Neerlandia. Jaargang 89

[p. 237]

algemeen-nederlands archief
studies en documenten van het algemeen-nederlands congres

De Franse staat en de Frans-Vlamingen

De Franse koning Lodewijk XIV veroverde Frans-Vlaanderen tijdens de 17e eeuw. Deze verovering werd officieel bezegeld in de Vrede van Utrecht (1713) waardoor de Zuidelijkste Nederlanden definitief tot Frankrijk gingen behoren.

Tot in de 19de eeuw bleef de Westhoek Vlaams. Het agrarisch karakter van de streek droeg hier ongetwijfeld grotelijks toe bij. Van industrie en handel was hier nauwelijks sprake en verbindingswegen kwamen zeker niet talrijk voor. Het was slechts in 1840 dat de spoorweg Parijs-Duinkerke werd aangelegd. De opkomende jeugd was niet onderworpen aan de leerplicht en de militaire dienstplicht werd maar ingevoerd in de loop van de 19e eeuw. In deze ‘splendid isolation’ was het mogelijk dat de eigen taal en cultuur van Frans-Vlaanderen konden bewaard blijven.

Maar om de aanhechting een duurzaam karakter te geven, zette de Franse regering tegen deze Vlaamse taal en cultuur een offensief in, dat in alle hevigheid losbarstte na de Franse revolutie.

In 1791 werd een wet uitgevaardigd waarbij alle officiële stukken in het Frans moesten opgesteld worden. In 1793 verschijnt het dekreet waarbij het Frans de onderwijstaal wordt in de hele republiek.

In 1794 doet de Nationale Conventie een oproep om de minderheidstalen definitief te doen verdwijnen.

In 1810 wordt een Wet van kracht waarbij de Vlaamse bladen niet meer mogen verschijnen zonder Franse vertaling.

In 1833 verschijnt de Wet Guizot over de verdere verfransing van het onderwijs.

Op 27 januari 1853 vaardigt de Akademische Raad van het Noorderdepartement, zetelend te Dowaai, een verordening uit, waardoor het onderwijs van het Vlaams in de scholen van Frans-Vlaanderen uitdrukkelijk verboden wordt.

Na de eerste Wereldoorlog constateren we een opflakkering van het Vlaams bewustzijn in Frans-Vlaanderen. De priester Jean-Marie Gantois speelde hierin een grote rol. Er wordt met kracht geijverd voor het aanleren en het onderwijs van de Nederlandse taal. In 1926 wordt aan de Katholieke Hogeschool van Rijsel een leerstoel Nederlands opgericht. De eerste docent is E.H. René Despicht.

De Vichy-regering van maarschalk Pétain vaardigde in 1941 de eerste besluiten uit ten gunste van twee streektalen in Frankrijk, nl. het Bretoens en het Provençaals. Het Nederlands (Vlaams) kwam niet in aanmerking.

Op 22 februari 1946 kwam het Frans-Belgisch cultureel akkoord tot stand waarin overeengekomen werd een ruillectoraat tussen de universiteiten Gent en Rijsel op te richten. De eerste lector te Rijsel was de Vlaamse Prof. A. van Elslander. In 1953 werd hij opgevolgd door Prof. W. Thys die dat bleef tot 1964, waarna hij werd aangesteld tot ‘maître de conférences associé’ voor Nederlandse taal en letterkunde aan de universiteit van Rijsel III.

In 1951 werd de Wet Deixonne van kracht, waardoor het onderwijs van een aantal streektalen in Frankrijk geregeld werd. Dit onderwijs van de regionale talen is echter facultatief. In de rij van de in de wet Deixonne vermelde minderheidstalen in Frankrijk kwam het Duits, het Corsicaans en het Vlaams niet voor. Deze drie talen werden geweerd omdat men ze beschouwde als varianten van buitenlandse talen. Daarbij kwam nog dat het Vlaams als traditioneel vijandig bekend stond tegenover het Frans.

