Neerlandia. Jaargang 64

[p. 22]

Grote brand vernielde in 1695 in Siegen een schat van Noord- en Zuidnederlandse schilderijen

Tussen de jaren 1930 en 1940 had ik het voorrecht, als wetenschappelijk assistent bij het Koninklijk Huisarchief, kennis te maken met de stad Siegen, waar eens de vorsten van Nassau-Siegen resideerden. Blijkens een mededeling van Dr. Hans Kruse, stedelijk archivaris en directeur van het Museum des Siegerlandes, is in de residentie van de protestantse tak der Vorsten van Nassau-Siegen een zeer belangrijke verzameling der schilderkunst uit onze Gouden Eeuw aanwezig geweest.

In 1695 is deze primitieve residentie vrijwel geheel door brand verwoest. Met uitzondering van enkele juwelen is van de meubelen en al wat behoorde tot de inventaris van het vorstelijk verblijf niets kunnen worden gered.

Dank zij een in 1690 door een hofofficiant van vorst Willem Maurits van het meubilair en van het schilderijen- en tapijtenbezit gemaakte inventaris, die in het Koninklijk Huisarchief te 's-Gravenhage bleek te berusten en die door een leerling van Dr. Kruse, de heer Alfred Lück werd gepubliceerd in het eerste nummer van de jaargang 1957 van ‘Siegerland-Blätter des Siegerlander Heimatvereins’, weten wij nu welke schilderijen van Nederlandse meesters in Siegen aanwezig waren. Wij weten echter niet, hoe zij daar gekomen zijn.

De graven van Nassau

Alvorens aan de hand van evengenoemde inventaris enkele stukken te noemen, die - bestonden ze nog - thans ongetwijfeld zeer grote waarde zouden hebben, wijs ik er op, dat de protestantse tak van Nassau-Siegen, afstammend van graaf Jan van Nassau, oudste broer van Prins Willem van Oranje, resideerde in het vroegere Franciskanerklooster, later ‘Nassauischer Hof’ genoemd, gelegen in het lagere deel van Siegen. De in 1743 in de mannelijke lijn uitgestorven katholieke tak der Nassau-Siegense vorsten bewoonde het zgn. Oberes Schlosz.

Uit de protestantse tak stamt o.a. de in onze geschiedenis zeer bekende Johan Maurits van Nassau-Siegen, bijgenaamd ‘Americanus’, of ook wel ‘de Braziliaan’, omdat hij van 1636-1644 landvoogd was van Nederlands Brazilië. Het Haagse Mauritshuis is een stichting van deze kunstzinnige en bouwlievende vorst.

De bovengenoemde Willem Maurits van Nassau-Siegen, die zijn bezittingen liet inventariseren, was de zoon van Graaf Hendrik van Nassau-Siegen, jongste broer van ‘de Braziliaan’.

De samensteller van de inventaris is stellig geen kunstlievend aangelegd hoveling geweest, want hij besteedde in zijn beschrijvingen meer aandacht aan de omlijsting dan aan de kwaliteiten van of de voorstellingen op de schilderijen. Ook voor de kunstenaars, die de doeken schilderden, had hij weinig aandacht.

Opsomming der verloren kunstschatten

In de meergenoemde inventaris, waarin, vermoedelijk onder nederlandse invloed, van ‘schildereien’ wordt gesproken, komen niet minder dan 318 schilderijen en 12 wandtapijten (gobelins)







voor. Deze schilderijen hingen aan de wanden van het grafelijke Huis, maar lagen gedeeltelijk ook opgestapeld op de vloeren!

In de inventaris wordt gesproken van een doek aan de wand naast de alkoof, dat een origineel van Rembrandt werd genoemd, een voorstelling van koning David met de profeet Nathan, beiden levensgroot afgebeeld. Ik ben met Lück van mening, dat dit het belangrijkste doek uit de gehele verzameling geweest zal zijn en dat het zeker niet ten achter zou hebben gestaan bij een ander doek van Rembrandt, dat in het Mauritshuis hangt ‘Davids bespeling van de harp’.

