Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 18

Schielijke dood van een oude legende

Vele rechtse lezers wantrouwen mijn ijver voor muziek voor twee stemmen, drie soorten van rationalisten zijn er ontoegankelijk voor.

Het eerste soort houdt wederzijds begrip onder gelovigen en rationalisten voor onmogelijk. Er zijn volgens hen nu eenmaal blondharigen met blauwe en donkerharigen met bruine ogen. Zo zijn er ook bovenzinnelijk ingestelde en op de aarde gerichte mensen. Het dient tot niets daar een tussensoort te willen van kweken dat overigens op niets zou lijken.

Het tweede soort ziet in de gelovigen een snel uitstervend ras waarover men stilaan documentatie moet beginnen te verzamelen voor het etnologisch museum, maar waarmee men geen cultuurconcordaat meer sluit. Men zet geen zaak meer op met een failliete firma.

Het derde soort kan aan het geloof-en-rede-conflict niet meer het belang hechten dat het heeft gehad als centraal probleem van Renaissance en Hervorming. De grote wereld-problemen hebben het van zijn plaats verdrongen.

Deze drie zouden hun inzichten zonder enige twijfel wijzigen indien zij kennis namen van de feiten door een jong, te Gent en te Rijsel universitair geschoold historicus, de E.H. Jacques Toussaert, geboortig van Duinkerken, uit archieven opgehaald in een merkwaardig boek: ‘Le sentiment religieux en Flandre à la fin du Moyen-Age’, een uitgave van Plon.

In de nieuwe richting die de geschiedschrijving eindelijk, het werd hoog tijd, heeft gekozen: de overbekende koningen, veldheren en nationale gebeurtenissen wat terzijde te laten en wat scherper te letten op de gewone mens, worden wel eens onderwerpen behandeld welke de leek, zelfs

[p. 222]

ontwikkeld en vol ruime belangstelling, ternauwernood kunnen interesseren.

Toussaert bewijst niet alleen dat in die richting het essentiële van de geschiedenis te vinden is, maar ook dat met onbeduidende details uit tot nog toe door de historici smadelijk veronachtzaamde documenten een groots tafereel kan worden geborsteld dat totaal nieuw voorkomt en gedaan maakt met decenniën lang steeds weer van elkaar afgeschreven voorstellingen.

De bronnen waaruit hij putten moest, vertonen hopeloze leemten en tekorten. De hoofdarchieven van de betrokken bisdommen werden vernield door de verwoestingen van Terwanen, Doornik en Bergen. De Geuzen, de oorlogen, branden en verkopingen vernielden, schonden, verspreidden of maakten zoek massa's plaatseljike documenten. Desondanks weet hij tot een vaststaand en niet meer te weerleggen feit te maken dat in Kust-Vlaanderen van 1302 tot 1526, dat is van Guldensporenslag tot het verdrag van Madrid, dus gedurende twee eeuwen en een kwart eeuw, de werkelijkheid die hij eruit afgeleid heeft, niet anders kan zijn geweest dan hij ze beschrijft en zelfs niet anders in de omliggende Vlaamse gewesten.

Welnu die werkelijkheid weerlegt en logenstraft de fabels en legenden door de historiografie mondgemeen gemaakt, als zouden de veertiende en vijftiende eeuw bij uitstek tijden van christelijk geloof en vroomheid zijn geweest. Er waren toen niet meer dan 10 procent vurige en 40 procent ‘chrétiens de bonne trempe’ tegenover 50 procent onregelmatige en nalatige christenen die in minder of meerdere mate het geloof hadden verloren.

Men mag dat feit niet te simplistisch zien. Genuanceerd is het nog verstommend genoeg. De gehele bevolking was christelijk. Volledig ongeloof, positieve anti-christelijkheid namens een exacter wereldbeeld en een betere moraal, kwamen niet voor. Lichtgelovigheid, bijgelovigheid, toverij woekerden in recht- en slechtgelovigen even welig. Dat echter de inhoud van geloof en ongeloof belangrijk van de onze verschilde, verandert niets aan het feit dat sedert 1302 de getalsverhouding van hemels en aards gerichten niet belangrijk is gewijzigd.

De procenten van Toussaert betwisten of betwijfelen, verandert niets aan die kapitale zaak. Met oneindig meer gegevens dan hij, zijn wij, nochtans ooggetuigen, niet eens

[p. 223]

in staat van onze tijdgenoten een gelijkaardige procentsindeling op te stellen die onbetwistbaar zijn zou. Wij zouden, zoals hij, een schatting moeten wagen omdat wij vooreerst geen nauwkeurige afgrenzing van de begrippen mening en geloof, gelovig en ongelovig, kerks en onkerks kunnen geven en vervolgens nog veel minder het getal van hen die onder deze bepalingen vallen. Belangrijk is hier helemaal niet of onze schattingen juist zijn, maar wel dat Toussaert en wij, Toussaert en zijn lezers, allen twintigste-eeuwse Vlamingen met dezelfde ogen en brillen, tot dezelfde conclusie komen, een zelfde treffende gelijkenis zien.

Het rationalisme heeft sedert 1302 zeer veel veld, maar weinig aanhangers gewonnen. Er is geen spraak van zeven eeuwen lang blauwe ogen tegen bruine. Dat beeld past hier niet. De wereld werd gerationaliseerd. Onze vurigste christelijke tijdgenoot denkt wetenschappelijker, rationalistischer dan een baarlijke middeleeuwse ketter, maar zijn gelederen zijn helemaal niet zorgwekkend uitgedund. De rationalist moet erin berusten dat hij nog heel lang de openbare pot zal moeten koken met gelovigen, maar hij mag ook betrouwen dat het geloof van die gelovigen verbazend zal evolueren onder invloeden waaraan hij wellicht wil meewerken.

Het is nog lang niet zeker dat de grote wereldproblemen, de strijd tussen kapitalisme en Marxisme, de twist der rassen, de vrede door ontwapening, de vooruitgang der onderontwikkelde volkeren en de geboorteregeling, belangrijker zijn geworden dan ons oude vertrouwde wereldbeschouwelijk dualisme. Tot nu toe schijnt de wereldbeschouwing, vulgo dictu de links- of rechtsheid, de belangrijkste factor te zijn bij het kiezen en bepalen van een standpunt in al deze problemen. Religie is de taaiste tegenstander van Marxisme en contraceptie, de oorlog zal gevoerd worden namens geloof en ongeloof en er is meer.

G.W.