Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 21

[p. 105]

Teirlinck, een gezinsbedrog?

Soms dacht ik hem vast te hebben maar meermaals was ik hem kwijt. Wat mij niet bedroefde, eerder glimlachen deed. Ik ben groot bewonderaar van zichtbare onbereikbaren. Ze tarten niet, ze ontgoochelen noch maken bang.

Tien minuten stond ik met Leentje, zijn dochter, Angèle Manteau en Tijl van de Velde, zijn schoonzoon, naast zijn sterfbed, heb even zonder achterdocht mijn hand op zijn voorhoofd gelegd, hij was, helaas, maar al te zeker dood.

Rustig heb ik hem bekeken, van zijn weemoedig hoofd tot aan de bult van zijn starre voeten, een dode, als dode, als een ander. Dit was Teirlinck niet meer, mijn geheugen was meer Teirlinck dan dat overschot, bereikbaar. Maar wat ik over hem wist, wat hij me had geleerd, was dit geen karikatuur van Herman?

De dag van zijn begrafenis in de striktste intimiteit ben ik in de droge middag naar Beersel gereden, naar het kerkhof. Het was dicht en ik wist niet dat ergens kon gescheld worden voor de sleutel. De verse terp heb ik niet gezien. Onbereikbaar.

Alsof er niets was gebeurd, zonder dode dus, ben ik naar de Uwenberg gaan slenteren, duwde het hek open, graaide eens door de dorre gramineeën en heb gebeld. Alles was dicht. Het landschap beneden lag er nog. Ik dacht aan Jules Romains' ‘Mort de quel-

[p. 106]

qu'un’. Blijft iets over van de blik die jarenlang de roerloze vallei heeft afgestaard? Weet de tafel in het donker het reeds, de leunstoel, het laatst gedragen pak, de vulpen? Als ze het weten, kunnen ze het niet zeggen. Onbereikbaar.

Ik heb hem meegemaakt, meer dan eens, als hij niets te verdedigen had, niets te betogen, niets te betreuren. Maar toen was ik niet alleen, er was een kind naast me. Hoewel het moeilijk moet zijn voor iemand met een regisseurscomplex om dit te vergeten, gaf Teirlinck me die momenten sterk de indruk dat hij voor een kind niets had te verbergen omdat hij het niets te tonen had. Daarbij kwam dat dit kind hem niet kon ondervragen met de ogen en Teirlinck, zie zijn ‘Ik dien’, was Blik en Tong. Converseren met een blinde moet men gewend zijn want de eigen ogen dienen tot niets. Ik heb in Cluj een zigeuner een na een de snaren van zijn zingende viool zien losmaken tot er nog één overbleef, waarop hij dan voortspeelde zoals hij nog nooit voor zichzelf had gespeeld. Zo converseert men intiem met iemand zonder belicht netvlies.

Teirlinck werd er schuchter van, zijn diepste grondtrek, en hij vond niets om zich een houding te schminken want het kind wilde alleen maar luisteren. Nadien zei hij me apart dat hij die dag had leren glimlachen spellen.

Ik voelde scherp de unieke gelegenheid om hem zwijgend te doorpeilen. Ik maakte er voor mezelf bijna een sportprestatie van: Teirlinck is een van de zeldzame mensen over wier natuur ik zeer veel heb nagedacht. Wie meer dan een halve eeuw oud is en dus zonder veel verdiensten een en ander over de mensen heeft bijgeleerd, wordt geprikkeld tegenover raadsels voor gemoed en geest. Overtuigd, een tikkeltje hardnekkig, om niet te zeggen overmoedig, benutte ik de kans.

[p. 107]

Bliksemsnel ontdeed ik mij van alle vooringenomenheden, legde mijn altijd meepraterige bek het zwijgen op.

Teirlinck vertelde voor de kleine jongen het verhaal van Tippen, dat hij later nog eens overzei en op de geluidsband liet opnemen na een etentje, waar zijn vrouw bij was met Floris' moeder en de dit schrijvende vader.

Het was een cascade-vertelsel dat hij zelf nog van zijn vader had gehoord.

Toen heb ik, naar ik meen, iets van de ware Teirlinck leren kennen, een die het nu eens poogde te doen zonder één enkel woord te veel, zijn hele briljante stijl afzwoer. Er ontstonden haperingen die hij niet trachtte te trufferen met verbale vondsten, zodat hij soms de tel kwijt raakte. Het was als iemand die de pijnlijke moed opbrengt, naar één papiertje zoekende, al de andere te verbranden. Teirlinck en mijn zoon waren plots even oud, zes, zeven jaar. De wijze, de geslepen oudere, bestond niet meer, ik was nooit geboren. Ik had zo iets nog niet meegemaakt: een volwassene die zich tot kind uitkleedt, achter gesloten oogschelen poogt te dringen, erin slaagt tot hij de niet meer vermoede zekerheid krijgt dat hij zit te luisteren naar wat zijn vader hem eens vertelde. En erbij beeft van ontroering, zodat zijn stem murmelender wordt, alleen wat hoger klimt om het ritme van de stok die klopt aan te geven.