Aangezien er in deze wet zoveel onvolmaaktheden en leemten voorkomen, werden, sedert het tot stand komen ervan, niet minder dan twintig wetsvoorstellen ingediend om die te verbeteren. Tevergeefs echter. Geen enkele van deze wetsvoorstellen werd ooit besproken.

In 1952 verscheen een decreet waarbij het Duits in de Elzas opnieuw in de scholen mocht onderwezen worden.

In 1964 werd de toestand aan de Rijksuniversiteit Rijsel aanzienlijk verbeterd door de oprichting van een ‘maitrise de conférences associées’. Zo werd het

[p. 238]

mogelijk het Nederlands als bijvak voor de licentie Duits of Engels te kiezen.

In 1968 kreeg de vroegere faculteit der Letteren de naam van Rijsel III. Zij werd onderverdeeld in ‘Unités d'enseignement et de recherches’ (UER). De afdeling Duits, de sectie Nederlands en de nieuwe cursus Zweedse taal- en letterkunde vormden samen de ‘UER d'études Germaniques’. Hierin behield het Nederlands zijn hoedanigheid van bijvak bij het behalen, na twee jaar studie, van het ‘Diplôme Universitaire d'Etudes Littéraires’. De naam van dit laatste diploma werd thans veranderd in ‘Diplôme d'Etudes Universitaires générales’ (DEUG).

Op 29 september 1970 verscheen in het Franse Staatsblad een besluit van de Franse onderwijsminister Guichard betreffende het onderwijs van de vreemde talen voor de baccalaureaatsexamens. Voor deze examens mochten de studenten het Nederlands kiezen zowel voor de schriftelijke als mondelinge proeven. Hierdoor kwam het Nederlands op gelijke voet met het Duits, het Engels, het Spaans, het Italiaans, het Russisch. Aansluitend hierbij zou minister Guichard bekend maken aan welke universiteiten de examens Nederlands konden afgelegd worden. Zo verscheen in het Staatsblad van 14 maart 1971 het besluit van 8 maart 1971 waarin bepaald werd dat het Nederlands mag onderwezen worden in de academische districten Rijsel, Parijs en Straatsburg. Voor de opening van een leergang Nederlands eerste of tweede vreemde taal in het middelbaar onderwijs zijn acht aanvragen vereist, voor een nieuwe cursus derde vreemde taal zijn vijftien aanvragen vereist.

Op 5 mei 1971 verschijnt een besluit om de opleiding van leraars Nederlands te bespoedigen. Er zullen namelijk facultatieve proeven Nederlands ingericht worden in het CAPES Duits en Engels. CAPES betekent: ‘Certificat d'Aptitudes au Professorat de l'Enseignement Secondaire’, en is één van de drie bevoegdheidsgetuigschriften voor de leraars Middelbaar Onderwijs. De leraars die deze facultatieve proeven Nederlands met goed gevolg hebben afgelegd, kunnen dan naast Engels en/of Duits ook Nederlands geven. In 1974 wordt de wet Deixonne uitgebreid tot Corsica. Eveneens in 1974 wordt het Nederlands bevorderd tot hoofdvak in het DEUG (Diplome d'Etudes Universitaires Générales).

In 1977 wordt een licentie Nederlands opgericht aan de universiteit van Rijsel III.

In 1978 kwam een ‘Centre d'Etudes Néerlandaises’ tot stand onder leiding van Prof. Theys. Rijsel III is thans de enige universiteit in Frankrijk waar men het Nederlands als hoofdvak kan studeren. Dat er thans te weinig studenten het Nederlands als hoofdvak nemen, is wel te wijten aan de ontstentenis van een degelijk onderwijs van de Nederlandse taal in de middelbare scholen. Afgestudeerden aan dit ‘Centre d'Etudes Néerlandaises’ hebben aldus weinig toekomstmogelijkheden.

In 1980 werden er besprekingen gevoerd tussen het ‘Rectorat de l'Académie de Lille’ en het Nederlands Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen. Men kwam tot het besluit om met ingang van het schooljaar 1981-82 in het kader van het Frans-Nederlands Cultureel Verdrag, een programma van pedagogische samenwerking tussen de ‘Académie de Lille’ en Nederland tot stand te brengen met als doel: het organiseren van gemeenschappelijke onderwijsprojecten tussen middelbare instellingen, en het bevorderen van de studie van het Nederlands op de Franse scholen en van het Frans op de Nederlandse scholen.

