Neerlandia. Jaargang 89
(1985)– [tijdschrift] Neerlandia–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 231]
| |
Nederland en Finland
| |
De Finnen en hun geschiedenisIn de eerste eeuwen van onze jaartelling drongen de Finnen hun huidige woongebied binnen. In dit Finland (door de Finnen zelf Suomi genoemd) vestigden zich later - vooral in het zuid-westelijke deel - een groeiend aantal Zweden. Finland werd een deel van het Zweedse koninkrijk en de Zweedse cultuur drukte een blijvend stempel op de Finse samenleving. Thans vormen de Zweden nog een minderheid van 6,4% van een bevolking van 4,8 miljoen zielen. De ongeveer 3.000 taalkundig met de Finnen verwante Lappen leven hoofdzakelijk in het noorden van de Finse republiek. In de dertiende eeuw gingen de Finnen onder invloed van Zweedse en Engelse zendelingen tot het christendom over. Suomi werd een Zweeds hertogdom. De officiële taal en de cultuurtaal was het Zweeds. Het lutheranisme werd staatsgodsdienst. De Lutherse bisschop Mikael Agricola vertaalde in 1548 het Nieuwe Testament in het ‘Missale Aboense’, gedrukt in de Hanzestad Lübeck in 1488.
In het midden St.-Henrik, apostel van Finland. Fins. De eerste Finse grammatica verscheen in 1649. Het Zweeds bleef echter tot ver in de negentiende eeuw de taal van de hogere standen, de intelligentsia, de ambtenaren en de gegoede burgerij. Cultureel bleven Zweden en Finnen door de eeuwen heen nauw verbondenGa naar eindnoot2.. Sedert de zestiende eeuw dreigde Finland een speelbal te worden van de twee rivaliserende machten Zweden en Rusland. In 1809 werd ‘het land van de duizend meren’ bij Rusland ingelijfd. Anders echter dan in vele andere door Rusland veroverde gebieden genoten de Finnen een zekere vrijheid en zegde de tsaar hun toe de godsdienst en de oude rechten te eerbiedigen. Onder de reactionaire tsaar Alexander III (1881-1894) werden deze rechten echter steeds meer beperkt. Dit leidde tot protesten in West-Europa o.m. door de Nederlandse jurist prof. W. van der Vlugt die in 1899 een brochure ‘Voor Finland’ schreef. Het Finse nationaal besef was in die jaren sterk gegroeid mede onder invloed van de Finse literatuur met als hoogtepunt het epos de Kalevala. Na de revolutie van 1917 maakte Finland zich los van Rusland en werd een onafhankelijke republiek. In 1939 brak een oorlog met de Sovjetunie uit nadat deze machtige nabuur een aantal onaanvaardbare territoriale eisen had gesteld. Na de ‘Winteroorlog’ moesten de Finnen in 1940 een nadelige vrede sluiten waarbij Oost-Karelië aan de Sovjetunie werd afgestaan. Finland oriënteerde zich steeds sterker op Duitsland en in 1941 werden opnieuw vijandelijkheden met de Sovjetunie geopend, nu met Duitse steun. De afloop is bekend. Bij het vredesverdrag van Parijs van 1947 werd Finland gedwongen het oostelijk deel van Karelië definitief af te staanGa naar eindnoot3.. De Finse presidenten, waaronder de bekende KekkonenGa naar eindnoot4. voerden sedertdien een strikte neutraliteitspolitiekGa naar eindnoot5.. Hierdoor kon Finland ook geen lid van de E.E.G. worden. Wel onderhoudt Suomi nauwe culturele relaties met de Westeuropese landen. Een cultureel verdrag met Nederland is in voorbereiding. | |
Nederlandse betrekkingen met FinlandDe contacten van de Nederlanders met Noord-Europa dateren reeds uit de tijd van de HanzeGa naar eindnoot6.. Schepen uit Oostnederlandse Hanzesteden voeren regelmatig naar het Oostzeegebied. De Finse contacten met de Hanze blijken o.m. uit het missaal van Albo (nu Turku) dat in 1488 gedrukt werd in Lübeck, ‘de moeder van de Hanzesteden’. Hierop ziet men de apostel van Finland, St.