Neerlandia. Jaargang 71

[Nummer 11]

[Mededelingen van het Verbond der Vlaamse Academici]
Toespraak van Prof. Dr. K. Van Acker hoofdbibliothekaris van de Rijksuniversiteit te Gent, uitgesproken ter gelegenheid van het V.V.A.-souper te Laarne op 23 september 1967.

Toen mij gevraagd werd u vanavond te onderhouden over ‘de Rijksuniversiteit te Gent 150 jaar’, heb ik er geen ogenblik aan gedacht u de geschiedenis dier instelling van Hoger Onderwijs in haar geheel - zij het dan op zeer beknopte wijze - in herinnering te brengen. Daarvoor is mijn tijd te kort, en ik geloof ook niet dat u zoiets van mij verwacht.

Oorspronkelijk dacht ik er wel aan enkele punten uit die geschiedenis naar voren te brengen, zoals de stichting van de Nederlandse Universiteit, de verfranste Universiteit na 1830, de inrichting van laboratoria en seminaries rond 1870, de vervlaamsing van 1930. Doch weldra besefte ik dat ook dát nog te veel was.

Er was tenslotte één aspekt van de geschiedenis onzer Gentse Alma Mater dat mijn aandacht bleef weerhouden: de vervlaamsing.

Ik meen dat precies dit onderwerp te verkiezen is omdat ik aanneem dat u, Vlaamse Academici, zoals ikzelf erg ingenomen zijt met die verwezenlijking.

Toen ik onlangs enkele bezoekers van de tentoonstelling ‘Schatten van de Universiteitsbibliotheek’, bij het zien van het autograaf van H. van Peene's Vlaamsche Leeuw hoorde vragen: ‘Is dit dan al zo oud?’, begreep ik dat het wel eens nuttig kon zijn mochten de jongeren hun ‘vaderlandse’ geschiedenis beter kennen. Niemand zal betwisten dat de geschiedenis van de trage en moeizame, veelal zeer wrange opstanding van het Vlaamse volk een wezenlijk bestanddeel uitmaakt van onze ‘vaderlandse’ geschiedenis.

De laatste faze van de vervlaamsing van de Gentse Universiteit ligt nog niet zo ver achter ons, dat men nu niet meer zou weten dat daar wel enige jaren strijd mee gemoeid zijn geweest.

Doch wanneer die strijd een aanvang genomen heeft, over hoevele jaren en onder welke omstandigheden hij verlopen is, dat begint bij velen al enigszins vaag te worden.

Daarom vraag ik u vanavond, samen met mij, in vogelvlucht zou ik bijna zeggen, het toneel waarop zich dit gebeuren afspeelde, te overzien.

Wij herinneren ons nog wel uit de aangeleerde vaderlandse geschiedenis, hoe in de Zuidelijke Nederlanden, na de afscheuring van het Noorden in de 16e eeuw, de uitwijking van vele levenskrachtige mannen naar het Noorden, de sluiting van de Schelde, de onophoudende oorlogen die op ons grondgebied gevoerd werden tussen de Europese mogendheden en het daaruit voortvloeiend pauperisme van de bevolking, een stoffelijk en ook geestelijk verval met zich hadden gebracht.

Tijdens het Oostenrijks bewind vooral ging dit gepaard met een toenemende verfransing van de leidende klasse wegens het gebruik van het Frans door de Oostenrijkse bewindvoerders.

Enige reaktie daartegen tekende zich toen reeds af.

Moeten wij in de Brusselse advokaat Verlooy, die in 1788 een boekje uitgaf getiteld ‘Verhandeling op d'onacht der moederlijke tael in de Nederlanden’, de eerste flamingant zien? Hij was wellicht meer. Hij schreef toch dat hij het ganse Nederlandse volk tot

[p. II]

slechts één volk rekende. ‘Daerom’, zo gaat hij verder, ‘laet ons gezamentlijke Nederlanders, schoon wij van Staet geschijden zijn, ons ten minsten in de Nederlandsche konsten aenzien als gevaderlanders en gebroeders. Laet ons gezamender-hand ons genoegzaem Nederduytsch handhaven, eeren en versieren; en dat eyndelijk de tael van den vrijdom ook eens de tael der konsten zij’.