In 1981 beloofde François Mitterand tijdens de verkiezingscampagne voor het presidentschap iets te doen voor de minderheden in Frankrijk. Op een brief van 15 maart 1981 uitgaande van het bestuur van de ‘Elsass Lothringischer Volksbund’ waarin gevraagd werd aan de kandidaten voor het presidentschap zich schriftelijk te verbinden het onderwijs in de moedertaal in te richten voor de Bretoenen, Occitanen, Basken, Corsicanen, Catalanen, Vlamingen en Elzassers, antwoordde de heer Pierre Bérégovoy, Chargé des Relations Extérieures de François Mitterand, in een brief van 15 april 1981 het volgende: ‘...sans que l'étude de la langue nationale en soit, pour autant abandonnée, dans les aires d'influence reconnues, tout enfant qui voudra apprendre ou se perfectionner dans sa langue maternelle ou régionale devra en obtenir les moyens dès l'école primaire’.

Op 21 juni 1982 verscheen de circulaire nr. 82-261 van de heer Savary, minister van nationale opvoeding onder president Mitterand, over het onderwijs van de regionale talen en culturen. Na ruggespraak met de syndicale organisaties, de ouderverenigingen en de verenigingen gespecialiseerd in de studie en de promotie van de regionale talen, en na kennisname van hun voorstellen, stelde hij hierin een geheel van maatregelen voor die volgens hem beantwoordden aan de noden en de mogelijkheden van het ogenblik. Dit actieprogramma voor een duur van drie jaar, was gebaseerd op de drie volgende principes: de staat verbindt er zich toe het onderwijs van de regionale talen en culturen te organiseren, dit onderwijs krijgt een eigen statuut en het steunt op de vrije wil van leerlingen en leraars. In de kleuterschool dienen de jonge kinderen opgevangen te worden in de regionale taal. In de basisschool zou dan gedurende één tot drie uren per week door vrijwillige leraars deze taal onderwezen worden.

In de normaalscholen dienen de nodige maatregelen

[p. 239]

genomen te worden voor de opleiding van bekwame leraars op dit gebied. Eén uur facultatief onderwijs van de regionale taal en cultuur zal verder ingericht worden van de zesde tot de derde in de colleges. Daarvoor zijn 15 leerlingen vereist.

Daarbij kan nog een vervolmakingscursus van drie uren per week in de vierde en de derde gevolgd worden. Er zal bestudeerd worden op welke wijze het onderwijs in de regionale taal en cultuur dient ingeschakeld te worden voor het behalen van het baccalaureaat. Door de rectoren zullen werkgroepen aangesteld worden om de programma's op de verschillende niveaus op te stellen. Zij zullen daarvoor een beroep mogen doen op specialisten. In het hoger onderwijs zal men aan onderzoek en navorsing doen inzake de regionale culturen.

De rol van de locale gemeenschappen zal beklemtoond worden. Tenslotte zal de coördinatie en continuïteit van deze politiek verzekerd worden in de schoot van het ministerie.

