Neerlandia. Jaargang 86

[p. 28]

Boeken en brieven

Jozef Deleu e.a. Frans-Vlaanderen formaat: 245 x 170
240 blz. met 67 foto's en 33 illustraties in zwart-wit gebonden met stofomslag prijs: 750 fr.

In het eerste deel ‘Een verhaal van vervreemding’ wordt verteld over de geschiedenis en de culturele en politieke verbondenheid van deze streek. Ook wordt er een uitvoerig overzicht gegeven van belangrijke feiten inzake Frans-Vlaanderen. Tot besluit volgt een meer dan 300 titels tellende bibliografie. Het geheel werd verzorgd door Jozef Deleu.

In het tweede deel ‘De toekomst is begonnen’ brengen drie auteurs een beeld van het regionalistische streven.

In het derde deel ‘Het land der mensen’ heeft Erik Vandewalle, in veertien hoofdstukjes, commentaar geschreven bij de unieke fotos van Paul van den Abeele en Patrick Holderbeke. Hij behandelt zowel de industrie, het behoud van het landschap, de belangrijkste steden als de musea, de stadsvernieuwing, de havens en de industriële archeologie.

Dit nieuwe boek over Frans-Vlaanderen schenkt aandacht aan het boeiende verleden van dit gewest, ziet het heden niet over het hoofd en wijst op de perspektieven voor de toekomst.

Gelderse kastelen

Onlangs sloot de directeur van de Stichting Vrienden der Geldersche Kastelen de heer D.J.G. Buurman zijn loopbaan af met een belangrijk evenement: de heropening van het fraaie kasteel de Cannenburch bij Vaassen na een vijfjarige restauratie. Het grootste gedeelte van het kasteel dateert uit de zestiende eeuw, alhoewel er nog middeleeuwse resten aanwezig zijn. Het werd in 1543 gekocht door Maarten van Rossem, de veldheer, die berucht is geworden door zijn plundertochten en zijn strijd tegen Karel V in dienst van de hertog van Gelre. Het huidige kasteel is echter eerst nà hem gebouwd. Het herstel van de Cannenburch kostte meer dan zes miljoen gulden. Dank zij de activiteiten van de Stichting zijn in de loop der jaren vele kastelen van de ondergang gered. In de eerste plaats de indrukwekkende middeleeuwse

Ruïne van de donjon van Kasteel Nijenbeek. (Foto P. Krug)

burcht Ammersoyen uit omstreeks 1300, het kasteel Wisch, het Huis 't Velde bij Warnsveld en Huis Aerdt (gemeente Herwen en Aerdt). Zeer belangrijk was ook het herstel van het in de oorlog volledig verwoeste kasteel Doorwerth bij Oosterbeek (14de tot 16de eeuw), welk reeds in 1946 een aanvang nam en nu zijn voltooiing nadert. Op het ogenblik behartigt de Stichting nog de restauraties van de landhuizen Landfort, Verwolde, Rosendael en Zypendaal bij Arnhem in welk laatste landhuis uit de achttiende eeuw de Stichting is gevestigd. Helaas bedreigen de huidige financiële problemen verschillende noodzakelijke herstelwerkzaamheden. In een interview in het tijdschrift ‘Ons Gelderland’ wees de heer Buurman op het gevaar van een verder verval van de ruine van de middeleeuwse burcht Nijenbeek bij Voorst. Hij merkte op: ‘Ik hoop van harte, dat wij deze oude hertogelijke burcht nog eens aan het bezit van de stichting kunnen toevoegen. Dat moet echter wel snel gebeuren, want hier dreigt levensgroot het gevaar van een totale verpaupering. En het gaat om een van de topstukken van de middeleeuwse kasteelarchitectuur in ons land’. De Nijenbeek ligt ongeveer drie km ten noordoosten van Voorst aan een dode arm van de Gelderse IJssel. Het veertiende-eeuwse kasteel werd in 1522 grotendeels gesloopt, waarbij alleen de vierkante donjon met twee woonverdiepingen bleef staan. Door oorlogshandelingen werd de Nijenbeek in 1945 grotendeels verwoest. De nu bouwvallige donjon is een treffend voorbeeld van een middeleeuwse verdedigings- en woontoren. De Nijenbeek heeft in de geschiedenis van het machtige Gelre een belangrijke rol gespeeld. In 1364 zette Eduard van Gelre zijn broer Reinoud III, de toenmalige hertog, hier gevangen, nadat deze laatste in de strijd om de macht het onderspit had gedolven. Het verhaal wil, dat Reinoud III tijdens zijn gevangenschap op Nijenbeek zo dik werd, dat het niet meer nodig was de deur van zijn kamer te vergrendelen omdat hij toch niet door de opening kon. Men kan slechts hopen, dat alle belemmeringen voor een spoedige restauratie van kasteel Nijenbeek uit de weg zullen worden geruimd.