-Henrik afgebeeld. Vermoedelijk hebben er tijdens de middeleeuwen ook contacten bestaan tussen Finnen en FriezenGa naar eindnoot7.. In 1530 had de Zweedse koning Gustav I Vasa (1523-1560) een einde gemaakt aan de activiteiten van de Hanze in zijn gebied. Rond 1550 besloot de koning aan de mond van het riviertje de Wanda een nieuwe stad te stichten, Helsingfors, de latere hoofdstad Helsinki. Gustav hoopte deze stad tot een nieuw handelscentrum te maken en deed hiervoor een beroep op buitenlandse kooplieden waaronder de Nederlanders. In het oude Helsinki bij de Wanda zijn de fundamenten van een oud kerkje gevonden met een grafsteen, die tot opschrift droeg: ‘Hans van Sanden ende sine erven’Ga naar eindnoot8.. Van verdere activiteiten van Nederlanders in Helsinki is zeer weinig bekend. Wel dreven de Hollanders ook handel op de kusten van Lapland. In 1557 signaleerde de Engelsman Stephen Borough Nederlanders in Lapland. In februari 1598 sloot de Amsterdammer Marcus de Vogelaer een contract met de reder Sybrant Jacobsz. van Ackersloot waarin werd vastgelegd, dat een schip van 170 ton, de ‘Jonas’, naar Lapland zou vertrekken. Toen in 1640 de eerste Finse universiteit in Abo (Turku) werd geopend toonden enige hoogleraren hun kennis van het Nederlands als bewijs, dat zij in Leiden hadden gestudeerd! De in Antwerpen geboren koopman Willem Usselincx, die zich in Amsterdam had gevestigd, legde de grondslag van verschillende | |
[pagina 232]
| |
 Bewoners van Lapland leveren spek, meel, boter en honing aan de opvarenden van een Nederlands schip.
handelsnederzettingen in Finland. Hij bezat ook het monopolie van de buitenlandse handel van Finse produkten waaronder teer. In 1643 werd hij Zweeds handelsagent in Nederland. | |
Het Kalevala-EposIn 1985 werd in Finland veel aandacht geschonken aan het feit, dat in 1835, dus 150 jaar geleden, de eerste uitgave van het Kálevala-epos verscheenGa naar eindnoot9.. De oude Finse volksverhalen, balladen en liederen waren door de arts-filoloog Elias Lönnrot (1802-1884) verzameld en gerangschikt tot een samenhangend geheel, dat hij liet uitgeven onder de naam ‘Kalevala’. Hoewel Lönnrot zich baseerde op de epische liederen, die nog door oude barden in Karelië werden gezongen, is de compositie van het heldendicht toch vooral zijn werk geweest. Reeds in 1849 publiceerde hij een tweede aanzienlijk uitgebreide ‘Nieuwe Kalevala’. Sedertdien is de Kalevala een bron van studie en discussie gebleven, waarover allerlei theorieën zijn gevormd zowel over herkomst als verspreiding. Eén van de twistpunten is of de motieven waaruit de Kalevala is opgebouwd van West-Finse of Karelische oorsprong zijnGa naar eindnoot10.. De naam Kalevala betekent ‘land van Kaleva’. Kaleva is de niet nader te bepalen mythische woonplaats van de belangrijkste helden van het epos. Vanaf het begin van het gedicht is de held Väinämöinen de centrale figuur. Als een Finse Orpheus fascineert hij door zijn spel niet alleen mensen maar ook de dieren. De Laplander Joukahainen daagt de bard en ziener Väinämöinen uit tot een wedstrijd. De overmoedige jongeman is ervan overtuigd hem in zang te kunnen overtreffen. Hij lijdt evenwel een smadelijke nederlaag. Zijn leven wordt gespaard omdat hij zijn zuster Aino als vrouw aan de veel oudere Väinämöinen aanbiedt. Zij weigert evenwel de vrouw van een oude man te worden, vlucht het woud in en verdrinkt in een meer. Väinämöinen vist haar op nadat zij in een zalm is veranderd maar opnieuw weet zij te ontsnappen. De held besluit een vrouw te zoeken in Pohjola, het Noordelijke Land, dat geïdentificeerd kan worden als Lapland. Wanneer Väinämöinen op zijn paard naar het noorden trekt, schiet zijn aartsvijand Joukahainen zijn rijdier dood. De held wordt nu door een adelaar naar het slot van Pohjola gebracht, waar de kasteelvrouwe Louhi hem haar dochter als bruid aanbiedt op voorwaarde dat hij voor haar de ‘sampo’ smeedt, een mysterieuze wondermolen die iedereen die haar bezit rijkdom verzekert. Väinämöinen antwoordt, dat hij hiertoe niet in staat is maar wèl zijn broer de smid Ilmarinen, die deze opdracht dan ook tot een goed einde brengt. Als een Finse Herakles moet Väinämöinen dan nog verschillende taken uitvoeren voor de dochter van Louhi. Hierbij verwondt hij zich ernstig met een bijl maar