Zeer lang duurde de metamorfose niet. Teirlinck werd weer ouder, herpakte zich en naar het slot van het verhaal toe begon hij weer te acteren. Wat mij de proef op de som bijbracht: deze uiterst kwetsbare man is zich opnieuw normaal aan het inspinnen, hij vermag én voor zichzelf én voor anderen de zekerheid te geven dat hij gemakkelijker zijn waanbeeld kan vertolken dan zijn kern.

Vermits hij dit stratageem aanwendde, behoorde het eveneens tot zijn persoonlijkheid.

[p. 108]

Ik trok het besluit dat er minstens drie Teirlincks bestonden. Een die zich zelden blootgaf omdat hij bijna niemand vertrouwde daar hij om niets anders dan vertrouwen vroeg. Een tweede, een vernuftige, die hij tot lijfwacht van de eerste had weten op te leiden en die zelden te vloeren was. Een derde, die deze lijfwacht evenmin vertrouwde maar hem in zijn vermomming voor Teirlinck deed doorgaan, zijn rol van beschermer overnam, hem beschaduwde, aan zijn touwtjes trok, hem liet zeggen wat hij, Teirlinck, wilde en het zover dreef, hij de extra-lucide nochtans, erin te gaan geloven als was hij zijn ware figuur.

Ik kan mij vergissen dat Teirlinck zich in zijn dubbelganger vergiste en ik toch de dupe ben van een vierde Teirlinck, die in avonden van eenzaamheid, ik zeg niet van verlatenheid, koeltjes zat te glimlachen, in alle eenvoud, als hij ontdekte dat hij de kunst verstond zich te maskeren tot in de derde graad.

Ik denk dat ik hem zo eens heb ontmoet.

Zijn dochter Stella woonde toen te Leopoldstad-Kinsjasa. In 1927 was hij in Kongo geweest als meubelhoutprospector. De resultaten waren ontgoochelend. Er was goed timmerhout voorhanden maar het vervoer tot Matadi kon niet geregeld worden. Het land zelf was hem niet meegevallen, hij was geen echte reiziger, hield van comfort, vrienden en intellectuele omgeving.

Maar Stella had hij gaarne eens bezocht. Dit kon gebeuren naar aanleiding van een uitnodiging door Zuid-Afrika. Hij was in de zeventig en vroeg of ik wilde meegaan. Om redenen die ik hier niet uit de doeken wens te doen, het waren overwegend politieke, viel onze reis in de Zenne.

Hij kwam mij opzoeken op de derde verdieping van de ‘Résidence’, waar ik literair adviseur was. Voor me zat een sterk ontgoocheld man die bijna zonder woorden vertelde dat Stella ons dus niet zou

[p. 109]

zien. Eén flard van een zin herinner ik me woordelijk:

- Dat ik dat nu nog moet tegenkomen, Karel...

Al stonk mijn bureau naar literatuur, er was geen boek op de tafel dat nog meetelde. Niets telde nog, noch glorie aan het Hof noch hoogtepunt van literaire faam. Hij zat daar, een volstrekt doorzichtige mens op een onnozele stoel. Zijn handen beefden rusteloos, zijn mond aarzelde tussen kramp en strakheid. Hij zocht zelfs geen woorden, het laatste waarvan hij gewoonlijk afstand deed.

Het duurde weer niet lang. Hij schoot plots in een luide lach en vloekte eens sappig in het heuvel-Oostvlaams. Voorbij, geklasseerd bij de rest. De vierde Teirlinck ging zich troostend verbergen in de tweede. Misschien in de derde of in allebei. Het bezoek eindigde met een blik op een uurwerk, hij moest beneden in de kelder schilderijen gaan keuren.

Ik meen niet dat hij deze ogenblikken van onthulling ooit heeft beklaagd. Bij volgende ontmoetingen werd er niet over gerept, het was niet nodig, de egelstelling was weer betrokken, de decors stonden weer recht, 's levens blijspel kon verder doorgaan.

In de poesta maakte ik eens een fata morgana mee. Op de horizont van hard bruin wierp zich een stad af die bestond maar mijlen ver achter ons lag.

Teirlinck stond zijn hele leven vierkant op de aarde maar hij maakte zijn spiegelbeelden zelf, betoverde er iedereen mee, geloofde er zelf in volgens de regels van het spel dat ons tot auto-mythomanen maakt. Aan niemand, geloof ik, heeft hij ooit gezegd wat schijn en werkelijkheid was. Maar soms, als de zon ondergaat, of, om het precies te zeggen, als de kim rijst en het licht buiten ons niet meer bedrieglijk werkt, kruipen we in een schapershut.

Ik vermoed dat ik Teirlinck enkele keren daar zien zitten heb. Het vetlampje aan een draad liet me

[p. 110]

enkele plooien van zijn goed en waarachtig aangezicht zien. Ik ben er het lot dankbaar om.

KAREL JONCKHEERE