Langzamerhand begint het besef door te dringen dat kastelen èn kasteeltuinen een belangrijke cultuur-historische waarde vertegenwoordigen. Dit geldt zowel voor Nederland als voor België. Hiervan getuigt ook het sedert 1974 verschijnende gezamenlijke tijdschrift van de Nederlandse Kastelenstichting en de Belgische Kastelenvereniging ‘De woonstede door de eeuwen heen’ (voor een abonnement kan men zich opgeven bij de Nederlandse Kastelenstichting, Kultuutsheuvel 32, 5825 BE Overloon, Noord-Brabant). Volledigheidshalve wijs ik tenslotte nog op de activiteiten van de vereniging ‘Heemschut’ (Nieuwezijds Kolk 28, Amsterdam), die zich beijvert voor monumentenzorg.

P. KRUG

George van Cauwenbergh en Eddy van Hee
Neem nou Antwerpen
Uitg. A.W. Bruna, Utrecht/Antwerpen 215 blz., f 16,50 - ISBN 90 229 5278 9

Een proces dat eerst goed in de loop van de vorige eeuw als gevolg van de meest uiteenlopende oorzaken (waarop ik in het raam van deze bijdrage niet dieper inga), is begonnen en een voortzetting heeft gekregen tot in onze tijd, is dat van het bijna onbegrensde uitdijen van de stedelijke bebouwing. Wanneer men in de gelegenheid is plattegronden van het huidige grondge-

[p. 29]

bied van het merendeel der steden te vergelijken met die, welke dateren uit de tijd dat ze nog ingeklemd lagen in het keurslijf van wallen en grachten, dan is het eerste wat opvalt hoe klein de oppervlakte van de oorspronkelijke stadskern vaak maar was. Gemeten naar de huidige maatstaven zouden veel van deze steden in onze tijd niet meer kunnen functioneren als een zelfstandige eenheid van plaatselijk bestuur; ze zouden onverbiddelijk het slachtoffer geworden zijn van de nu heersende opvattingen op bestuursgebied, zoals die gestalte hebben gekregen in schaalvergrotende structuren.

Ter grootte van een zakdoek

Deze inleidende opmerkingen heb ik gemaakt in het raam van een bespreking van een onlangs verschenen boek over zo'n uit de oude omwalling gegroeide stad. Dit boek, dat een handzame gids wil zijn, handelt over Antwerpen, de grootste Nederlandstalige stad buiten Rijks-Nederland. Wie in de gelegenheid is een oude kaart van de Sinjorenstad te vergelijken met een plattegrond van de huidige agglomeratie, zal de ontdekking doen dat het eigenlijke Antwerpen in het oosten wordt afgebakend door een straat, die achtereenvolgens Italiëlei, Frankrijklei, Britse Lei en Amerikalei (een naamgeving die herinnert aan de bondgenoten uit de Eerste Wereldoorlog) heet; deze belangrijke verkeersader blijkt te zijn aangelegd op de plaats van de oude grachtengordel.

Trouwens, wat dit betreft is er weinig nieuws onder de Antwerpse zon; immers in de zestiger jaren van onze eeuw werden de voormalige vestingwerken ten oosten van de stad opgeruimd om de aanleg van het Antwerpse deel van het Europa-autowegennet mogelijk te maken.

Wie de plattegrond van Groot-Antwerpen vergelijkt met een tafellaken, zal de opmerking, die een rechtgeaarde Antwerpenaar op een ietwat spottende toon en met een schouderophalend gebaar over het kleine oppervlak van de eigenlijke stad kan maken, nl. dat het maar ‘ne zakdoek groot’ is, als bijzonder raak waarderen.

