Neerlandia. Jaargang 64

[p. 29]

[Nummer 3]

Van Bourgondië tot Barok
door J.H. de Rek
Boekbespreking, gehouden door dr. W.A. Veenhoven op zondag 31 januari 1960 voor de A.V.R.O.

Wij leven in een tijdperk van overgang en verwarring, een oude en vertrouwde wereld stort ineen, terwijl de contouren van een nieuwe samenleving zich nog slechts vaag aan onze horizont aftekenen. Vele traditionele waarden worden thans discutabel gesteld, ja, zelfs de nationale gedachte. Wat zal de toekomst zijn van het Nederlandse volk binnen het raam van een Verenigd Europa? Staatkundig, economisch en cultureel? Zullen wij soms worden geplet tussen de Franse hamer en het Duitse aambeeld? Zal de Nederlandse cultuur niet worden weggeintegreerd?

Hoewel geen zinnig mens de noodzaak van Europese samenwerking bestrijden zal, zijn de hierboven geschetste gevaren toch ook geenszins denkbeeldig. Er is dus reden te over om ons te bezinnen op ons nationaal erfdeel, zoals wij ons ook tijdens de Duitse bezetting vastgeklampt hebben aan de golfbreker van de Vaderlandse Geschiedenis om de springvloed der germanisering te kunnen weerstaan. Hierbij rust een bijzondere taak op de populaire geschiedschrijving, want het gaat er om het Nederlandse volk in zijn geheel te doordringen van de intrinsieke waarden van het nationaal cultuurbezit en van het Nederlandse volkseigene. Juist deze populaire geschiedschrijving bezit haar bijzondere verantwoordelijkheid. Haar dienaren zijn volksopvoeders in de ware betekenis van het woord. Het spreekt echter vanzelf, dat juist de populaire geschiedschrijving zeer hoge eisen stelt. Niet aan de lezer, maar aan de schrijver. Om wetenschap te kunnen vereenvoudigen, moet men zijn stof volledig beheersen. Men moet zich ook steeds zijn verantwoordelijkheid tegenover een ongeschoold en dus weinig kritisch lezerspubliek bewust zijn.

Het behoeft dan ook geen betoog dat de verschijning van een vlot geschreven en toch ook gedegen Vaderlandse Geschiedenis door mij met vreugde wordt begroet. Zowel schrijver als uitgever hebben met ‘Van Bourgondië tot Barok’ zeer zeker eer ingelegd, zoals met het eerste deel ‘Van Hunnebed tot Hanzestad’ reeds het geval was.

Desondanks zal ik het aan kritische kanttekeningen naast woorden van welverdiende lof niet laten ontbreken, want juist omdat dit boek in een leemte voorziet, juist omdat dit boek voor velen een rijk bezit worden zal, verdient het een kritische bespreking. En nu moet het mij allereerst toch van het hart, dat de schrijver in meer dan één opzicht van een zekere eenzijdigheid niet is vrij te pleiten.

Ik ben er mij uiteraard van bewust, dat de 16de eeuw, de eeuw van reformatie en contrareformatie, het aan de historicus wel bijzonder moeilijk maakt om ‘een ieder het zijne te geven’. Het kan haast niet anders, wie de 16de eeuw beschrijft, moet wel min of meer partij kiezen.

De schrijver zelf is positief-protestant en hij steekt zijn sympathieën ook niet onder stoelen of banken. Toch streeft hij ongetwijfeld wel naar objectiviteit. Wanneer hij de contrareformatie behandelt, verzwijgt hij zijn waardering voor het idealisme en de geloofsmoed van een Sasbout Vosmeer niet, maar in de tijd van inquisitie en watergeuzen worden zijn gevoelens hem wel de baas. Bovendien blijft voor hem het R.K. geloof een religie met zonderlinge kanten. Vooral de heiligenverering - speciaal de Maria-cultus - en de talrijke wonderen liggen hem wel heel zwaar op de Protestantse maag. Natuurlijk, men is Protestant of men is het niet. En evengoed, men is Katholiek of men is het niet. Het komt op de formulering aan, op de manier waarop men het zegt en hierin is de schrijver niet altijd gelukkig geweest.

