Neerlandia. Jaargang 87

[p. 48]

Ontmoetingsdag in Kalkar

Op zaterdag 16 oktober j.l. kwam de Inter-Nederlandse vereniging Zannekin in haar jaarlijkse Ontmoetingsdag bijeen. Was het vorig jaar het voormalige klooster Frenswegen bij Nurdhorn in het Bentheimse het verzame punt, voor dit jaar was de keus gevallen op Kalkar. Wie de naam van dit Nederrijnlandse stadje onder ogen krijgt, is gelijk geneigd te denken aan de niet altijd even rustig verlopende demonstraties tegen de snelle kweekreactor die op het grondgebied van deze gemeente nog steeds in aanbouw is. Nog op 2 oktober werd het openbare leven in dit anders zo vredige stadje ontregeld door de duizenden toegestroomde betogers.

Op deze derde oktober-zaterdag verliep alles op de manier zoals men dat in Kalkar gewend is als groepen belangstellenden op bezoek zijn; van enige overlast voor de bewoners is dan ook in het geheel geen sprake geweest. Het karakter dat deze Ontmoetingsdag in de loop der jaren heeft gekregen, draagt daar in belangrijke mate toe bij; immers een dergelijk samenzijn is hoofdzakelijk een binnengebeuren.

Voor deze dag was het gezelschap te gast in het aan de Markt gelegen raadhuis dat na de gedeeltelijke verwoesting van voorjaar '45 weer in de oude stijl is herbouwd.

Boeken in de volkstaal

Nadat de voorzitter de in juli overleden erevoorzitter Dr. H.P. Schaap had herdacht, werden de aanwezigen welkom geheten door een vertegenwoordiger van het stadsbestuur; hij herinnerde met name aan de vele sporen van het Nederlandse verleden

Het historische Raadshuis.

die in het Kalkar van vandaag nog zo talrijk aan te wijzen zijn.

Daarna kreeg Dr. Leloux uit Oosterbeek het woord; zijn voordracht handelde over het onderwerp ‘Laat-middeleeuwse boekenproduktie in Oost-Nederland, de Nederrijn en Westfalen’. Hij stelde dat vanaf het ogenblik dat er in dit gebied belangstelling ontstond voor geschreven (en later voor gedrukte) teksten, er sprake was van tweeerlei beweging. Geschriften uit het middel-Nederlands werden vertaald in het Nederrijns en Nederduits (bewegingsrichting west-oost) en eveneens vanuit het Nederduits en Nederrijns in het middel-Nederlands (oost-west-beweging). Voor de moderne mens, die in naties denkt, is dit open verkeer moeilijk te begrijpen. Maar dan dient bedacht te worden, dat in het verleden de tegenwoordige grenzen niet bestonden. In alle opzichten waren deze streken nauw met elkaar verbonden, niet in het minst op kerkelijk gebied. En in culturele zin vormde dit gebied helemaal een eenheid; in dit opzicht is de invloed die van de Keulse universiteit is uitgegaan zeer belangrijk geweest; daarvan getuigen de lijsten, zowel die van de studenten als van de plaatsen waaruit ze afkomstig waren.

Het was in deze streek en in dit klimaat dat een beweging als de Moderne Devotie een gunstige voedingsbodem vond. Deze beweging heeft sterk bevorderend ingewerkt op de toeneming van de boekenproduktie. De bewoners van de Gemeenschapshuizen moesten in eigen levensonderhoud voorzien; velen hielden zich bezig met het afschrijven van teksten, zowel Bijbelgedeelten als pennevruchten van kerkvaders en eigen schrijvers (Thomas à Kempis). Doordat het merendeel van deze teksten in de volkstaal was gesteld, hebben ze zich zeer verdienstelijk gemaakt tegenover de gemeenschap. Met een keur van voorbeelden illustreerde de heer Leloux zijn boeiend betoog.

Nederrijnse kunst

Het algemeen thema van deze Ontmoetingsdag was ‘De Nederrijnse kunst’. Het was vooral tijdens de toespraak van drs. Guido de Werd, directeur van het Kleefse stadsmuseum ‘Haus Koekkoek’, dat dit goed uit de verf kwam. Zijn voordracht was daar namelijk helemaal op toegespitst waarbij hij de klemtoon legde op de periode tussen 1300 en 1550.

Stonden de eerste kunstuitingen onder invloed

Kalkar - Nikolai-kerk

van de Romeinen en kwam de tweede impuls van de kant van de zendelingen, in de loop van de middeleeuwen brak de regionalisering zich baan. De Nederrijnse kunst kreeg steeds duidelijker een eigen gezicht, dat mee bepaald werd door de politieke ontwikkeling, zoals die gaandeweg gestalte kreeg in de hertogdommen Gelre en Kleef.

Het is vooral Kleef geweest dat, als gevolg van een uitgekiende huwelijkspolitiek, binnen het raam van de toenmalige Europese verhoudingen van zich heeft doen spreken. Een weerspiegeling van de Kleefse macht van weleer is de Zwanenburg. Maar ook de opgang van de steden hangt sterk met deze machtspositie samen. Deze bloei heeft met name de bouwactiviteit bevorderd; zo werden als gevolg van de stedelijke uitbreidingen veel Romaanse kerken herbouwd in Gelders-gothische stijl en verrees menig stadhuis. Dat er zo'n grote mate van samenhang valt vast te stellen tussen bouwwerken in het Gelderse en Kleefse is voor een groot deel terug te voeren op de architecten die in beide hertogdommen actief waren.