Geen geijkte formule

Onder het opschrift ‘Neem nou Antwerpen’ hebben de schrijvers George van Cauwenbergh (hij is vooral de kenner van de geschiedenis van deze Scheldestad) en Eddy van Hee (hij gaat door voor een ingewijde in het Antwerpse stadsleven) een zeer handzaam boekje samengesteld, dat uitmunt in het verschaffen van gerichte informatie.

Doorgaans opent een stadsgids met een zo breed mogelijk uitstallende beschrijving van al het stedelijk schoon dat er bewonderd kan worden. Maar deze schrijvers hebben de vrjiheid genomen van deze geijkte formule af te wijken. Zij zijn in hun opzet uitgegaan van de ervaring van iemand die volslagen vreemd is in de stad waaraan hij een bezoek wil brengen. In zo'n situatie is doorgaans de eerste zorg het onderkomen voor de nacht veilig te stellen. Vandaar dat zij beginnen met het verstrekken van inlichtingen die betrekking hebben op ‘het gespreide bed’. Ze hebben zelfs de moeite genomen de prijzen van de diverse logiesmogelijkheden én hun accomodaties met elkaar te vergelijken.

Het kan haast niet anders of op deze ‘nachtelijke’ afdeling moet er één volgen waarin aandacht besteed wordt aan de ‘dagelijkse’ zorg voor eten en drinken. Daaruit blijkt dat het zeker niet aan de rijke verscheidenheid aan eet- en drinkgelegenheden te wijten zal zijn, als men op de gezette tijden het natje en droogje niet krijgt.

Een eerste kennismaking

Pas nadat de schrijvers op dit punt de gebruikers van hun gids op hun gemak gesteld hebben, gaan ze aan hun eigenlijke taak beginnen. Ze zijn er daarbij blijkbaar van uitgegaan dat de meeste bezoekers eerst in de loop van de middag in de stad aankomen en dus pas 's avonds in de gelegenheid zijn nader kennis te maken met hun nieuwe omgeving. Op zo'n tocht doet men er voor eigen veiligheid verstandig aan niet in de buurt van de huizen van lichte zeden te komen; de schrijvers vinden het in elk geval nodig te waarschuwen voor de overlast die men kan ondervinden van hier rondlopende ‘gerokte’ heren, die vaak gewapend plegen te zijn met ploertendoders.

Ongetwijfeld hebt u op deze eerste Antwerpse verkenningstocht hier en daar al iets opgevangen van het ‘Antwarreps’. Voor de schrijvers is dat aanleiding geweest u daarin wat wegwijs te maken door de meest kenmerkende uitdrukkingen uit de volksmond door te geven. U zult er vast en zeker veel aan hebben als u besluit één van de bezoekdagen aan winkelen te besteden. Om een handreiking te doen, hebben de samenstellers een viertal wandelroutes uitgezet door de belangrijkste en leukste winkelstraten.

Op weg naar het verleden

Maar niet iedereen is even wild op deze vorm van besteding van de vrije tijd. Ook deze groep bezoekers wordt wegwijs gemaakt; ze worden ingelicht over de rijke verscheidenheid aan ontspanningsmogelijkheden die Antwerpen te bieden heeft, zowel voor de avonduren (filmzaal en schouwburg) als voor regenachtige en koude dagen (musea en galerieën). Mocht uw voorkeur uitgaan naar Antwerpse bezienswaardigheden (monumenten, architectuur), al wordt België dan wel het lelijkste land van de wereld genoemd, de samenstellers van deze gids wijzen u graag op datgene wat daarmee duidelijk in tegenspraak is.

Zelfs is een hoofdstukje opgenomen, waarin de ‘religieus gezinde bezoeker op de hoogte wordt gesteld van kerkdiensten, ceremonies, bijeenkomsten en uitzonderlijke sekten’. Opvallend is de grote aandacht die geschonken wordt aan het laatste onderdeel van deze opsomming. Is het daaraan te wijten dat ze niet meer aan de invulling van het vakje ‘kerkdiensten’ zijn toegekomen? Hoe het ook zij, dit adressenma-teriaal zult u op deze plaats tevergeefs zoeken. Eerst op blz. 196 wordt op dit punt de informatie-balans weer enigszins in evenwicht gebracht.

