Neerlandia. Jaargang 62

[p. 78]

Dr. C. Gerretson †

De voorvechter van de Rijksbehoudgedachte prof. dr. C. Gerretson is gestorven. Vrijwel de gehele Nederlandse dagbladpers, vele weekbladen en tijdschriften hebben grote aandacht geschonken aan deze bijzondere figuur in het Nederlandse politieke en culturele leven.

Het Algemeen Nederlands Verbond mag zeker niet zwijgen nu velen hem na zijn verscheiden - zonder enig voorbehoud - hebben gehuldigd.

Dat zelgt wel iets, daar dr. Gerretson een mens was, die moeilijk voor zich zelf, maar ook vaak zeer moeilijk voor anderen was, een man, die gewend was onomwonden voor zijn mening uit te komen en de waarheid te verkondigen, zoals hij die zag, maar die anderen niet wensten te horen, een meedogenloos criticus, die ronduit zijn verachting toonde voor alles en allen die z.i. verachting verdienden.

Dat de scherpte van zijn tong en van zijn pen hem vijanden bezorgden, en dat hij bij velen niet bemind was, is wel duidelijk. Zijn grote liefde voor zijn land, voor het Westen, voor traditie in de edelste vorm, zijn liefde voor de werkelijke waarden van het menselijk bestaan was - zo lazen we in de ‘Mededelingen’ van de Stichting Rijksbehoud - ongeëvenaard.

Wij willen in ons ‘In memoriam’ in het bijzonder de betekenis belichten van dr. Gerretson als de dichter Geerten Gossaert, als de politicus met warme genegenheid voor de Vlamingen en de Vlaamse zaak, als de strijder tegen en lijder onder de dramatische ondergang van Nederlands-Indië.

De dichter Geerten Gossaert

Dr. P.H. Ritter jr., die al maanden niet meer voor de radio sprak, is zondag 2 november weer voor de microfoon gekomen om in een kort herinneringswoord ‘zijn vriend Carel Gerretson, die hem zijn gehele leven heeft vergezeld’, te kenschetsen. Wij volgen nu dr. Ritter.

Hoe gecompliceerd en veelvormig deze dichter, geschiedschrijver, politicus en journalist ook is, in al die hoedanigheden kenmerkt zijn leven zich door dezelfde inzet: overgave aan de traditie, aan de bestendige waarden, die mens en mensheid zijn ingeschapen en die door de historie zijn geijkt.

De dichter Gossaert zocht in de dichtkunst niet naar nieuwe vormen, maar naar de veredeling van het oude. Men noemde hem de schepper en de verdediger van de zogenaamde rhetorische poëzie. Zonder rhetoriek, zo meende hij, is een ware grote stijl onmogelijk. Gossaert is er in geslaagd in eigen verzen, door aanwending van het eenvoudige, historisch gegroeide woord, de innerlijkste

Fotopersbureau E. de Vries. Amsterdam

gevoelens terstond duidelijk te maken in glasheldere voorstellingen. Daartoe was nodig een ragfijne ontleding en doordringing van de taalwaarden. Die taal, de Nederlandse taal had hij lief. Ook in het internationaal verkeer hechtte Gerretson aan de Nederlandse taal, als kenmerk van onze volkspersoonlijkheid, uitnemende waarde. De taal, zo zei hij in zijn op 27 september 1954 in de aula van de Rijksuniversiteit te Utrecht gehouden afscheidsrede, was voor hem niet alleen werk-, maar ook speel-tuig.

Zijn bundel verzen ‘Experimenten’ is, zo merkt Ritter op, doortogen van een diepe, godsdienstige aanvaarding, van een hunkering naar levenswijsheid, naar een berusting, die boven leven en dood wil uitstijgen.

In de evengenoemde afscheidsrede komt duidelijk tot uiting dat hij, de oudere man, niet meer hunkerde naar de berusting, maar die gevonden had.

Over het verlies van Indië, dat hem meer heeft aangegrepen dan de meesten vermoedden, kon hij in zijn afscheidswoord zeggen, dat men het verleden moest kunnen overgeven en dat in elk volleerd leven alle actie haar complement vindt in resignatie (berusting).