Onze tijd wordt - goddank - niet langer gekenmerkt door de scherpe religieuze tegenstellingen, die in de 16de eeuw de nationale saamhorigheid zozeer afbreuk hebben gedaan. En in zo sterke mate hebben bijgedragen tot de scheuring der Nederlanden, die een ramp is geweest voor Noord en Zuid, beide! Want nog altijd geldt ten volle het woord van Prof. Gerretson, Calvinist en Groot-Nederlander: ‘Al de schatten van Oost en West, al de roem van het Gemenebest; al de eer der wapenen, der kunsten en der wetenschappen, die de Republiek heeft behaald, zij vermogen niet de onmetelijke schade te vergoeden, die de scheuring van Noord en Zuid aan ons volk heeft toegebracht’.

Juist nu zal er nauwe samenwerking tussen Holland en Vlaanderen, tussen katholiek en protestant nodig zijn, wil het Nederlandse volk zijn plaats in de wereld kunnen handhaven, maar wij moeten er ons dan ook voor hoeden - en dit geldt voor beide partijen - deze religieuze tegenstellingen een nieuw leven in te blazen.

Wij zijn dan ook van oordeel, dat de Rek ten aanzien van de Beeldenstorm toch wel over de schreef gaat. Zo schrijft hij: ‘Natuurlijk zijn wij graag bereid over al dit vandalisme de nodige tranen te plengen. Het is echter niet alles kunst geweest wat er in de kerken stond. Er was ook, en veel meer, suikergoed en marsepein. En stelt u eens voor, dat het Protestantisme met heel die zoete santekraam was belast gebleven’.

Een extreem standpunt, dat slechts weinigen zullen delen. Hoe wil de schrijver dit rijmen met het Nederlandse tolerantieideaal, dat hij bij herhaling prijst! Want als een demonstratie van Erasmiaanse verdraagzaamheid kan men de Beeldenstorm toch wel nauwelijks waarderen.

Een tweede eenzijdigheid is het eng-Hollandse uitgangspunt van de schrijver. Nu is het mij verre van iedere historicus te vergen, dat hij de inzichten van de Groot-Nederlandse school zou moeten delen. Ook de Klein-Nederlandse richting heeft argumenten ter harer beschikking. Hierin ligt de eenzijdigheid van de Rek ook niet. Want al is hij kennelijk niet rouwig om

[p. 30]

de afscheiding van het Zuiden, hij erkent toch ook volmondig, dat de culturele betrekkingen tussen Holland en Vlaanderen heel wat nauwer zijn geweest dan de relaties tussen Holland en het destijds nog half-Duitse Overijssel. Voor de Rek is het gewest Holland eigenlijk toch Nederland, de rest hangt er maar zo wat bij. Hij is dus van gewestelijk chauvinisme en zelfs van Amsterdams lokaal-patriottisme bepaald niet vrij te pleiten. Een kras staaltje hiervan is het volgende. Na een heldere uiteenzetting over de Staten van Holland schrijft hij: ‘Hoe de Statenvergaderingen der overige gewesten waren samengesteld heb ik nooit uit elkaar kunnen houden en ik doe er nu maar geen moeite voor’. Een vlotte opmerking van de populaire leraar, waarop de klas wel met gejuich zal reageren, maar toch een bedenkelijke demonstratie van gewestelijke hoogmoed. Want de Rek, die toch niet voor niets Fruin's standaardwerk over de staatsinstellingen van de oude Republiek op zijn literatuurlijst heeft staan, weet natuurlijk wel beter. Natuurlijk, het is nog altijd het standaardwerk over deze materie. De Rek kent dus de samenstelling der gewestelijke staten zeer goed. Hij vindt alleen de andere gewesten niet de moeite waard.