Over de Franse overheersing moet niet veel gezegd. Wij weten allen wat de Fransen hier gedaan hebben: de feitelijke verfransing van voorheen werd nu stelselmatig en met geweld doorgevoerd. Vuylsteke schetste dat zeer klaar: ‘Dit stelsel van ontvlaamsing’, schreef hij in zijn korte statistieke beschrijving van België, Gent 1869, ‘dat gedurende twintig jaren het bestuur, de wetgeving, het rechtswezen, het onderwijs, de drukpers, het tooneel, en tot de gewone daden van het bijzonder leven omknelde; die Fransche alles overweldigende, alles bedwingende overheersing, waarvan niemand het onverwacht einde kon voorzien of zelfs verhopen, droeg spoedig de gewenschte vruchten. Alleen de lagere standen kon men geen Fransch aanleren.’

Wij kunnen ons gemakkelijk voorstellen hoe het zou gegaan zijn indien dit nog een of twee generaties langer zou geduurd hebben.

Indien ik u aldus in 't kort de hier heersende toestand, vóór 1815, heb pogen voor de geest te roepen, dan was dat om u beter te doen begrijpen hoeveel wij te danken hebben aan het Koninkrijk der Nederlanden en o.m. aan de oprichting door Koning Willem I van Staatshogescholen.

Ongetwijfeld hebben het levend kontakt tussen Noord en Zuid en de talrijke overige maatregelen van Willem I en van zijn minister Falck de heropleving van de Nederlandse taal en kultuur alhier sterk bevoordeeld.

Doch de ontmoeting van de verzuchting der lagere standen, wier kultuurbeleving vóór 1815 belichaamd werd in de aktiviteit der nederige kamers van Retorika - waar we o.m. Jan Frans Willems aan het werk zien - met de vernederlandsing van het officieel onderwijs na 1815, is buitengewoon bevruchtend geweest. Nu weten wij wel dat in de Staatshogescholen het Latijn de voertaal was, naar het voorbeeld van de buitenlandse universiteiten van die tijd, en dat de cives academici, de studenten, onder elkaar Frans spraken zoals G. Bergmann, de vader van Tony Bergmann, in zijn ‘Herinneringen uit mijn studentenleven aan de Hogeschool te Gent’, in 1892 schreef.

Niettemin vinden wij onder de eerste strijders die na 1830 voor de rechten van het Vlaamse land zullen opkomen, namen van oud-leerlingen van Prof. Schrant die te Gent de Nederlandse Geschiedenis en Letterkunde in het Nederlands doceerde: nl. Philip Blommaert, Leo d'Hulster en Lodewijk de Potter; namen van oudleerlingen van Prof. Meyer en Prof. Visscher te Leuven, nl. Hub. Delecourt, C.P. Serrure, Prud. Van Duyse; namen van oud-leerlingen van Prof. Kinker te Luik, o.m. Luc. Jottrand.

Die ontmoeting van de Vlaams gebleven rederijkers en de hoger gestudeerden over wie ik het daarjuist had, heeft zich geuit, en wel op zeer frappante wijze, kort na 1830, toen opnieuw alles verfranst werd op even stelselmatige wijze als ten tijde der Franse overheersing - maar nu was het fanatisme en niet meer vreemd staatsbelang er de oorzaak van. In 1832 verscheen te Gent de brochure van Ph. Blommaert, de leerling van Schrant: ‘Aenmerkingen over de verwaerloozing der Nederduytsche tael’ en twee jaar later gaf Jan Frans Willems, de self-made man te Eeklo, zijn Reinaert de Vos, in het licht waarvan het hartstochtelijk voorbericht ons nu nog ontroert.

H. Conscience, Theodoor Van Ryswyck, P. Van Duyse en K. Ledeganck sloten zich weldra daarbij aan. Op korte tijd werd het Vlaamse land wakker geschud. Toen in 1840 een Algemeen Petitionnement rondgestuurd werd om door de bevolking te laten ondertekenen, waren er meer dan 100.000 die hun handtekening plaatsten.