een oude sjamaan weet hem te genezen door allerlei spreuken te citeren, die betrekking hebben op het ijzer van de bijl. Wanneer Ilmarinen de ‘sampo’ heeft gesmeed, blijkt evenwel dat de dochter van Louhi hem niet zonder meer als echtgenoot accepteert. Een nieuwe minnaar presenteert zich, nl. de Don Juanachtige Lemminkäinen. Hij krijgt de opdracht de eland van Hiisi, een demonische figuur, te vangen. Hij slaagt er in maar wordt vermoord en in de dodenrivier de Tuoni, de Finse Styx, geworpen. Zijn moeder weet hem evenwel weer tot leven te wekken. Väinämöinen en Ilmarinen trekken opnieuw naar Pohjola en dwingen de dochter van Louhi een keuze tussen de beide helden te maken. Zij prefereert de smid Ilmarinen en er volgt een grootse bruiloft. Alleen de ruwe avonturier Lemminkäinen wordt niet uitgenodigd. Hij neemt wraak, dringt het kasteel van Pohjola binnen en doodt de ‘Zoon van het Noorden’. Op advies van van zijn moeder bezoekt hij het Eiland van de Vrouwen maar ook hier wordt hij verjaagd. Een tragische figuur is ook Kullervo, de herder van Ilmarinen. Nadat hij na allerlei verwikkelingen de vrouw van Ilmarinen heeft omgebracht, keert hij terug naar zijn ouders, die hem vertellen dat zijn zuster dood is. In een bos ontmoet hij een meisje, dat hij verleidt. Eerst daarna verneemt hij, dat dit zijn zuster was, waarvan men ten onrechte vermoedde, dat zij dood was. Het meisje pleegt zelfmoord. Wanneer Kullervo later weer op de plek des onheils komt, stort hij zich in zijn zwaard. Evenals in de Ilias de rivaliteit tussen de Griekse staten en Troje het centrale thema vormt, zo is het in de Kalevala de strijd tussen het sombere, noordelijke Pohjola en het welvarende Kalevala. De drie helden Väinämöinen, Ilmarinen en Lemminkäinen besluiten naar Pohjola te trekken om de ‘sampo’ te stelen. Zoals in andere mythen het Gulden Vlies, de Graal en de Nibelungenschat het gebeuren beheersen, zo vormt in de Kalevala de ‘sampo’, de mysterieuze molen, een bron van conflicten. Op zee breekt een gevecht uit tussen Louhi, die zich in een reusachtige roofvogel heeft veranderd en de helden van Kalevala met | |
[pagina 233]
| |
als inzet de ‘sampo’. Deze valt in zee en breekt. Väinämöinen weet nog enkele delen van de ‘sampo’ te redden. De bezweringen van de heks Louhi brengen pest over Kalevala, die Väinämöinen met kruiden weet te genezen. De haat van Louhi blijft Kalevala echter achtervolgen. Zij rooft de zon en de maan van de hemel en verbergt hen. Ilmarinen maakt een nieuwe zon en maan, vertrekt naar Pohjola en dwingt Louhi de oude zon en maan los te laten. De heerschappij van de ziener, dichter en volksheld Väinämöinen vindt een einde wanneer hij zich inscheept naar een land van tijdeloosheid. De oude bard moet zijn plaats afstaan aan de zoon van de maagd Marjatta (vermoedelijk de maagd Maria). Het ligt voor de hand deze episode te zien als een verwijzing naar de overwinning van het christendom op het heidendom. De Kalevala wordt besloten met een poëtische epiloog: ‘De paarden moeten rusten na een lange tocht; zelfs de kling van een sikkel zal rusten na de oogst. Een vuur kan niet gestadig brandend zijn en zelfs het bruisen van de waterval is niet eindeloos. De garve van zangen wordt dus weder samengebonden, het kluwen opgewonden, de schat van liederen eerbiedig in de schrijn opgeborgen. Het nageslacht moge hen zorgvuldig bewaren’Ga naar eindnoot11.. Ik noemde ter vergelijking de Ilias. Maar er is tussen dit epos en de Kalevala een essentieel verschil. Het magische woord, het lied is in het Finse gedicht sterker dan het zwaard. Väinämöinens kracht ligt niet in de eerste plaats in wapengeweld maar in wijsheid, ervaring, muzikale begaafdheid en vooral ook in magische vermogens. Ook Lemminkäinens moeder weet haar zoon wanneer zijn dode lichaam in de rivier de Tuoni ligt, door magische spreuken weer tot leven te wekken. Naast fantastische scènes (bv. de metamorfose van een mens in een slang of adelaar zoals