Werken van Rubens

Maar niet alleen van Rembrandt, ook van de in Siegen op 28 juni 1577 uit Maria Pypelinx, vrouw van de uitgeweken Antwerpse schepen Jan Rubens geboren schilder Petrus Paulus Rubens, zijn bij de brand van 1695 belangrijke doeken verloren gegaan.

De inventaris noemt o.a. een schilderij van keizer Adolf, dat hing in de rode ronde winterzaal. De ongekroonde keizer, zit op zijn troon in keizerlijk ornaat. Het doek is, zo verhaalt de inventaris, geschilderd door een zekere Rubens. Hieruit blijkt wel, dat de hofbeambte er niet van op de hoogte was, dat de beroemde schilder Rubens 113 jaar geleden in Siegen was geboren.

Het familie-drama, dat de hofbeambte onbekend was, worde hier in het kort verhaald.

Jan Rubens werd na zijn vestiging in Duitsland de zaakwaarnemer van Anna van Saksen, echtgenote van prins Willem van Oranje, moeder van prins Maurits. Anna van Saksen had nl., toen haar huwelijk duidelijk sporen van ontbinding begon te vertonen, slot Dillenburg, waarheen prins Willem na 1567 was uitgeweken, verlaten. Zij vestigde zich in een huis in Keulen, dat aan de Nassaus toebehoorde.

Nadat van een ongeoorloofde verhouding tussen Rubens en prinses Anna van Saksen was gebleken, werd Rubens eerst in het slot Dillenburg gevangen gezet. Later kreeg hij huisarrest in Siegen, waar zijn echtgenote, die zich bij hem mocht voegen, hem een zoon schonk, die de grootmeester der Vlaamse schilders in de 17de eeuw zou worden.

De jonge Rubens was niet onkundig van de misstap van zijn vader, die een smaad had gebracht over het Huis Nassau. Hij heeft misschien wel getracht Frederik Hendrik, zoon van prins Willem en Louise de Coligny, gunstig voor hem te stemmen, o.a. door het schilderen van een apotheose van diens vader, Prins Willem van Oranje. Later, als diplomaat, steunde hij de pogingen van Frederik Hendrik om de noordelijke en zuidelijke Nederlanden te verenigen.

De Siegense archivaris achtte het 't meest waarschijnlijk, dat de negen door Rubens geschilderde doeken, die allen leden van het Huis Nassau voorstelden en eens de wanden van het Nas-

[p. 23]

sause Hof sierden, zijn vervaardigd in opdracht van de bekende maecenas, graaf Johan Maurits van Nassau-Siegen.

Het verlies van het zo even genoemde, door Rubens geschilderde, portret van Adolf, de enige Koning van het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie uit het Huis Nassau, is zeer te betreuren.

De dichter van ons Wilhelmus doelde op de niet in Rome tot Keizer gekroonde koning Adolf, graaf van Nassau (1292-1298), toen hij wees op de edele en hoge geboorte van Willem van Oranje ‘uit keizerlijke stam’.

Andere door Rubens geschilderde familieportretten in Siegen aanwezig waren die van Prins Willem de Eerste van Oranje, en van zijn neef René van Chalon, voorts nog een portret van de keurvorst van Mainz en van Trier, beiden uit het huis Nassau. Nog noemt de inventaris portretten van twee graven van Nassau, van wie de ene graaf van Gelderland! en de andere hertog in Geldern zou zijn geweest. Welke personen met deze laatste vorsten zijn bedoeld is volkomen onbegrijpelijk.

Bij de brand van 1695 gingen mede verloren beeltenissen van de kinderen van Oranjes dochter Emilia, gehuwd met Emanuel, prins-pretendent van Portugal, zonderdat de naam van de schilder wordt genoemd.

Eenzelfde lot trof de familiegroep van Jan de Oude, zittend met zijn drie broers Lodewijk, Adolf en Hendrik (staande), vermoedelijk geschilderd door Jan Anthoniszoon van Ravesteyn, van wie nog portretten van Nassau-Siegense vorsten in het Mauritshuis hangen.

