Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 17

[p. 861]

Over Willem Kloos' reizen van Sodom naar Parnas

De ‘homofilie’ blijkt in Nederland ook bij de literaire biografen een welgekomen onderwerp te zijn geworden. De Tachtigers konden niet aan hun uitrafelmanie ontsnappen. Nu is een neerlandicus, P. van Eeten, met veel ijver gaan zoeken in de geschriften van en omtrent Willem Kloos, maar gemakkelijk was het niet want het echtpaar Kloos is erop uit geweest voortdurend ‘de waarheid’ te verdoezelen en onkenbaar te maken. Al wat over Kloos werd gepubliceerd moet ‘met de uiterste voorzichtigheid’ worden geraadpleegd.

In zijn eerste artikel De vroegste Nederlandse sonnetten zegt de schrijver, dat geen van de biografen (De Raaf, Stuiveling, Donker, 's-Gravesande, Asselbergs, enz.) ooit heeft vermoed dat Kloos voor of over Perk gedichten heeft geschreven.

Iedereen kent het sonnet ‘Wen ooit uw oog zich weg van 't mijne wendt’ uit Verzen. Anderdeels treffen we in de vriendschapscyclus van Perk als nummer XXV een sonnet aan dat begint met het vers: ‘Zou ooit mijn oog zich weg van 't uwe wenden’. Hieruit, en uit nog een aantal andere opvallende overeenkomsten, leiden we af dat Kloos ten minste één sonnet voor zijn vriend heeft geschreven. Willem Kloos nu heeft bij de door hem zelf verzorgde publikatie van Perks vriendschapssonnetten dit gedicht weggelaten. Het verband met zijn eigen sonnet zou te duidelijk zijn geweest. Ook Perks sonnet ‘Een streng Medusahoofd met ijzren trekken’ (uitgave Stuiveling, XIV), blijkt een antwoord te zijn op een sonnet van Kloos (Verzen, LXX), oorspronkelijk samen met drie andere gepubliceerd onder de titel Charaxes aan Rhodopis, in latere drukken echter Medusa genoemd. Het gedicht van Kloos gaat dus aan dat van Perk vooraf. Kloos toont zich verongelijkt, afgewezen na de ‘ware aard van zijn gevoelens’ te hebben geopenbaard. Vandaar het beeld van de ‘marmeren Medusa’ waartoe de reactie van Perk hem zou hebben geïnspireerd. Kloos krijgt het gevoel dat hij zijn vriend gaat haten:

Vergeef mij dat ik ooit, die liefde moede
U haatte, daar ge als ik niet wezen kondt,
En bid de Muze, dat zij mij behoede.

Ook sonnet LVI is aan Perk gericht. Alle drie bevestigen

[p. 862]

ze, aldus Van Eeten, overduidelijk Kloos' ‘bijzondere erotische gerichtheid’. Bij Perk zelf zal het gewone kameraadschap zijn geweest; zijn betuigingen van vriendschap zijn ‘normaal’ en bovendien weet iedereen - de criticus gebruikt dit als argument - dat hij vele verliefdheden voor meisjes heeft gekend.

In zijn uitgave van Perks gedichten heeft Kloos een aantal oneerlijkheden begaan. De laatste regel van Perks sonnet X: ‘Sinds ik door hen (de gedichten, M.G.) een vriend in de armen sloot’ werd door Kloos in De Nieuwe Gids gewijzigd in: ‘Sinds mij door haar een vriend zijn vriendschap bood’. Toch beweert Van Eeten dat we Perks vers slechts als beeldspraak moeten opvatten; de houding van Kloos, anderdeels, wordt vergoelijkt: de hele geschiedenis - de breuk in 1881 tussen de twee vrienden inbegrepen - heeft voor hem eerder een tragisch karakter.

