maar: ‘Een citaat uit het Symposion van Plato; Socrates zegt, dat hij aan Diotima gevraagd heeft, wat de liefde is. Zij heeft aan Socrates geantwoord “daimoon megas”, “hij is een grote demon”. En zij voegde erbij: “Al het demonische is middelaar tussen het sterfelijke en het onsterfelijke” (Symp. 202, d)’.

Er moest aan die nota nog toegevoegd worden, dat in het bedoelde gedicht ‘daimoon megas’ niet de liefde is, maar de ontkenning ervan, dat ik dus Plato's tekst ontkennend commenteer.

- ‘Dioriet’ mag niet verklaard worden als ‘hard groen gesteente, bestaande uit zure plagioklaas, hoornblende of biotiet en augiet, ook groensteen geheten’. Dat is in de plaats van èèn onbekend woord er vier andere onbekende zetten. Men mag principieel, nooit, een woord zuiver verklaren zoals het in het woordenboek staat. Men moet het woord verklaren zodat, als gevolg daarvan, de tekst begrijpelijk

[p. 191]

wordt. Er had hier moeten staan: ‘dioriet, een hard groen gesteente, waaruit men in Egypte kevers sneed’.

- ‘Saïs: stad in Oud-Egypte’ verklaart niets. Hier moest een nota staan over de Isiscultus, de interpretatie bij Novalis. De leerlingen (en de lezers) kunnen met deze verklaring niets doen. Een verklaring dient om te gebruiken.

- Pastora Imperio is geen Andalusische zangeres, maar een danseres. Dat had ik er zelf nog wel bijgeschreven.

- Gedwee is een woord dat niet in de woordenlijst moet staan, als bijvoorbeeld Shiva, Parvati, Argushanden, ontbreken.

4) De vragenlijst vind ik nog veel erger dan de al zo erge woordenlijst. Men moet steeds vermijden de leerlingen met woorden te leren goochelen. Men moet er integendeel altijd voor zorgen, dat ze een tekst goed lezen en dat ze dan proberen te omschrijven, wat die tekst eigenlijk zegt. Deze vragen kunnen hen alleen leren liegen. ‘Hoe staat C.D. tegenover het transcendente’, ‘Hoe staat C.D. tegenover de dood’, ‘Kan je (die “je”!) neo-platonische kenmerken vinden in Rens' gedichten’, zijn eerder om ermee te lachen dan om te beantwoorden.

5) Ik heb er bezwaar tegen dat in mijn gedichten drukfouten staan. In ‘De Building’: Gangen vergaan in deuren, onbezonnen’ ontbrak de komma. In ‘Epithalamion’: ‘rhytmische riten dansen van de heilige verhalen’ ontbrak riten. Ik wil gratis de drukproeven verbeteren, dan ben ik tenminste zelf voor de fouten verantwoordelijk.

6) Een vraag: kunnen leerlingen zuiver seksuele teksten, zoals strofe 6 en 7 (ik heb zoveel bezwaar tegen deze uittreksels uit grote gedichten!) van ‘Epithalamion’, en ‘Mikrokosmisch Sonnet’ van Rens, begrijpen? Het is een ervaring veronderstellen die de meeste niet hebben.

7) Nu weer de schrijfster. Ziehier enkele uitspraken waartegen ik bezwaar heb.

- ‘C.D.'s poëzie wordt gevoed door DE (is er maar één antithese?) antithese tussen lichaam, d.i. positief en absoluut gericht leven (eros) en geest, d.i. twijfel, negatie en verbrokkeling dus dood (thanatos)’. Als men nu eens zegde: ‘Een van de tegenstellingen, die de mens ervaren kan, en die in C.D.'s poëzie een belangrijk element vormt, is die tussen positief en absoluut gericht leven, dat intuïtief en vitaal is (eros), en het denken, dat voor die levensdrang geen doel of verklaring vindt, en hem dus breekt’ - of

[p. 192]

iets beters, maar zeker niets over een tegenstelling tussen ‘lichaam en geest’.

- ‘Eros en Thanatos zijn DE twee polen van C.D.'s wereld. Voortdurend trekken ze in een soort cirkelbeweging mekaar aan en stoten ook mekaar af (b.v. De Dageraad)’. Hoe kan dat aantrekken en afstoten in een ‘soort cirkelbeweging’ gebeuren?

- ‘het verschroeiend besef van eigen zinnelijkheid (b.v. Vermenigvuldigt U)’. Dat verschroeiend besef heb ik niet, en heb ik nooit gehad. Zó erg is het met mij nu ook weer niet. Dat is ook in de verste verte de betekenis niet van dat gedicht. Die slang is daar een ander symbool voor hetzelfde als wat de worm symboliseert.