bij Louhi) bevat de Kalevala levendige natuurimpressies, die getuigen van een goed observatievermogen en een diepe eerbied voor de natuur. De vrouwen, zoals de moeder van Lemminkäinen, worden vaak op ontroerende wijze getekend. Zij behouden in een patriarchale samenleving hun menselijkheid en waardigheid. De oude religie van de Fins-Oegrische volken en in het bijzonder het sjamanisme met zijn magie doordringt de fascinerende zangen van dit heldendicht. Niet verwonderlijk is, dat de Kalevala een blijvend stempel heeft gezet op de Finse cultuur en kunst. Het in 1919 opgerichte Kalevala-genootschap stimuleert het onderzoek naar de bronnen van het epos. Sedert 1920 verschijnt er een Kalevala-jaarboek. Op 28 februari vieren de Finnen Kalevaladag. De Kalevala is in 34 talen vertaald. Nederlandse vertalingen verschenen van de hand van M. Tamminen, Jan H. Eekhout en Wies Moens. Al deze vertalingen bevatten slechts fragmenten van het epos. In 1979 verscheen bij de antroposofische uitgeverij Christofoor een prozabewerking van J.C. Ebbinge Wubben. Van de literaire kunstenaars, die de invloed ondergingen van de Kalevala zijn te noemen Aleksis Kivi (1834-1872), die een drama ‘Kullervo’ schreef. De neoromantische auteur Juhani Aho (1861-1921) schetste in zijn roman ‘Panu’ de strijd tussen heidendom en christendom. De dichter Eino Leino (1878-1926) gebruikte Kalevalamotieven in zijn lyriek en balladen. Zijn gedicht ‘Het lied van Väinämöinen’ besluit deze grote Finse lyricus met deze regels:
‘Liederen zijn er vele,
zangers ook velen in tal,
nochtans is één lied gebleven,
dat boven alles uitrijst:
de geadelde zang van de mens,
de gedachte, de geest.
Volken, rijken gaan te loor,
maar onvergank'lijk ruist het lied
van wie de ziel van zijn volk beheerst’Ga naar eindnoot11.
De kunst in de negentiende eeuw heeft op spectaculaire wijze bijgedragen tot het nationale en culturele zelfbewustzijn van de Finse natie. Vele kunstenaars hebben inspiratie gevonden in het Kalevala-epos, ook in onze eeuw. | |
De Kalevala in de kunstDe wereld van de oude Finse sagen met hun heroïsche gestalten heeft vele schilders en grafische kunstenaars geïnspireerd. In Finland zelf verwierf de romantische schilder Akseli Gallen Kallela (1865-1931) grote faam. Zijn werk is een hoogtepunt in de nationaal-romantische stijl van zijn tijd. Zijn monumentale schilderingen zoals het drieluik ‘Aino’, het dramatische ‘Verdediging van de Sampo’, het diep-menselijke ‘Lemminkäinens moeder’ en ‘De wraak van Joukahainen’ vormen hoogtepunten in zijn werk. Verder maakte hij een groot aantal tekeningen en schetsen voor een nieuwe uitgave van de Kalevala. Dit werk kon hij evenwel niet meer voltooien. Hoewel Gallen-Kallela op zijn wijze de erfenis van de oude Finse volkskunst wilde doorgeven, heeft hij in zijn werk ook de invloed ondergaan van Russisch-Byzantijnse tradities, van symbolisme en Art Nouveau. De tekeningen van Gallen-Kallela treft men ook aan in de Nederlandse vertaling van de Kalevala, die in 1928 in Zutphen uitkwam. De Nederlander Nico Bulder gaf in zijn houtsneden bij de vertaling van Jan Eekhout op treffende wijze zijn visie op het epos. De krachtige lijnvoering en het zwartwit-contrast in de houtsneden maken deze bijzonder geschikt als illustraties voor de Kalevala. Jan Sibelius (1865-1957), Finlands grootste componist, bekend door zijn ‘Finlandia’, schreef verschillende composities, gewijd aan thema's uit de Kalevala zoals ‘Kullervo’, ‘De zwaan van Tuonela’, ‘De terugkeer van Lemminkäinen’ en ‘Pohjola's dochter’. In Nederland werd aan het Kalevala-jaar de nodige aandacht geschonken door lezingen, tentoonstellingen en muziekevenementen, die georganiseerd werden door de Finse Ambassade, de vakgroep Finoegrische talen van de Rijksuniversiteit Groningen, de Vakgroep Fins en Hongaars van de Universiteit van Amsterdam en de Vereniging Nederland-Finland (secr. mevrouw R. Verhey, Ruysstraat 9, Bussum).  Elias Lónnrot (1802-1884).