Het lijkt niet helemaal onmogelijk dat Perks Iris onder de invloed van die breuk is geschreven. Enkele maanden na de breuk schrijft Kloos aan Vosmaer: ‘Ik ben tegenwoordig rampzalig te moede, en eigenlijk al het geheele jaar, sinds Jacques en ik zich van elkander wendden. Hem heeft het ook geen goed gedaan: ik heb onder zijn papieren v.d. allerlaatsten tijd, een briefbegin gevonden aan my, aldus: “Neen, ik houd het niet langer uit. Ik moet je spreken, ik moet je schrijven, of ik word gek. Al te lang...” Toen kwam zijn trots weer boven, en hij ging niet verder’. Elders luidt het: ‘“Iris” zooals ieder reeds uit den inhoud kan opmaken, maar zooals ik stellig weet, heeft hoegenaamd niets met Johanna te maken. Er ligt een tragoedie achter Iris, die volspeeld was, toen hij Johanna nauwelijks had leeren kennen, en die 't voor mij te pijnlijk is om weer op te rakelen. Het heeft lang geduurd eer hij zijn aandoeningen tot kunst kon verheffen, en Johanna was de toevlucht, de haven, waar hij rust voor zijn lijden hoopte te zullen vinden’.

Kloos' Phoibos Apolloon (‘Ik lag en weende om dromen, die vervlogen’) zou een in memoriam Perk zijn. We treffen er dezelfde gedachte in aan die tot uiting komt in het prozastuk In memoriam Jacques Perk dat Kloos in november 1881 schreef voor De Nederlandsche Spectator.

Ook voor de relatie tussen Kloos en Verwey wordt onze speciale aandacht gevraagd. Deze was ‘met bijna volstrekte zekerheid’ van homo-erotische aard, niet ‘homo-erotisch van kleur’, zoals Alfred Kossmann het uitdrukt, maar zonder meer ‘homo-erotisch’. Vooraf moet worden gezegd, dat

[p. 863]

Frans Erens zelfs nog in 1888 - de vriendschap tussen Kloos en Verwey duurde van 1885 tot 1888 - aan Lodewijk van Deyssel meldt dat hem niets bekend is over ziekelijke afwijkingen bij Kloos en dat, naar zijn mening, Verwey ‘om zijn losscheuren van Kloos te legitimeren zinspeelt op pederastische neigingen die hij Kloos toedicht’. Van Eeten onderzoekt welke gedichten Kloos voor Verwey heeft geschreven want hij wil bewijzen dat de verhouding een homo-erotische was, hoewel Verwey bij dit alles slechts ‘de bewonderende, aanbiddende, medelijdende trooster’ zou zijn geweest. Er bestaan in ieder geval interessante overeenkomsten tussen een aantal sonnetten van beide dichters. Sonnet V (‘Ik ben een God in 't diepst van mijn gedachten’), dat door H. Michaël met nummer XVI van Perks vriendschapssonnetten in verband wordt gebracht, werd wellicht eerder geïnspireerd door Verweys ‘Mijn god is enkel gloed en donkerheid. Schoon om te zien, een wonder te verstaan’. Aan de andere kant zouden de bekende Kristussonnetten van Verwey eigenlijk voor Kloos zijn geschreven...

Zo komen we aan de periode van de ‘breuk’. Het Boek van Kind en God blijkt de kern te zijn van de gedichten die dan werden geschreven. Men zou het niet kunnen verklaren zonder vooraf aan te nemen dat Kloos homofiel was. Het boek is zelfs een bewijs voor die homoseksualiteit want ‘niemand treurt zó over iets verlorens als hij het niet echt bezeten heeft’, luidt het bij Van Eeten in zijn studie Dichterlijk Labirint. Ook in dit verband leren we Kloos als ‘vervalser’ kennen. In zijn gedicht Herinnering, dat eveneens over Verwey handelt, moeten de vrouwelijke pronomina oorspronkelijk mannelijk zijn geweest en voor Verwey zijn bedoeld. Dit blijkt uit een brief van laatstgenoemde. Hierin heeft hij het, terloops gezegd, ook over ‘het mooie’ van vroeger, spreekt hij Kloos verder over ‘onze mooie herinneringen’ en wijst hij op wat Kloos in zijn leven ‘moois en spontaans’ heeft gedaan. Deze brief werd in 1891 geschreven en bevindt zich in het Verwey-kopieboek. Kloos zelf liet hem verdwijnen.