Wie Antwerpen bezoekt, moet kennis nemen van het rijke verleden van deze stad. Om u daar een gerichte duik in te laten nemen, hebben de schrijvers drie wandelingen uitgestippeld. Op deze wijze wordt u in staat gesteld op een zeer zinvolle manier het oudste deel van de stad te verkennen. U zult de ontdekking doen dat elke wandeling de samenvatting is van een aantal ‘bladzijden’ uit het ‘versteende’ geschiedenisboek van de Sinjorenstad.

U ‘bladert’ nog in datzelfde ‘boek’ als u na deze dwaaltochten het oudste havengedeelte gaat opzoeken. Dat geeft echter in het geheel geen beeld meer van de huidige Antwerpse havenbedrijvigheid. Om daar zicht op te krijgen, moet u een bezoek gaan brengen aan de dokken, die in de loop van bijna twee eeuwen ten noorden van de oude stadskern zijn gegraven. Om de groei van de jaren na de Tweede Wereldoorlog voldoende te kunnen opvangen, was het zelfs nodig de havenbekkens uit te leggen tot aan de grens met Nederland.

[p. 30]

Het einde komt in zicht

We naderen zo langzamerhand het einde van deze schriftelijke Antwerpse verkenningstocht. Mocht u willen uitrusten van de vermoeienissen, dan moet u weten dat het goed toeven is in één van de parken. Tot slot hebben de schrijvers een aantal zaken, die voor bezoekers aan Antwerpen van groot belang kunnen zijn, alfabetisch gerangschikt. Zo wordt u ingelicht over de mogelijk te kiezen afrit van de E-10, over banken en wisselkantoren, fooien, medische hulp, openbaar vervoer, parkeren, politie en verkeersovertredingen om maar een greep uit de aangesneden onderwerpen te doen.

Tot deze informatie mag zeker ook de op de laatste bladzijden afgedrukte lijst van boeken gerekend worden, die Antwerpen op één of andere wijze tot onderwerp hebben. Het doel van deze lijst is u wegwijs te maken in de mogelijkheden uw kennismaking met deze boeiende stad op een zo verantwoord mogelijke manier te verdiepen.

Deze gids, die zeer duidelijk is toegeschreven naar het Nederlands publiek, munt uit door de gemakkelijk aanspreekbare tekst. Het taalgebruik is licht-ironisch; het wekt hier en daar de indruk dat de schrijvers er rekening mee gehouden hebben niet altijd even ernstig te zullen worden genomen. Uit deze opmerking mag niet afgeleid worden dat de door hen verstrekte informatie niet serieus bedoeld zou zijn. Rest me nog uw aandacht te vestigen op het vele illustratiemateriaal, zowel in gefotografeerde als getekende vorm, dat zeer functioneel is, waardoor het een wezenlijke eenheid met de tekst vormt.

MARTEN HEIDA

Het Koninkrijk der Nederlanden en België

Menigeen, wie de woorden Koninkrijk der Nederlanden en Koninkrijk België in de mond bestorven liggen, beseft nauwelijks, dat hun vlag de lading slechts zeer ten dele dekt.

Te voren was ‘de Nederlanden’ immers de naam van de gewesten van Karel V, verzameld in de Bourgondische Kreits. Na 1648 bleven beide delen zich zo noemen, maar steeds met een toevoeging; voor het noorden Republiek der Verenigde Nederlanden of Noordelijke Nederlanden, voor het zuiden Katholieke, Spaanse, Oostenrijkse of Zuidelijke Nederlanden.

Het rijk van Willem I kon zich terecht Koninkrijk der Nederlanden noemen, omdat het de vroegere Nederlanden nagenoeg omvatte.

Anders werd het in 1839, toen het gehalveerde rijk niettemin de naam van het geheel bleef voeren. Dat was niet alleen onjuist maar ook jammer, omdat de noorderlingen zich gingen inbeelden, voor hun gebied het monopolie te kunnen opeisen van de geschiedenis der (hele) Nederlanden en van de Nederlandse taal en letteren.