De voornaamste eisen van het verzoekschrift waren:

-	bestuurlijke taal in Vlaanderen: Vlaams
-	gerechtelijke taal: Vlaams
-	oprichting van een Vlaamse Academie

en ten slotte: ‘Dat het Nederduytsch bij de Universiteit van Gent en bij de andere rijksscholen in de Vlaemsche gewesten dezelfde voorregten zal genieten als het Fransch’.

Wij weten dat hiermede de Vlaamse beweging publieke vorm heeft gekregen. Wij weten echter ook dat dit petitionnement door de Kamer der Volksvertegenwoordigers werd doorgestuurd naar de Minister van Binnenlandse Zaken, zonder behandeling ervan. En nochtans leek het een ogenblik alsof de zaak een goede wending nam. De regeling van de spelling van het Vlaams, reeds eeuwen verwilderd tot een soort afspiegeling van de vele dialecten, werd te Gent in 1841 op het Taalkongres waar alle Vlaamse letterkundigen aan deelnamen, vastgelegd. En het was in de ronde promotiezaal van de Gentse Hogeschool dat dit gebeuren plechtig gevierd werd. (24 dec.)

Doch het was aan diezelfde Hogeschool, waar sinds 1835 het Latijn vervangen werd door het Frans, dat de kursus die voorheen door Schrant was gedoceerd, op het programma van het tweede jaar volgende vermelding kreeg: ‘Littérature flamande. Les jours et heures seront fixés ultérieurement.’ Prof. Bormans, die ermede belast was geworden, werd overgeplaatst naar Luik, en de kursus verdween helemaal van het programma.

Het is onmogelijk de strijd om de vervlaamsing van de Gentse Hogeschool en van het Hoger Onderwijs in het algemeen, los te denken uit het geheel van de objektieven van de Vlaamse Beweging. Want strijd om taalgelijkheid in het rechtswezen bijvoorbeeld kan niet

[p. III]

zonder vervlaamsing van de studie der rechten aan de Universiteit. Dat geldt evenzeer voor alle andere objektieven als taalgelijkheid in bestuur, in het leger, zeewezen, diplomatie, enz.. De gehele of gedeeltelijke vervlaamsing van de Hogeschool bleef ook steeds op het programma van de Vlaamse Beweging als een belangrijk onderdeel ervan: ik denk hierbij aan het verslag van de Vlaamse Grievencommissie van 1856, of aan het programma van het Vlaamsch Verbond van 1861.

Zoals voor elk dier vele objektieven was het een moeilijke en langdurige strijd, uitgaande in de eerste plaats van de studenten tegen de na 1830 steeds sterkere tegenstand. En juist de kursus, vóór 1830 door Schrant gedoceerd, was de eerste inzet. De studenten van ‘'t Zal wel gaan’, in 1852 gesticht op het Atheneum met hun leraar Heremans als bezieler, en in 1854 naar de Universiteit overgebracht, stuurden een verzoekschrift naar de Minister om de leergang in de Nederlandse letterkunde weer in te richten. Honderd op de driehonderd studenten ondertekenden dat verzoek. De kursus werd ingericht met Serrure en Heremans als lesgevers. Doch het zou duren tot 1876 vooraleer hij van vrije leergang omgevormd werd in keuzevak, d.i. eer het examen meetelde voor verwerving van het diploma!

Een volgende schuchtere stap was de oprichting in 1882 van een Vlaamsche Normaalafdeling bij de Universiteit, als gevolg van de derde taalwet van datzelfde jaar, waardoor het middelbaar onderwijs tenslotte vervlaamst werd. Er moest immers volgens die wet een normaalonderwijs georganiseerd worden, bestemd om leraars te vormen die bekwaam zouden zijn om in het Nederlands te onderwijzen. Doch in 1887 werd door de regering bepaald dat de diploma's van de Franse normaalschool te Luik gelijkgesteld werden met die van de Vlaamse normaalafdeling te Gent, met als gevolg dat opnieuw vlaams-onkundige leraars in het Vlaamse land werden aangesteld. En de eerste twee te Gent gediplomeerden, Hipp. Meert en Jules Fredericks, bleven zeer lang op de wachtlijst voor benoeming staan.