Gossaert zei van de dichter, die niet van de wereld is, dat hij geen innige belangstelling koestert voor de dingen van dit ogenblik, maar dat hij terugziet, dus leeft in de herinnering.

Dit dichterschap behoort tot de jeugd van Gerretson. Hij hield op te dichten, toen hij meende, dat de bezieling in hem was uitgeput.

Hij verklaarde dit o.a. door zijn opmerking, dat het dichterschap iets zo heiligs is, dat niemand zich daaraan mag onttrekken, indien zijn lichaam en geest worden uitverkoren het dichterschap te dragen. Maar - zo vervolgt hij dan - wie het dichterschap tracht te behouden, wanneer het hem wordt afgenomen, is een vervloekte gek.

Dr. Ritter noemt in zijn prachtig herinneringswoord nog twee letterkundige studies van Gossaert, en wel esn studie over C.A. Swinburne (1837-1909) en Lucretius (Romeins leerdichter uit de school van Epicurus 99-55 v.C.). In de laatste studie geeft hij een beschrijving over het ontstaan van poëzie, welke een veel later door Vestdijk gegeven verklaring evenaart, zo niet overtreft.

Gerretson en Vlaanderen

In de al enige malen genoemde afscheidsrede van Gerretson over de Rijksgedachte, waarin hij ook grote aandacht schenkt aan Volk en Staat, komt dr. Gerretson op het Verenigd Koninkrijk van 1815 en de daarop gevolgde scheiding in 1830. Bij zijn beschouwing over deze omstandigheden werd hij reeds gewaar, dat Nederland niet de ideale volksstaat was, waarvoor het zich hield, want een aanzienlijk deel van het Nederlandse Volk - en nu doelde hij op de Vlamingen - leefde immers in een vreemd staatsverband.

Wat zulks beduidde voor de Vlamingen, heeft hij pas goed begrepen, toen hij in

[p. 79]

België de verdrukking en achteruitstelling door de taal-unificatie-politiek van de Belgische eenheidsstaat leerde kennen.

Van nabij heeft hij toen ook de gevolgen daarvan kunnen zien.

Zo heeft het Vlaams nationalisme in de eerste wereldoorlog de eis gesteld van een eigen, volsouvereine Vlaamse nationale Staat. En om die eis ingewilligd te zien, verbonden zij zich met de vijand van België, met Duitsland, dat België onder de voet had gelopen.

De Vlaamse nationalisten beriepen zich toen reeds op een nog niet erkend zelfbeschikkingsrecht aller volkeren.

Er zijn stemmen opgegaan, die hem - Gerretson - in verband met zijn houding tegenover Vlaanderen en de Vlamingen, een extreem nationalist en een voorstander van die nationalistische eis hebben geheten.

Maar Gerretson ontkent zulks ten sterkste.

Hij was fier op zijn aandeel in het Vlaamse activisme, maar hij heeft genoemde eis van de aanvang af als onzinnig en het recht, waarop die eis steunde, als staats vernietigend op het felst bestreden.

En Gerretson zegt ook waarom hij dat deed.

De grens van een nationale Vlaamse Staat zou immers dwars door Brussel lopen en de verdeling van België zou Wallonië in de armen van Frankrijk werpen en dan zou de latere hereniging van Noord en Zuid onmogelijk worden. En diè hereniging verlangde hij wèl. Nooit was Gerretson-staatspolitiek-aanhanger van de grootnederlandse, maar wel van de Bourgondische gedachte. De Bourgondische Kreits, schepping van keizer Karel de Grote, Heer der Zeventien Verenigde Nederlanden, dàt was de toekomstdroom van dr. Gerretson. Hij zag die hereniging als Europese noodzakelijkheid, maar was te wijs om niet tevens in te zien, dat deze hereniging slechts mogelijk zou worden in latere tijden, onder gewijzigde omstandigheden en ook en vooral in andere vorm dan in 1815.

Grote zorg heeft hem de toenemende verfransing van België gebaard; de in de Brusselse regering bovendrijvende Fransgezindheid is volgens Gerretson de erfgename van de Franse idee der natuurlijke grenzen; wat dit beduidt heeft Nederland kunnen ervaren, toen op 19 januari 1919 de Belg Hijmans, gesteund door de Fransmans Tardieu, te Versailles bij de vredesbepalingen als de natuurlijkste zaak ter wereld, de Schelde- en Maasgrenzen voor België opeiste.