Wat de breuk betreft, de meesten hebben er een ideologische reden voor gevonden. De ware reden blijkt nu te zijn, dat Verwey begon te vrijen met Kitty van Vloten, die later zijn echtgenote zou worden. Dat was een grote slag voor Kloos die eerst zó gelukkig was geweest dat hij van 1885 tot 1888 geen gedichten meer had geschreven: ‘Een duurzaam, betrekkelijk kalm geluk inspireert niet tot poëzie’, meent

[p. 864]

Van Eten hiervoor als argument te moeten gebruiken. Hoe dan ook, deze criticus vaart fel uit tegen Kossmann omdat die Het Boek van Kind en God ‘een boosaardige uiting van een uit het lood geslagen alkoholist’ noemt, en hij repliceert: ‘Er is allereerst geen enkele aanwijzing dat Kloos in 1888 al een alkoholist genoemd moest worden’. Kossmanns nadruk op dit aspect vindt hij tendentieus. Nu wil ik geen olie in het vuur gooien, maar Hein Boeken, Kloos' onderdanige boodschapper, en die kan het weten, schrijft op 24 oktober 1888: ‘Ik heb 14 dagen Kloos bij mij te logeeren gehad. In die tijd is Witsen naar Londen gegaan en nu Zaterdag is Kloos ook naar Londen gegaan om vooreerst niet terug te komen. Je kunt nu weer groote dingen voor de kunst van hem verwachten. In den tijd dat hij bij mij was bedronk hij zich iederen avond en maakte hij verzen iederen ochtend’. Terloops kan ik de biografen nog wat helpen door te vermelden, dat Herman Gorter op 15 oktober 1888 schreef, naar aanleiding van het nieuws als zou Kloos met Witsen naar Londen afreizen: ‘Ik zie een kleine glimlach. Die voel ik zelf ook’. Zie voor dit alles het niet door Van Eeten geconsulteerde boek Alphons Diepenbrock - Brieven en documenten, Den Haag 1962. Gorter was het ook die op 22 november 1888 aan Diepenbrock schreef dat Verwey had geantwoord op verzen van Kloos en dat Boeken het afschuwelijk vond. Op 14 mei 1889 heeft Hein Boeken zelf het over de brochure van Verwey Bij den dood van J.A. Alberdingk Thijm. Van der Goes en Kloos komen er ook in voor. Kloos was kwaad (Gorter niet) maar het klonk niet meer zo antipathiek als Van het Leven.

Volledigheidshalve moeten we hieraan toevoegen, dat Kloos zijn ‘afwijkende seksuele geaardheid’ zijn hele leven niet heeft kunnen accepteren. Van Eeten schrijft dit toe aan de druk van ‘de publieke opinie in die tijd’ en aan een ‘waarschijnlijk belangrijk minder sterke, heteroseksuele komponent’ Hij raadt de psychologen aan zich met het geval bezig te houden. Dat belooft. In 1881 al had Kloos een relatie met een vrouw: Dora Jaspers. Ook heeft hij Hélène Swarth een aantal sonnetten gestuurd. Het zijn de nummers LX en LXII uit Verzen. In Swarths Blauwe Bloemen treffen we haar antwoord op die gedichten aan, getiteld Aan een onbekende I en II. Kloos stuurde namelijk zijn verzen aan de dichteres als reactie op haar Eenzame bloemen (uitgegeven bij De Seyn Verhoughstraete te Roeselare) en omdat hij haar niet persoonlijk kende deed hij het anoniem. Ook sonnet LXVI uit Verzen stuurde hij haar met een opdracht

[p. 865]

(17-3-1884) maar dit werd niet op haar poëzie geïnspireerd en is eerder een persoonlijke ontboezeming.