Tenslotte werd in 1890 de normaalafdeling te Gent afgeschaft en bij de vier universiteiten heringericht als afdeling van de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte. Dat betekende dat ook de drie overige universiteiten leraars voor het onderwijs in Vlaanderen mochten vormen, wat daar echter niet in het Nederlands geschiedde.

Ik geef mij er rekenschap van dat deze eenvoudige opsomming van de vele moeilijkheden die de vervlaamsing in de weg gelegd werden, niet vermag te laten aanvoelen, de ongehoord moeilijke omstandigheden en het vijandige klimaat dat in de 19de eeuw heerste. Een passage uit een rede van Coremans in de kamer gehouden in 1873 ter gelegenheid van de behandeling van de wet op het gebruik der taal voor de Vlaamsche rechtbanken, schildert dat vijandig klimaat wellicht beter dan wij het zouden kunnen:

‘Toutes nos administrations sont françaises: l'armée, la justice, l'enseignement, tout est français en Flandre. Cette situation nous humilie et nous outrage. Et quand nous venons, sur un point particulier,... demandez le redressement de nos griefs, qu'est ce qu'on nous accorde? On nous dispute les plus petites réparations: on bafoue toutes les propositions que nous faisons, on les traite d'absurdes, de ridicules, d'extravagantes. Mais quand nous aurons voté cette loi remplie de concessions, au point que tous les principes flamands y sont mutilés, alors ceux qui aujourd-hui traitent d'absurdes nos réclamations, se riront de nous, disant: ‘Vous avez été mystifiés, vous n'avez rien obtenu’.

Coremans was nochtans niet de hevigste van de flaminganten van toen!

Nu wil ik echter niet de indruk wekken dat de tegenstand van de vervlaamsing alleen van uit Brussel of Wallonië gevoerd werd.

De Faculteit der Rechten van de Gentse Universiteit verzette zich in 1889 zeer hevig tegen de oprichting van een Vlaamsche Leergang over strafrecht. Ook de verfranste Vlamingen verzetten zich hardnekkig tegen elke toevoeging. Nochtans was er stilaan wel iets veranderd. In tegenstelling tot de feesten bij de viering van de eerste 50 jaar bestaan van de Universiteit, werd er op de viering van het 75-jarig bestaan, in 1892, reeds heel wat Nederlands gesproken, niet alleen door Rector Tiele uit Leiden die veel bijval oogstte met zijn Nederlandse toespraak, doch ook later tijdens de verdere feestelijkheden. Dit was op een akademische plechtigheid nog nooit gebeurd voordien!

Het tij was aan 't keren, mede ten gevolge van de invoering van het algemeen stemrecht die het noodzakelijk maakte dat de politiekers het vlaamssprekend volk naar de ogen moesten zien.

Niettemin, nog in 1901, betuigden 34 Gentse hoogleraars hun instemming met de woorden van een Gronings hoogleraar, A.G. van Hamel, die het antivlaamse optreden van de Gentse ‘Société flamande pour la vulgarisation de la langue française’ had geloofd, en de vlaamsgezinden scherp afgekeurd. Wel dient hierbij gevoegd dat 34 slechts de helft der Gentse hoogleraars betekende, waaronder dan vooral die van de Technische Scholen uitblonken.

Door de oprichting van de normaal-afdeling bij de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte in 1884 was daar een feitelijke tweetaligheid in zwang. De in 1888 door Prof. Mac Leod begonnen vrije leergang plantenkunde, de oprichting van het Hoger Onderwijs voor het volk in de moedertaal uitgaande van de Hogeschool van Gent, met leergangen in vele Vlaamse steden, de Nederlandse Kongressen en de Vlaamse Natuur- en Geneeskundige Kongressen, dat alles schiep ten slotte niet alleen het gewenste klimaat voor de oprichting van een Vlaamse Hogeschool, maar leidde tot positieve voorstellen.

(Wordt vervolgd in nr. 12)