Om de dreiging van verdere opzuiging van België door Frankrijk te keren, hebben Gerretson en zijn vrienden een zekere federalisatie, althans culturele autonomie voor Vlaanderen en Wallonië bepleit, die door een evenwicht in het binnenland ook tot een zelfstandigheidspolitiek tegenover het buitenland zou nopen.

Gerretson en Indonesië

Het voormalige Nederlands-Indië was voor het Verbond zo'n belangrijk gebied en het Verbond heeft er zoveel voortreffelijk werk gedaan, dat het passend lijkt om de figuur van dr. Gerretson ook te plaatsen tegen de achtergrond van dit gebied.

Als we over Gerretson en Indië spreken, dan zien we hem als de historicus, die geroepen werd om in 1925 als bijzonder hoogleraar zich te verbinden aan de Indologische faculteit van de Rijksuniversiteit van Utrecht en die op voortreffelijke wijze door zijn colleges, maar ook door persoonlijk contact met de studenten, waarlijk een leermeester was. Dat in de lessen van Gerretson deze jongeren, ook toen voor hen de poort naar Indië gesloten werd, de blijvende waarde erkenden en dat zijn onderwijs zijn geldigheid voor heel hun leven heeft behouden, daarvan getuigde met grote eerbied en dankbaarheid de tegenwoordige gouverneur van 'Nederlands Nieuw-Guinea, dr. P.J. Platteel, na afloop van het afscheidscollege van prof. Gerretson op 27 september 1954.

Naar het oordeel van Gerretson had men bij de reorganisatie van het Indische staatsbestel dat land niet moeten organiseren als een gecentraliseerde nationale eenheidsstaat in de toekomst, maar men had aan de onderling zo verschillende volkeren van de Archipel, met gebruikmaking van het inheemse zelfbestuur, de kaders ener vèrgaande autonomie behoren te geven. De daardoor van veel bemoeienissen ontlaste Landvoogdij had men tegelijkertijd door betere regeling van haar verhouding tot het Opperbestuur behoren te versterken.

Ernstig kwaad

De Volksraad, in de vorm waarin deze aan Indië werd gegeven, noemde hij een ernstig kwaad. Doel was een centrale Indische Volksvertegenwoordiging, hoewel er geen Indisch Volk, geen Indische Natie bestond.

De organisch-staatkundige ontwikkeling van Indië bleef tussen 1918 (instelling van de Volksraad) en 1940 - de tweede wereldoorlog - ongewijzigd. Dank zij de geest van de overheid, die de staatsmacht hanteerde, kon in die jaren toch van een uitnemend bestuurd Indië gesproken worden.

De strijd om Indië is - aldus Gerretson - goeddeels bepaald geworden door de ontwikkeling van het zelfbeschikkingsrecht in de internationale sfeer.

Bewonderenswaardig was in deze man zijn kracht en strijdvaardigheid, nadat Indië voor ons verloren ging. Onder het motto: ‘Een volk heeft geen verleden, dat niet in zijn toekomst op enigerlei wijze kan worden herboren’, gaf hij dadelijk gehoor aan de roep van het Rijk in Europa, dat tot nieuwe taak kreeg: ‘mede te werken aan de staatkundige vereniging van het multi-nationale West-Europa’; daarbij waarschuwde hij tegen een verkommering of omkoming van onze nationale persoonlijkheid.

De Utrechtse universiteit heeft Gerretson bij zijn afscheid geprezen wegens zijn betekenis voor wetenschap en litteratuur, hem een edel sieraad voor de samenleving genoemd, een schitterende verrijking van het bonte kleurenschema der Utrechtse professoren.

Een mooi en verdiend judicium.

Zo worden dan de woorden van Geerten Gossaart een vervulling van de vermoedelijk wel vaak in het hart van Gerretson opgekomen bede:

Eén ding heb ik begeerd; één ding heb ik ontvangen:
Dat, zoo de dood mijn leden zou omvaên,
Ik voor Uw aangezicht, o Bron van mijn Verlangen,
Niet ledig zoude staan!

Neen, zijn hoofd, zijn hart, zijn handen hebben nooit ledig gestaan!