Van Eeten laat geen twijfel bestaan over zijn ware bedoelingen: ‘we leven niet meer in de negentiende eeuw en wie zaken als homoseksualiteit onfatsoenlijk vindt en er niet openlijk over zou willen schrijven als het over een beroemd dichter gaat, moet zich liefst eens afvragen of zijn eigen ideeën over die homoseksualiteit niet een beetje herzien zouden moeten worden. Meestal zal dat wel het geval zijn’. Waarom moet men steeds in het achterhoofd hebben dat Kloos aan bedoelde ziekte blijkt te hebben geleden?: ‘een zo in het leven ingrijpend iets als iemands seksuele aanleg kunnen we niet verwaarlozen zonder dat we de waarde van biografische onderzoekingen tekortdoen. Er wordt in het algemeen te veel omheen gepraat tot schade van de historische waarheid. En volgens mijn vaste overtuiging bij een dichter als Willem Kloos ook tot schade voor het begrip van zijn werk’. Daarom heeft hij zich met de interpretatie van een aantal Kloos-gedichten beziggehouden ‘vooral gezien in verband met het leven van de dichter’. In verband b.v. met de gedichten voor Perk vindt hij het belangrijk nu te weten ‘dat ook Kloos' vroege sonnetten geïnspireerd zijn door reële ervaringen’. Kloos' poëzie is nooit ‘levensvreemd’ geweest ‘omdat het juist bij uitstek levende persoonlijke emoties zijn geweest die Kloos inspireerden’. Ja. hij is er zelfs van overtuigd ‘dat ieder gedicht van hem - een enkele uitzondering als Lilith Triumphatrix, dat op een gedicht van Swinburne is geïnspireerd, daar gelaten - is ontstaan uit een situatie of emotie in zijn eigen leven, die we zouden kunnen aanwijzen, als we maar over voldoende biografische gegevens konden beschikken’.

Van Eeten doet al een eerste poging. Het sonnet LXVI, dat Kloos op 17-3-1884 schreef en aan Hélène Swarth opdroeg, begint a.v.: ‘De klare lente-dag is overal...’. Welnu, we citeren Van Eeten: ‘Voor wie het interesseert: 17 maart 1884 wàs een “klare lentedag”’. En hoe hij dat precies weet? ‘De weerkundige waarnemingen in de Nieuwe Rotterdamsche Courant, minder poëtisch, geven voor het hele land helder weer op, met weinig wind en temperaturen variërend van 8 tot 12 graden Celsius’. Laten we de kwaliteit van een dergelijke tekstinterpretatie onbesproken, maar ik kan Van Eeten verzekeren dat Ukkel voor de avond van 6 juni 1964 regen heeft voorspeld. Zelden heb ik in België zo'n zachte lente-avond kunnen beleven. Ik weet, dat Jerome Klapka Jerome het met mij eens is (Three men in a boat).

[p. 866]

Hier wordt dus een causaal verband gelegd tussen het leven en het kunstwerk. Maar een kunstwerk is meer en anders dan dat. Het is een entiteit die zich op een heel ander vlak dan de werkelijkheid beweegt. Is het nodig de biografische gegevens van een auteur te kennen - voor zover men die kàn kennen - vóór men tot de interpretatie van zijn kunstwerk overgaat? Is het kunstwerk dan eenvoudig de belichaming van ervaring? Is het een transcriptie van persoonlijke emotie en beleving? Zeker niet. Het biografisch aspect kan niets wijzigen aan de kritische waardebepaling. Wellek en Warren zegden het ‘Byron's “Fare Thee Well...” is neither a worse nor a better poem because it dramatizes the poet's actual relations with his wife, nor “is it a pity”, as Paul Elmer More thinks, that the MS shows no traces of the tears which, according to Thomas Moore's Memoranda, fell on it. The poem exists; the tears shed or unshed, the personal emotions are gone and cannot be reconstructed, nor need they be’.

Van Eeten achten we ertoe bekwaam de verzen van Kloos te interpreteren. Hij heeft het echt niet nodig telkens weer bij deze interpretatie de hulp van de werkelijkheid - alweer voor zover men die kent - in te roepen. Al wat hij zoekt zit in de verzen zelf, ofwel zit het er niet in en dan interesseert het ons niet. We zijn niet uiteraard tegen een biografie, waarom zouden we. Maar laten we het ons niet te gemakkelijk maken door steeds maar het enige object van echt literair onderzoek, nl. het kunstwerk zelf, naar de tweede plaats te verdringen. We hadden de stille hoop gekoesterd, dat Dichterlijk labirint een stilistische interpretatie zou bevatten. Dat het wat anders is geworden zal - ondanks de vele kwaliteiten - zeker niet in dezelfde mate de toenadering tot Kloos' kunst ten goede komen.

Marc Galle