Op de omslag verzekert de uitgever, dat de Rek niet bevreesd is om ‘heilige geschiedenishuisjes aan te tasten’. Inderdaad maakt de schrijver zeer bepaald niet de indruk van vreesachtige terughoudendheid. Alleen vergist hij zich zo nu en dan wel in de soliditeit van deze huisjes en hij gaat soms gewapend beton met de handbijl te lijf. En daar is dit huisinstrument niet op berekend. Zo meent hij de stelling te kunnen weerleggen dat de ondergang van Antwerpen en de massale uittocht der Zuidnederlandse kooplieden tot de grote opbloei van Amsterdam zou hebben geleid. ‘Men kan toch’, zo roept hij uit, ‘de wereldhandel niet als een soort rattenvanger achter zich aan toveren? Natuurlijk hebben zij kennis en relaties gehad. Mogelijk ook nog enig fortuin kunnen meenemen’. Hier rijdt de Rek op het gladde ijs van de economische geschiedenis toch wel een heel scheve schaats. En deze misstap was niet nodig geweest indien de schrijver kennis had genomen van de Algemene Geschiedenis der Nederlanden, het 12-delige standaardwerk, waaraan vrijwel alle grote historici van Nederland en België hun medewerking hebben verleend. Een werk dat overigens ook op de literatuurlijst van de Rek voorkomt. Welnu, met nauwkeurige lezing van het zesde hoofdstuk van het vijfde deel had hij ongetwijfeld zijn voordeel kunnen doen.

Prof. Dr. J.A. van Houte becijfert de Zuidnederlandse emigratie op minstens 80.000 mensen, omstreeks 10% van de totale bevolking. En deze 80.000 emigranten vormden een selectie, ze waren de economische en intellectuele élite van de Belgische bevolking. Hier is zeker geen sprake van ‘enig fortuin kunnen meenemen’, maar veeleer van een enorme kapitaalimport, die - omgerekend in moderne guldens - in de miljarden moet hebben gelopen.

Er bestond destijds een chronisch gebrek aan scheepsruimte, voor de welbevaren zeeman lag het geld dus op straat, maar het kapitaalarme Holland kon een sterke uitbreiding van haar handelsvloot niet financieren. Dit werd eerst mogelijk door het geld van de Spaanse Brabanders.

Nu roept de Rek wel verheugd uit: ‘En het triomfantelijke feit - de kern van de Amsterdamse koopmansgeslachten der 17de en 18de eeuw is van Amsterdamse of in ieder geval Hollandse afkomst’. Dit bewijst echter niets. De businessmen uit Zuid-Nederland waren bankiers en industriëlen, de vrachtvaart lieten zij graag aan de Hollanders en Zeeuwen over, die hierin juist gespecialiseerd waren. Maar - gelijk reeds gezegd - zij hebben de expansie van de Hollands-Zeeuwse vrachtvaart financieel mogelijk gemaakt.

De historische traditie - over heilige huisjes gesproken - richt al te zeer haar blik op de Europese vrachtvaart van de Republiek. Echter, Nederland was in de 17de eeuw ook de eerste industriële mogendheid, de handelsbloei laat zich zelfs niet losdenken van de stuwkracht van de Hollandse exportindustrie. En de industrialisatie van Holland en Zeeland, want in deze gewesten was de nijverheid wel goeddeels geconcentreerd, is het werk der Zuidnederlandse emigranten geweest.

Trouwens, het zakenleven in Antwerpen, waar men veel van de Italianen geleerd had, was ook grootser van opzet. Zeer terecht constateert prof. Van Houte: ‘Ook op bedrijfshuishoudkundig gebied heeft Antwerpen dus richting gegeven aan Holland. Het is voorwaar geen toeval dat de italianisering van de handelstaal in de Noordelijke Nederlanden in die jaren haar beslag krijgt’.

Over de enorme culturele invloed der Spaanse Brabanders, die overigens ook bij de Rek onvoldoende reliëf krijgt, zwijgen we dan nog maar. Kortom, onze Gouden Eeuw laat zich zonder de Zuidnederlandse emigratie gewoonweg niet denken.

Een derde eenzijdigheid van de schrijver is zijn uitgesproken voorkeur in sociaal-politiek opzicht. Hierdoor ontstaat bij hem de neiging de betekenis van het stedelijk proletariaat te overschatten en een zekere ‘Elendmalerei’ is hem ook niet vreemd. Het beeld van jammer en ellende dat hij oproept is zeer zeker tendentieus. De boerenstand - teveel aandacht richt de Rek op de steden, maar 75% van de bevolking behoorde destijds nog tot de agrarische sector - was welvarend, vooral in de kleistreken. In de steden had de arbeider in het kleinbedrijf goed zijn brood. Minder gunstig was inderdaad de toestand bij de grootindustrie, die toch eerst met de komst van de Hugenoten van betekenis werd. Al te zeer wordt de ongunstige toestand, waarin met name de droogscheerders verkeerden - want dan ook tot stakingen geleid heeft - op de gehele volksklasse geprojecteerd. Zodoende ontstaat een vertekend beeld.