Wat de bouwstijl betreft, heeft er zowel beinvloeding plaats gehad vanuit Keulen als vanuit Vlaanderen; hetzelfde geldt voor de miniatuurkunst maar dan met dien verstande dat hier de klemtoon op Vlaanderen moet vallen. De enige kunstuiting die niet een

[p. 49]

geïmporteerd karakter draagt, is die van de sculptuur, gekenmerkt als ze wordt door de persoonlijke opvattingen van de kunstenaars uit de eigen streek.

In de tweede helft van de 16e eeuw kwam aan deze opgaande lijn vrij plotseling een einde. Als gevolg van politieke invloeden in de Nederlanden kreeg men af te rekenen met een economische neergang. Deze neergang werd nog versterkt door het feit dat het Nederrijnland herhaaldelijk dienst moest doen als schootsveld voor de Spaanse en Staatse troepen.

Samenvattend stelde de heer De Werd tot slot, dat de Nederrijnse kunst iets verhalends heeft, gedragen als ze werd door de burgerij. Dit heeft vanaf het begin bijgedragen tot de verstaanbaarheid, een kenmerk dat over de tussenliggende eeuwen heen niets aan duidelijkheid heeft ingeboet.

Het eerste deel van het middagprogramma sloot nauw aan bij de voordracht van de heer De Werd; hij had trouwens al meerdere malen op de rondleiding door de St.-Nicolaaskerk onder leiding van deken Rogmans gezinspeeld en zo al een aantal informatieve dwarsverbindingen aangebracht.

De Kalkarse St.-Nicolaaskerk (gewijd als dit gebouw is aan de schutspatroon van zeevarenden en handelaars vertelt het dat dit Nederrijnse stadje in het verleden een handelsplaats van betekenis is geweest) staat sinds 1979 weer te pronken in haar oorspronkelijke laat-gothische schoonheid. Dat is te danken aan de onder leiding van de Landeskonservator Rheinland tot stand gekomen herbouw. Deze werkzaamheden moesten, wilde men het gebouw behouden, verricht worden; in het voorjaar van 1945 was het gebouw als gevolg van de oorlogshandelingen zwaar beschadigd geraakt.

Hoe bevrijdend de ruimtelijke werking van deze kerk ook mag aandoen, het is toch niet om deze reden dat zoveel mensen besluiten er een bezoek aan te brengen; de grote trekpleisters van dit gebouw worden gevormd door de kunstschatten die hier staan opgesteld (met houtsnijwerk versierde altaren en beschilderde zijvleugels; zilveren monstrans).

Geschiedenis van Kalkar

Het ochtendprogramma zou worden afgesloten met een korte rondwandeling door het stadje met als einddoel het gerestaureerde Begijnhof, waar de tafel gedekt zou worden. Als inleiding nodigde stadsarchivaris Kock iedereen uit zich eerst rond de in de zaal opgestelde maquette van de middeleeuwse stad te verzamelen. Aan de hand daarvan vertelde hij hoe Kalkar in het jaar 1230 bij besluit van de Kleefse hertog op een zich langs de Rijn uitstrekkende zandbank werd gesticht. Het oorspronkelijke stratenplan laat zich in het huidige stadsbeeld nog gemakkelijk terugvinden; alleen de gracht die tot het midden van de vorige eeuw door het stadje liep, werd ‘opgeofferd’ aan het zich wijzigende verkeersbeeld.

Na rondleiding door de kerk kreeg de heer Kock opnieuw het woord. Met behulp van een aantal met zorg gekozen lichtbeelden ging hij dieper in op de geschiedenis van dit Nederrijnse stadje. Met name ‘belichtte’ hij deze geschiedenis tegen de achtergrond van de contacten met de Nederlanden. Vooral die op het handelsvlak zijn van grote betekenis geweest. Dat was vooral het geval in de tijd toen de Rijn nog langs de wallen van Kalkar stroomde (vandaag ligt de bedding acht km van dit stadje verwijderd). Kalkar telde toen een bevolking van 4000 inwoners en behoorde daardoor tot de Rijnsteden waarmee werd gerekend. Als gevolg van de politieke ontwikkelingen, zowel in de Nederlanden als in het Duitse Rijk, kregen de handelswegen in de 17e eeuw een andere loop; Hamburg en Bremen gingen steeds meer de plaats innemen van Antwerpen en de havens van de Republiek,



waardoor Kalkar in de verkeerde hoek was komen te liggen. Gaandeweg veranderde daardoor de Kalkarse samenleving van karakter; de drukte van het handelsverkeer van weleer heeft plaats gemaakt voor de vredige rust van een verzorgingscentrum voor de bevolking uit de directe omgeving.

Tot slot van deze bijzonder goed ingerichte Ontmoetingsdag werd nog een geheel ander aspect van de geschiedenis belicht en wel dat van de ondergang van het Nederlands als cultuurtaal. Het was de Kalkarse journalist Puyn, die in een kort bestek deze ontwikkeling schetste. Duidelijk stelde hij dat anderhalve eeuw van taaldwang de Nederrijnse streektaal niet heeft kunnen uitroeien. In dit verband vertelde hij dat hij als persman uit de streek heel wat voor had boven iemand die van elders komt; klaagt deze er nogal eens over dat hij zo weinig medewerking ondervindt van de kant van de bevolking, voor de heer Puyn bestaat dit probleem niet. Door zich te bedienen van de streektaal gaan de deuren als vanzelf voor hem open en krijgt hij de gegevens die hij nodig meent te hebben.

Dat deze streektaal nog altijd een levende werkelijkheid is en de laatste jaren weer een zekere bloei te zien geeft, illustreerde hij door een aantal gedichten voor te dragen in de streektaal.

Marten HEIDA