Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 15

[p. 186]

betoog
Firmin van hecke
1884-1961

Bij een requiem voor Firmin Van Hecke gaan mijn gedachten terug naar de literaire kentering die voornamelijk in de Vlaamse dichtkunst, een kleine half-eeuw geleden, op het toen heersend retorisch vorm-apparaat reageerde.

Een poëtische schriftuur, zoals bijvoorbeeld door Pol de Mont aangeprezen, doordat ze op loutere muzikaliteit was afgestemd, ging ten slotte teren op schijnsels van vorm, die slechts prosodisch waren verantwoord en het gebrek aan innige bewogenheid verborgen onder verbale virtuositeit.

Een dergelijk oordeel, dat ik hier niet anders dan summier kan uitdrukken, wil geen afbreuk doen aan verdiensten van gevoeligheid en een bewust streven naar conventionele schoonheid, waardoor men zich in een roes van welsprekendheid volkomen voldaan achtte. Maar de retorische verblindheid belette toch de verrassende openbaringen van Guido Gezelle in de diepte aan te voelen, en was dit niet het meest genadeloos onrecht, dat men de oude dichter kon aandoen?

Kortom, men leefde in de aanvaarding van een thans bevreemdend stelsel: men hield vorm en inhoud voor literair afscheidbaar. Het is de eer van Karel Van de Woestijne in zijn verzen de volstrekte eenheid van vorm en inhoud te hebben bevestigd, en in die richting heeft Firmin Van Hecke zijn oudere vriend en meester geschouderd.

Uit welk opzicht ook het literair verschijnsel kan worden overwogen, de fatale erkenning dringt zich op - dat vorm en inhoud grondig onafscheidbaar zijn. Geen van beide kan op zichzelf worden beschouwd, omdat geen van beide op

[p. 187]

zichzelf is ontstaan. De wederzijdse integratie in het geheel sluit elke fysische of geestelijke zelfstandigheid uit. Vorm is reeds geest. Prendre conscience, c'est prendre forme, zegt Focillon. Wat zonder inhoud mocht wezen, is totaal vormloos. Zelfs niet de begripswaarde is buiten de vorm te onderscheiden. Daarvoor getuigt in het bijzonder de literatuur, waar het woord niet de vorm is van een inhoud, die het begrip zou zijn, en nog minder van een inhoud, die het gevoel zou zijn, hetgeen een ondenkbare voorstelling is. Literaire vorm dat is de houding, de stijl bij de functie van het woord. Zo zegt men van een schilderij dat het goed in de kleur zit, zonder dat hier kan kwestie zijn van een kleur die de vorm van een inhoud zou zijn. Vorm en inhoud zijn één bij enigerlei kunstverschijnsel. De vorm is reeds de inhoud, en men ziet het klaar in de beeldhouwkunst, alwaar een beeld toch niet de ijle vorm is, een soort matrijs, waar men een inhoud zou in gieten.

De inhoud is een zielige lading, die begint te bestaan zodra zij vorm heeft gekregen. Er is tijd noch ruimte tussen vorm en inhoud te bespeuren, zodat het onderscheid in de grond een soort fictie is, die ons helpen kan klaar te zien in de waarneming en de beleving van een poëtische affectie.

Terwijl de stelling zich zonder veel moeite laat bewijzen wanneer het de plastische kunsten geldt, is het gevaar van verwarring in de literatuur uiterst listig en insinuerend. Oorzaak zal wel zijn dat de woordkunst gebieden bestrijkt die niet met een en dezelfde techniek kunnen worden bediend.

Poëzie en proza bijvoorbeeld zijn verschillend door de techniek, al gebruiken zij beide woorden. Dit onderscheid reeds laat Paul Valéry, die een tijd- en geestgenoot was van Van de Woestijne, beweren dat poëzie loutere kwestie is van techniek. In proza is het woord veeleer het voorkomend teken van een gedachte. Het woord ontstaat en vergaat met de gedachte. In poëzie is het woord vorm dat aan de gedachte kan overleven, vanwege zijn geluid en zijn cadans. Wanneer Valéry dicht:

Ni vu ni connu,
Le temps d'un sein nu
Entre deux chemises

dan overleeft aan het beeld, dat plots vluchtig wordt, een dans, een muziek, een beeldecho, dat in de diepte ongeraden associaties wekt. Zo ook wanneer Karel roept als een merel:

[p. 188]

Anijs! Anijs!... Zo ook wanneer Gezelle volkomen de gedachte loslaat: Inke! de vinke, den appelboom, een splinternieuw paar leerzen.