- ‘Klacht van den worm’ betekent niet ‘klacht door den worm’. Het is mijn schuld dat hier een misverstand ontstond. Ik gebruikte ‘van’ zoals b.v. Werumeus Buning schrijft ‘Ballade van den Boer’ of Villon ‘Ballade des Dames du Temps Jadis’.

- De dichteres is a.h.w. ‘geestelijk samengeschrompeld’. Dan is het tijd voor mijn pensioen.

- ‘C.D. schept een bijzonder zintuiglijk wereldbeeld maar het is hol als een barokke tempel’. Een ‘barokke tempel’ is gelukkig niet hol (maar waar bestaat zo iets?).

- ‘in de “Tweede Verdieping” b.v. is een autobus het Nirwana of de trap naar haar appartement de ladder van Jacob, zijn de automobielen gesternten...’ (dit wordt als ‘vervreemding’ gekenmerkt). Is het niet het principe van alle poëzie dat het ene in het andere gezien wordt?

Ik sla willekeurig deze bundel open. Pag. 18: ‘Ik loop gelijk een monnik’, ‘hemel van kalk’; pag. 19: ‘runen-schrift der hagedissen’, ‘hier kan men groeien als een groene varenplant’. Er is geen poëzie en zelfs geen denken, zonder ‘zoals’.

8) Een laatste vraag. Wordt het geen tijd dat men over de echte betekenis van de teksten gaat spreken vóór men spreekt over het wereldbeeld van de schrijver; en dat men de woorden van de schrijver verklaart vanuit zijn wereldbeeld in plaats van vanuit het woordenboek?

Het wereldbeeld van een schrijver is op zichzelf niet belangrijker dan dat van elke andere mens. Het is alleen belangrijk in de mate waarin hij het in vorm tot schoonheid maakt. Met de schoonheid van de vorm staat en valt de interessantheid van zijn wereldbeeld. De eerste vraag is en blijft altijd: rechtvaardigt deze vorm een interesse in het wereldbeeld dat erin uitgedrukt wordt? Is deze vorm

[p. 193]

schoon? Wat zegt de schrijver precies in het hoe van zijn zeggen. Uit zijn gehele oeuvre treedt het wereldbeeld naar voren dat ons slechts interesseert in zoverre het gevormd is in dat oeuvre, en ieder woord bouwt het wereldbeeld op en vindt zijn verklaring vanuit dit wereldbeeld.

Het is dus slechts een schijnbare tegenstelling, als ik zeg dat men èèrst de tekst nauwkeurig (niet grosso modo) moet bestuderen, en dat men de woorden uit het geheel van de teksten moet belichten.

Wanneer men rechtstreeks en niet langs de tekst om over de levensvisie van een schrijver spreekt, dan zegt men zulke absurde dingen als ‘Reninca is een dichteres die intiem omgaat met het goddelijke’ en ‘Na de wereldvernieling, een soort teruggang in de tijd, ontstaat een nieuw aards paradijs, een herwaardering van de kultuur... en dan wordt de menselijke liefde volkomen identiek aan de goddelijke liefde’. Whatever that may mean!

9) Ik wil er ook op wijzen dat in een boek voor de scholen (en ook wel eens in andere) het woordgebruik zo precies mogelijk moet zijn. Als dit nu essays waren van mijn leerlingen, zou ik er een heleboel op aan te merken hebben.

‘De Haes' wereldbeeld, zoals het in “Azuren holte” tot uiting komt, is groeien, verstarren en fossiliseren. Dit laatste is gelijk te stellen met het bevriezen en de pool (hoe kan dat??) in de bundel “Gedaanten”. Bovendien (auch das noch) wil D.H. de dichter zijn van het mythische. Maar de Delfische dichter (??)... heeft voortdurend af te rekenen met de ellende (??) om de mythe van het bestaan (?) te ontsluieren (?)... Reeds in zijn eerste bundel “Het andere wezen” had de dichter een eigen stem: korrelig en korzelig, koud en afgebeten, maar nog vrij onhandig’, enz., enz., enz.

Al deze kritiek is niet bedoeld om de kwaliteit van het boek te minimaliseren. Het zal mij voor eigen kennis en voor de school zeer goede diensten bewijzen. Over die auteurs immers werd nog zeer weinig geschreven, en wat hier staat is niet oppervlakkig. Deze kritiek is eerder fundamenteel en algemeen, dan op deze bundel bedoeld.

Christine D'haen