De rijke kooplieden moeten het daarentegen nog al eens ontgelden. Van Alva hebben ze weinig last gehad, want ze kochten zich wel vrij, bij de opstand kijken ze listig de kat uit de boom en tijdens de Gouden Eeuw worden ze wel rijk, maar kennelijk toch zonder er erg moe van te worden. Want de Rek rekent ons voor, dat een koopman hoogstens tot 3 uur 's middags werkte. Kortom de populaire legende van de zakenman ‘die al slapende rijk wordt’. In een serieus geschiedwerk hoort een dergelijke bewering toch eigenlijk niet thuis.

De Rek schrijft zoals hij praat. Zoals hij praat voor zijn klas. Dus voor een matig kritisch gehoor. Als er sappig verteld wordt vinden de jongens het allang mooi. Een ‘slip of the tongue’ is dan ook zo erg niet. Maar hier staan die ‘slips’ zwart op wit. En een ‘slip of the pen’ is wel erg.

Meer dan eens maakt het boek de indruk goeddeels op het geheugen te zijn geschreven. Enkele citaten zijn niet helemaal correct en het boek wemelt van kleine detailfoutjes, die het algemene beeld nu wel geen geweld aandoen, maar toch storend werken. Vooral het verhaal van de Armada-tocht en het verslag van de eerste schipvaart van de Hollanders naar Indië bevatten heel wat van dergelijke historische ‘schrammetjes’. Hier had de schrijver zijn bronnen toch nog eens moeten naslaan, deze kleine ‘blutsen’ waren zo gemakkelijk te vermijden geweest.

Het is begrijpelijk dat een geboren verteller, als de Rek zeker is, zich het mooie verhaal van het schip ‘de Liefde’, vroeger de Erasmus geheten, niet laat ontgaan. Dit schip verging voor de Japanse kust; het schegbeeld, dat de grote humanist voorstelde, kwam uiteindelijk in een Japanse tempel terecht en zo heeft de goede Erasmus in het Verre Oosten zowaar nog goddelijke eer genoten. Echter, het schip ‘de Liefde’ behoorde tot de vloot van Mahu en De Cordes en niet tot het eskader van Olivier van Noord, zoals de Rek beweert.

Trouwens, de koloniale geschiedenis is niet zijn sterkste punt. Bij de controverse tussen Jan Pieterszoon Coen en Laurens Reael vertegenwoordigt de laatste het doperse element, dat - afkerig van militair geweld - alleen handel wenst en geen rijk overzee. Coen's hervormingsplan is een project van moderne kolonialisatie. Tenslotte heeft bij de stichting van Batavia de strategische betekenis van Straat Soenda een grote rol gespeeld.

De geboren verteller slaat weleens op hol, een snelle gedachteflits, een alliteratie of een woordspeling en het staat er. Maar historisch is een dergelijke bewering vaak niet juist. En - al is het nog zo jammer - hier moet dan toch een streep door. Geschiedenis is nu eenmaal geen roman, de schrijver ligt vast aan de historische feiten.

[p. 31]

Zo noemt de Rek keizer Maximiliaan meer ‘Feldwebel dan veldheer’, een typering, die zeker onjuist is. Maximiliaan, de romanticus, de laatste ridder, is toch bepaald geen bassende Feldwebel geweest. Al willen wij niet beweren, dat ook een Feldwebel niet zijn romantische ogenblikken zou kunnen hebben.

De Rek kent zich zelf, zijn neiging tot overhaaste conclusies en apodictische uitspraken. Hij verweert zich echter tegen de vermanende vinger van zijn kritikus met de ontwapenende uitspraak: ‘Leg me nu hierop niet vast. Verderop in dit boek zal ik ook het omgekeerde wel eens beweren’.

Nu kan een briljant verteller, die bij zijn lezer de geestdrift weet op te wekken en hem weet mee te slepen zeker veel vergeven worden en na ‘Van Bourgondië tot Barok’ op zijn historische merites beoordeeld te hebben, waarbij naast voortreffelijke gedeelten - ik noem hierbij de passages over Prins Hendrik de Zeevaarder, de protestantisering van Noord-Nederland, de strijd tussen Arminianen en Gomaristen, de Hollandse schilderschool - ook bepaalde tekortkomingen vielen te signaleren, wil ik thans de luisteraar toch enkele voorbeelden geven van de vertelkunst van deze schrijver.