Met België is 't al van hetzelfde laken 'n pak, al wordt dat nog minder beseft. Toen de humanisten in de 16e eeuw voor de toenmalige landen en volken latijnse namen moesten gaan verzinnen, vonden zij er veel bij de klassieke schrijvers. De hollanders werden bijvoorbeeld batavi genoemd, de vlamingen morini en de nederlanders... belgae.

Hoe dan ook: Belgium is de latijnse naam van de Nederlanden gebleven; in de latijnse tekst van het concordaat van 1820 tussen Willem I en de Paus heet eerstgenoemde Rex Belgarum en nog heden ten dage worden nederlandse munten - gouden ducaten - in Utrecht geslagen waarin Nederland in het latijn Belgium heet. 't Is typisch te zien, hoe iets dergelijks zich op kleine schaal in Limburg heeft herhaald. Het vroegere hertogdom van die naam lag nl. geheel in de huidige belgische provincie Luik. Slechts nadat er een personele unie daarvan met Daelhem, Valkenburg en 's-Hertogenrade is ontstaan onder de naam Overmaze, is men dat gehele gebied ook Limburg gaan noemen.

In de franse tijd hebben de Fransen dat alles met nog meer samengeveegd in het Departement der Nedermaas. Bij het Weens Congres werd dat aan het Koninkriik der Nederlanden toegewezen te samen met die delen van de Departement van de Roer, die minder dan een kanonschot ten oosten van de Maas lagen.

Willem I stond nu voor de noodzaak, een naam voor deze nieuwe provincie te kiezen; de Franse wilde hij niet overnemen; die paste trouwens niet bij de Nederlandse toestand.

Blijkens een persoonlijke aantekening van hem bij het ontwerp Grondwet van 1815 stelde hij zelf de naam Limburg voor, omdat die naam, voorkomend in de opsomming der gewesten van Karel V, nu ontbrak. Het gevolg was, dat Limburg mét de andere voormalige hertogdommen Brabant en Gelder in de Grondwet op de eerste plaats kwam. Na de afscheiding van Brabant viel het tot de laatste plaats terug, maar in de nieuwe Provinciewet is het weer in ere hersteld, hoewel het eigenlijk als oudste hertogdom de eerste plaats zou moeten innemen.

Nog gekker ging het met het latere Belgische Limburg; dat valt ongeveer samen met het vroegere belangrijke graafschap Loon, waarvan het geslacht in 1366 uitstierf en dat toen gevoegd werd bij het Prinsbisdom Luik. Zo verdween een roemruchte naam uit de Nederlandse geschiedenis. Bij de geboorte van Belgisch Limburg was er een kans geweest, die naam te doen herleven, maar de belgen waren toen te zeer bezeten van woede over het ‘cederen’ van half Limburg, dat zij althans de andere helft zo bleven noemen.

Merkwaardigerwijs heeft de gezamenlijke naam Limburg beide provincies na W.O. II tot een hechte samenwerking gebracht, hoewel men vóór de Franse tijd politiek niets gemeen had en op enkele kleine uitzonderingen na tot verschillende staten behoorde. Zo kan er uit iets kwaads toch nog iets goeds voortkomen!

Stan SMEETS

Eigen-aardigheden

Nederlanders en Vlamingen. Taalgenoten. Honderdvijftig jaar geleden nog samen één staat. Vandaag zo verschillend. Met allebei hun eigen-aardigheden.

In een boekje ‘Eigen-aardigheden van Vlamingen en Nederlanders’ wil ik proberen iets meer uit te leggen over dat ‘anders zijn’.

Met veel voorbeelden uit het dagelijks leven.

Twintig jaar heb ik ervaring met Vlamingen en nog veel langer met Nederlanders. Ik denk dus dat ik mee mag praten. Maar ik weet dus ook hoe delicaat het onderwerp is. Daarom zou ik graag ook uw mening kennen. Vooral met voorbeelden uit de praktijk.

Misschien hebt u over uw taalburen ook wel eens uitgeroepen: ‘Hoe is 't mogelijk?’ ‘Waarom doet ie dat nu?’ of ‘Zie je wel, het is weer een...’

Als u mij daar eens iets over zou willen schrijven, goede of slechte ervaringen, dan ben ik u zeer dankbaar.

F.R. BOSSCHART

Zinnialei 5, B-2540 Hove - België