Schijnbaar is op die weg de neiging merkbaar om vorm zelfstandig te maken van zijn inhoud. Het is echter schijn. Het is uitvorming van vorm, verrijzenis in een nieuwe vorm. En de inhoud is niet afscheidbaar. Hierin juist liggen de oneindige mogelijkheden van het poëtisch woord, tegenover de strengere beperktheid van het proza. Maar een dodelijke afgrond ligt nabij die mogelijkheden open, wanneer aan de gemakkelijke verleiding niet wordt weerstaan een voorraad op te slaan waar uit een zogenaamde dichterlijke taal willekeurig kan worden geput. Wanneer Verlaine gebiedt ‘de la musique avant toute chose’, beveelt hij allerminst de primauteit aan van het geluid, veeleer een nalevende weergalming van het beeld op diepere bodems van het innerlijk wezen.

Met dichters als Firmin Van Hecke is alle holle retoriek geweerd. Na Prosper van Langendonck, Victor de la Montagne, Karel van de Woestijne, heeft hij de baan verder voor rustige klaarheid gebroken. En dan is meteen gebleken, dat voortaan van alle dichterlijke surmouleringen verstoken, het er voor de dichter thans op aan zou komen zich van een substantiële poëtische zending bewust te wezen.

Hiervan was steeds Firmin Van Hecke bewust. Aan het leven heeft hij rijke ontroeringen ervaren. Een gevoelige ontvankelijkheid heeft in hem de harmonieken verwekt, die hem tot zingen hebben aangezet. Maar op het idee heeft hij de muziek afgemeten. Hij heeft de bedwelming beheerst en gedwongen, die de woorden dronken maken. Aan de nood, die alle kunst doet buigen, heeft hij zich gehoorzaam onderworpen, en zijn artistieke belijdenis is die der maat geweest.

Een veelschrijver kon hij daardoor niet zijn. Zijn poëtische arbeid is niet overvloedig, maar onder de gedichten die hij tot tweemaal toe heeft verzameld, zal men er geen treffen die minderwaardig zijn. Alle zijn dooraderd met het heerlijk levensbeeld, alle zijn voldragen en treden aan met stille, welbewogen tred. Het is niet moeilijk te voorspellen, nu we het vergezicht van onze Vlaamse poëzie in die jaren met het nodige recul kunnen ondervragen, dat Van Hecke in een oordeelkundige bloemlezing een rechtmatige en vaste plaats veroveren zal. En zij zal hem worden aan-

[p. 189]

gewezen om dezelfde grondige redenen, die ons daarin nopen ook recht aan Prosper van Langendonck te laten wedervaren.

Zoals zijn verzen als een verlenging aandoen van Karel Van de Woestijne, en het zonder schaamte toegeven, kan het gevaar van een statische positie niet geheel worden ondervangen. Maar de eerlijkheid, de onverzettelijkheid, de menselijkheid van deze arbeid (en zou dat geen schoonheid zijn te noemen?) wint het op zovele hedendaagse pogingen om onder modieuze vreemdheden een karigheid van poëtische ademing te verbergen.

Op 1 augustus 11. hebben wij hem te Sint-Martens-Latem haast stiekem begraven.

Het was in gesloten vriendenkring een ontroerende plechtigheid, zo licht en doorschijnend, dat er nog alleen troost bij aanwezig kon zijn. Er bleef inderdaad van de gestorven kameraad slechts geest nog over. Om beurt hebben wij een bladje palm in de kuil laten neervallen, en de aarde, gelijk een adem, ging geuren.

Dan zijn we met zijn allen, wel een dozijn, rond de tafel van een Leieschilder gaan aanzitten. De ene zei: het was een goede kerel, en hij heeft het leven krachtig eer aangedaan. En de andere zei: hij heeft zichzelf in perfectie uitgeroeid, want merk toch hoe zijn laatste vers altijd het beste is geweest. En weer een andere zei: er is nog meer, want geen van ons heeft trouwer vriend ervaren.

Er viel dan de zeldzame soort stilte in, die de waarheid voor zich opeist wanneer ze zich plots aan luisterende mensen wil openbaren.

En het is waar ook, Firmin, nimmer hebt ge, als vriend noch dichter, verraad gepleegd.

Herman Teirlinck