| |
[pagina 234]
| |
In Groningen, Amsterdam en Utrecht werden tentoonstellingen gehouden over het thema ‘Aldus ontstond de Kalevala’, terwijl in Groningen en Amsterdam lezingen werden georganiseerd over de historische achtergronden en de invloed van het Kalevala-epos. | |
Nederlands-Finse literaire betrekkingenNog enkele opmerkingen over in het Nederlands vertaalde literatuurGa naar eindnoot12.. Van de belangrijkste Finse schrijvers noemde ik reeds Aleksis Kivi (1834-1872), de eerste belangrijke Finse prozaïst, schrijver van de humoristische en realistische roman ‘De zeven broeders’ (ook in het Nederlands vertaald). Hierin wordt in de tekening van de verschillende karakters van de zeven broers een psychologische typering van het Finse volk gegeven. Internationale bekendheid verwierf de roman ‘Het lied van de vuurrode bloem’ van Johannes Linnankoski (1869-1913), een ode aan jeugd, liefde en schoonheid. Albert Verwey schreef een inleiding bij de Nederlandse vertaling. Juhani Aho (1861-1921) schreef de roman, ‘Panu’ met als thema de eindstrijd tussen heidendom en christendom in Finland. In het Nederlands verschenen ‘Marja’, ‘Luchtkastelen’ en ‘Met stoom vooruit’. Het bekendst werd de Nobelprijswinnaar Frans Sillanpää (1888-1964), die in zijn sociaal geëngageerde, realistische romans een beeld gaf van het harde leven van de Finse boeren. In Nederlandse vertaling verschenen ‘Het zachtmoedig erfdeel’, ‘Silja, de dienstmaagd’, ‘De weg van een man’, ‘Mensen in de zomernacht’ en ‘Hilde en Ragnar’. Mika Waltari (1908) verwierf vooral bekendheid door zijn historische romans. Internationale bekendheid kreeg zijn ook in het Nederlands vertaalde roman ‘Sinuhe, de Egyptenaar’. Van hem verschenen voorts in het Nederlands ‘De gekooide vogel’, ‘De avonturier’, ‘In de ban van de sultan’. ‘De zwarte engel’ en ‘Marcus de Romein’. Van de jongere schrijvers verdient Väinö Linna (1920) vermelding. In ‘De onbekende soldaat’ tekent hij het Finse soldatenleven tijdens de Tweede Wereldoorlog. Uit het Nederlands werd vrij veel in het Fins vertaald, o.m. van de auteurs Louis Couperus, Jo van Ammers-Küller, Ina Boudier-Bakker, Antoon Coolen, Arthur van Schendel, Johan Fabricius, Jan de Hartog, Albert Helman, Simon Vestdijk, Heere Heeresma, Etty Hillesum, Pierre H. Dubois, Harry Mulisch, Jan Wolkers en Willem Frederik Hermans. Een bloemlezing van Nederlandse literatuur in Finse vertaling wordt voorbereid (inlichtingen Stichting voor Vertalingen, Singel 450, Amsterdam). Nederlands wordt in Finland gedoceerd aan de universiteiten van Helsinki, Oulu, Tampere en Turku (o.m. door drs. P. Starmans). In oktober 1985 is de eerste volledige metrische vertaling (23.000 versregels) van de Kalevala verschenen in de vertaling van Mies le Nobel (uitgave Vrij Geestesleven, Zeist). Voorts zal in 1986 een publikatie van Lili Ahonen en Päivi Schot-Saikku uitkomen getiteld ‘Kalevala, Lönnrot en Finse volkspoëzie’. De Finse toegepaste kunst heeft een opmerkelijk hoog niveau bereikt. Ook in de Lage Landen kent men al sinds vele jaren de Finse textielprodukten (vaak met Lapse motieven), aardewerk, meubels en glaswerk. Zeer bekend zijn de ryijy (Zweeds: rya) kleden met ingeweven figuren. Gouden, zilveren en bronzen sieraden worden gemaakt volgens eeuwenoude ontwerpen, die dan ook Kalevala-sieraden worden genoemd. In 1985 kon men in de Berlage-beurs te Amsterdam een tentoonstelling zien, gewijd aan het werk van de Finse architect Eliel Saarinen (1873-1960). Suomi, Finland kan voor vele volken een inspirerend voorbeeld zijn van een kleine natie, die temidden van anders-geaarde culturen zijn eigen identiteit wist te behouden en tenslotte de onafhankelijkheid kon verwerven. Hiertoe leverde een sterk historisch en cultureel besef maar ook de literatuur en in het bijzonder het Kalevala-epos een geheel eigen bijdrage.
Peter KRUG  |
|