Werken van andere schilders

Een andere familiegroep stelde voor George Lodewijk, Vorst van Nassau-Siegen en Hendrik graaf van Nassau-Siegen, benevens graaf Hendrik Casimir, Willem Frederik vorst van Nassau-Diez, geschilderd door Adriaen Hanneman voor vier duizend gulden. Dit is de enige maal, dat in de inventaris een prijs genoemd wordt. Deze schilder is bekend door het portret van Constantijn Huygens, de Haagse buurman van Johan Maurits aan het Plein.

Adam Pynacker beeldde het ongeval af, dat Johan Maurits van Nassau overkwam, toen hij in Franeker met zijn reiskoets door een ophaalbrug zakte, waardoor de bejaarde vorst er nauwelijks het leven afbracht.

De inventaris noemt nog de Haagse schilder Jan Mytens, Pieter Nason, de stillevenschilder, die ook portretten vervaardigde van Johan Maurits van Nassau, Jan de Baen, wiens portretten van ‘de Braziliaan’ nog in het Mauritshuis aanwezig zijn, of daar eertijds aanwezig waren. Wij doelen hier op het Oude Hof en het paleisje Lange Voorhout, alsmede een Madonna van Van Dyck.

In de Siegense verzameling kwam ook voor een portret van Albert van der Eeckhout, die Johan Maurits naar Brazilië vergezelde, van Johan Maurits zelf en diens in Brazilië overleden broeder Hans Ernst van Nassau, geschilderd door de Utrechtenaar Gerrit van Honthorst, die ook een familiegroep van vijf prinsen van Oranje schilderde.

De inventaris vermeldt nog een levensgroot portret van Johan Maurits. Misschien is dat het door Govert Flinck geschilderde en nu nog in het Museum des Siegerlandes aanwezige doek.

Van prins Maurits, die vaak in Siegen vertoefde, alsmede van het slot Dillenburg, waar hij geboren werd en van zijn vestingstad Orange en het in de zuidelijke Nederlanden gelegen kasteel der katholieke vorsten van Nassau-Siegen (in Ronse of Renaix) en van de laatste residentie van Johan Maurits van Nassau, het huis ‘Berg en Dal’ te Kleef, waar hij in 1679 stierf, waren mede schilderstukken aanwezig.

Johan Maurits was stadhouder van de Grote Keurvorst van Brandenburg, wiens portret werd geschilderd door Theodoor van Thulden uit 's-Hertogenbosch, die samen met Jordaens de wandschilderingen in de Oranjezaal van het Huis ten Bosch schiep (zie Neerlandia - maart 1958, blz. 22/23).

In het slot te Siegen hingen ook doeken van de Rijsselse schilder Vaillant, o.a. van de Aartshertogen. De Spaanse en Franse koningen Philips II en Hendrik IV en koning Karel II van Engeland, ontbraken niet. Van de laatste zei Johan Maurits, de bouwer van het Mauritshuis, dat eigenlijk in zijn Mauritshuis de koninklijke waardigheid van Karel II voor het eerst tot uiting was gebracht. De Staten-Generaal boden Karel II immers in het Mauritshuis een afscheidsmaal aan, alvorens hij, die als balling in Nederland had vertoefd, de voorvaderlijke troon der Stuarts bestijgen zou.

Vele familieportretten, o.a. van de schoonfamilie der Siegense linie, zoals de Bronckhorsten en de Styrums en een portret van Engelbert II, baron van Breda, vielen ook onder deze merkwaardige verzameling, alsook 38 levensgrote, oningelijste schilderijen, die zo maar op de vloeren waren neergelegd en waarover verder geen enkel gegeven bestaat.

Vermelden wij tenslotte nog, dat er ook schilderstukken van Caspar Netscher aanwezig waren, dan heeft men enige indruk van de rijkdom van de Noord- en Zuidnederlandse schilderkunst, die drie eeuwen geleden aanwezig was in de geboorteplaats van Petrus Paulus Rubens in het niet bepaald aanzienlijke Nassause Hof der aloude Nassause bergstad, die tot nu toe, naar het uiterlijk, het karakter van een vroegere dubbel-residentie nog zo duidelijk heeft bewaard en die zich traditiegetrouw nog gaarne ‘Oranierstadt’ noemt.

J. STEUR