1)	Eerst een greep uit de befaamde ontdekkingstocht van Columbus: ‘Er is echter één vervelend ding. De matroos van de Pinta die het eerste land ontdekt had kreeg het beloofde jaargeld niet. Columbus hield het zelf, want hij had de avond ervoor een licht gezien, zei hij. Het zou hem later wel spijten. - Van de ongelukkige uitkijk wordt verteld dat hij uit wrok het Christendom afzwoer en Mohammedaan werd. Zodat de zending, om zo te zeggen, met een nadelig saldo zou zijn begonnen.’
2)	Over de beroemde schilder Jeroen Bosch: ‘Jeroen Bosch, ziener in een tijd van verduisterde zekerheden (en daarom in onze hachelijke wereld opnieuw verstaan). De boet-profeet, goed, maar desondanks (eerder: daarom juist) de kunstenaar bij Gods gratie. In zijn transparante kleuren die de fijnste nuances van heel het gamma schakeren. In zijn markante contouren. En vooral in zijn landschappen. Over de Brabantse vlakte hangt de verstilde innigheid van Arcadië. De hemel slechts een vleugje verf, de evocatie van ruimte en licht. Men voelt hoe de kunstenaar vervuld is van de wijdheid van de wereld van haar overvloed van vormen. Daarom speelt over het werk van Jeroen Bosch, de laatste en sterkste stem van het middeleeuws geweten en van het leven onder dood en duivel, het licht van een nieuwe tijd.’
3)	Over het Wilhelmus: ‘Het zingt van een prins die er nog niet was, doet hem spreken in tonen die hij zelf nog nauwelijks had laten horen. het is meer voorspiegeling dan weergave geweest. Is het boud te veronderstellen dat Oranje zich bewust of onbewust naar het ideale beeld van het Wilhelmus gericht heeft! Er schuilt een magie in dit kristallen vers. “Het heeft” schreef iemand in 1672, “aan ons Vaderland meer voordeel gedaan als tiendusent Soldaeten, want als Soldaet en Matroos dat hoort dan wordt haer bloedt gaende”. Als we tijdens de gruwelijke bezetting het Wilhelmus hoorden uit de vrije wereld tot ons gezonden en toen de melodie weer opklonk onder de wemeling van het rood-wit-blauw in de straten van het bevrijde land, ervoeren we die magie opnieuw.’

Geachte luisteraars, ik wil nu pogen de eindbalans van dit werk op te maken. En dan wil ik in de allereerste plaats verklaren dat het saldo, ondanks onmiskenbare historische tekortkomingen, zeker positief te noemen is. Er is een ‘batig saldo’. zoals men in de tijd van het cultuurstelsel placht te zeggen, er is zelfs een groot ‘batig saldo’. Wanneer ik derhalve de schrijver mijn kritiek niet onthouden heb dan is dit vooral omdat deze tekortkomingen grotendeels voortkomen uit zijn temperament, uit zijn impulsieve aard, kortom uit een artistieke bewogenheid. Indien de Rek er in slagen zal zich een grotere zelfdiscipline op te leggen indien hij een straffe tekstcorrectie aandurft en vooral zijn geschrift nog eens historisch bijslijpt - waar alleen wat naslag-werk voor nodig is - dan zal zijn werk nog veel kunnen winnen.

Want de Rek is een schrijver van talent, van groot talent zelfs. En het aantal historici, dat de pen met verve hanteert, is tamelijk beperkt. Bovendien bezit hij een synthetisch vermogen. Hij weet het verleden te doen herleven, hij heeft de stormachtige 16de eeuw, dit barnende tijdvak van Hervorming en Contra-Reformatie, aera ook van de koloniale expansie, als ademende werkelijkheid voor ons neergezet.

Wij mogen de schrijver dankbaar zijn voor dit werk. Wij zien in gespannen verwachting uit naar het volgende deel, het sluitstuk van deze serie.^*)

*) Dit boekwerk is uitgegeven door Bosch en Keuning N.V. - Baarn.