Maar de klap op de vuurpijl kwam op 17 mei 1984 toen een groep van meer dan honderd Franse parlementairen (voor het grootste deel socialisten) een Wetsvoorstel betreffende de erkenning en aanmoediging van de talen en culturen van Frankrijk, op het bureau van de Nationale Assemblée liet enregistreren. De bijzonderste en meest gekende parlementsleden die dit wetsvoorstel ondertekenden zijn ongetwijfeld: Lionel Jospin, voorzitter van de socialistische partij; Jean-Pierre Destrade, een Baskisch socialist en Yves Dollo, een Bretoens socialist. De toelichting bij het voorstel is een aanklacht tegen de centraliserende, chauvinistische cultuurpolitiek die Frankrijk sinds eeuwen voert. Het zou de moeite waard zijn dit merkwaardig stuk van negen getypte bladzijden, opgesteld door Fransen, onder de ogen te brengen van al degenen die met meer dan gewone belangstelling de strijd van de Frans-Vlamingen om de vrijwaring van hun identiteit volgen. De Frans-Vlamingen zelf hadden geen scherper rekwisitoor tegen ‘Parijs’ kunnen formuleren! Het wetsvoorstel zelf bevat 17 artikels, waarvan wij hier de inhoud van de bijzonderste vermelden. De Franse staat erkent dat alle individuen en gemeenschappen die op zijn grondgebied leven en een andere taal spreken dan het Frans, het recht hebben om op taalkundig en cultureel gebied anders te zijn. Dit recht is onaantastbaar en onvervreemdbaar. Wat betreft de uitoefening van dit recht gaat het hier om de volgende levende talen van Frankrijk: het Baskisch, het Bretoens, het Catalaans, het Corsicaans, het Creools, het Vlaams, het Occitaans en de gesproken en geschreven vormen van het Germaans in de Elzas en Frankisch Lorreinen. De Staat waarborgt het gebruik van deze talen en culturen in het onderwijs op alle niveaus, de permanente opvoeding, de culturele activiteiten van alle aard, de media en het publieke leven. Hiervoor zullen de nodige financiële middelen ter beschikking gesteld worden.

Door de Frans-Vlaamse Vereniging ‘Menschen lijk Wyder’ werden op dit Wetsvoorstel verscheidene amendementen voorgesteld. Eén daarvan ging over de benaming ‘Vlaams’ in de opsomming van de regionale talen die in dit Wetsvoorstel vermeld worden. De Frans-Vlamingen gaan er niet mee akkoord dat men hun taal uitsluitend als ‘Vlaams’ zou betitelen en ze alzo meteen in het verdomhoekje van een uitstervend dialekt zou plaatsen. Daarom eisen zij dat het Nederlands waartoe hun thans gesproken taal moet leiden als hun cultuurtaal zou vermeld worden. Inmiddels heeft zich nog een nieuw feit voorgedaan dat in verband kan gebracht worden met dit wetsvoorstel. Op 7 augustus 1985 ging de Franse ministerraad akkoord om, op voorstel van cultuurminister Jack Lang een ‘Nationale raad voor talen en culturen’ op te richten. Hij zou alleen raadgevende bevoegdheid hebben en bestaan uit een dertigtal leden, die als vertegenwoordigers van de zeven regionale minderheden, alsmede van de diverse immigrantenverenigingen zouden optreden. De oprichting van deze raad wordt door heel wat Frans-Vlamingen met wantrouwige blikken bekeken. Zij vrezen immers dat dit een middel is om, zo niet het Wetsvoorstel Jospin-Destrade officieel te begraven, het dan minstens op de lange baan te schuiven.

Men kan zich ten slotte afvragen of dit wetsvoorstel een kans maakt om als wet aangenomen te worden in het Franse Parlement. Ik geloof dat een nuchtere kijk op de huidige Franse politiek ons eerder noopt een negatief antwoord te geven op deze vraag. Het zou weliswaar gemakkelijk door de Kamer geloodst kunnen worden waar de socialisten over de volstrekte meerderheid beschikken. Maar in de Senaat, waar de oppositie de meerderheid heeft, zal het op een onverbiddelijk ‘neen’ stoten van de vele jacobijnen die hier zetelen en aldus weggestemd worden. In de naaste toekomst moet er waarschijnlijk van dit wetsvoorstel al niet veel verwacht worden. Merkwaardig is in ieder geval de mentale ommekeer tegenover de minderheden die bij veel Fransen heeft plaats gevonden en het aldus mogelijk gemaakt heeft dat dergelijk wetsvoorstel door meer dan honderd Franse parlementsleden kon ondertekend worden. Het wijst er ongetwijfeld op dat er in Frankrijk op dat gebied wel iets zou kunnen veranderen, wat tot voor kort onmogelijk scheen.

De toekomst zal uitwijzen of die thans op gang gekomen trend zal leiden tot praktische resultaten.

Palmer RUYSSCHAERT