Neerlandia. Jaargang 57

[p. 38]

Taalgebruik en denkhouding
Door Dr Ir G. Hamming

Het is gebruikelijk, onderscheid te maken tussen lager, middelbaar en hoger onderwijs. Misschien is het geoorloofd deze drie vormen te typeren door hun verschillende instelling tegenover de taal. Onder taal wordt in dit verband verstaan de woordvoorraad, de gramaticale structuur; maar toch ook het wiskundig symbool, de chemische formule, zelfs een grafische voorstelling of een technische tekening; kortom alles wat in een boek kan worden vastgelegd. Niettegenstaande deze algemeenheid denken we in de eerste plaats aan woorden, aan vaktermen, aan beweringen soms.

Bij het lager onderwijs is de taal een dwingende macht. Het kind kan geen veranderingen aanbrengen in de rekenvoorschriften en evenmin in de spelling van de woorden. Het moet zich oefenen in een goed woordgebruik en in goede Stijl. De meester vertelt het wat goed is, als dit niet in het taalboekje is vastgelegd.

Bij het middelbaar onderwijs wordt de band losser. De middelbare scholier moet vreemde talen leren. Hij ontdekt, dat de verschillende talen niet parallel lopen en uit zijn verbazing in zinnen als ‘Allez votre corridor mais’. Allerlei nuances, die voor het ene volk belangrijk zijn, vindt het ander niet de moeite waard. Een Engelsman onderscheidt allerlei vormen van ‘moeten’, een Duitser allerlei naamvallen, een Fransman diverse verleden tijden. Iedere taal heeft zijn eigen sfeer, zijn eigen mogelijkheden en moeilijkheden, en geen der talen heeft absoluut gezag; ook de moedertaal niet.

Misschien nog ingrijpender is het onderwijs in de vaktalen. We kunnen zeggen, dat het onderwijs in wiskunde, natuurkunde, chemie, enz. weinig anders is dan taalonderwijs. De proeven en problemen zijn zo gekozen, dat de leerling begrijpt waarom een bepaalde term moest worden geschapen en hoe deze moet worden gebruikt. Ieder onderzoek loopt uit op een vakterm of geeft aan zo'n term een nieuwe kleur. Denk slechts aan woorden als warmte, licht, magneet, electriciteit. Kortom, de middelbare scholier ontdekt, dat achter de taal de feiten staan. Op grond van de feiten vormen en vervormen de wetenschappelijke werkers de noodzakelijke woorden.

Bij het hoger onderwijs wordt de verhouding weer anders. De student komt voor de vraag te staan of de samenhang tussen taal en feit wel voldoende is. Hij ontdekt, dat hetzelfde feit door verschillende onderzoekers met een andere taal wordt benaderd, en dat ze elkaar daardoor soms niet verstaan. Ik denk hier b.v. aan de termen polyfactoranalyse en variantieanalyse, of, op een geheel ander gebied, aan de woorden evolutie en schepping, twee woorden, die ook aan Wageningse studenten moeilijkheden kunnen geven.

Zo is het woord ‘toeval’ voor sommigen een uiting van onvermogen om het wereldbestel te doorgronden, voor anderen is het de basis van de statische wetenschap. Ook valt het op, dat het woord ‘vaderland’ een grote invloed heeft in de practische politiek. Indien we met dit woord onze provincie zouden aanduiden, wat passend was voor onze voorvaderen, dan zou de wereld er anders uitzien dan nu; indien we met dit woord ons Europese werelddeel zouden bedoelen, zou de wereld nog weer anders georganiseerd zijn.

De student moet leren iedere term, ieder woord op zijn inhoud en doelmatigheid te toetsen; hij moet zelf de wetenschappelijke onderzoeker worden, die de juiste term weet te scheppen en de onjuiste kan afschaffen. De student moet leren boven de taal te staan; de taal stelt geen normen aan hem, doch hij aan de taal.

De taal als wetenschappelijk instrument

In de natuurwetenschappen zijn we er aan gewend dat een goed onderzoek op proeven moet steunen. Het is goed er op te letten, dat de zuivere wiskunde geen proeven neemt. In de geesteswetenschappen spelen proeven evenmin een grote rol; men denke aan de rechtswetenschap en ethiek.

Het enige instrument, waarover de zuivere wiskunde beschikt is de taal, met de logica is het evenzo. Ieder natuurwetenschappelijk onderzoek is doortrokken van wiskunde en dient logisch te zijn. Hieruit blijkt wel hoezeer het woord, de vakterm, de taal, meetelt als wetenschappelijk instrument, zelfs in de natuurwetenschappen. Hiervoor zijn twee redenen.

Ieder wetenschappelijk werker tracht orde te brengen in een chaos van feiten. De gevonden orde is zijn wetenschappelijk resultaat. Dit resultaat moet hij mededelen aan anderen, d.w.z. hij moet het in een boek, in een artikel onder woorden brengen. Juist om deze reden hebben we alles taal willen noemen, wat in een boek kan worden vastgelegd.

De noodzaak om het resultaat te publiceren is zo nauw met het onderzoek verbonden, dat we dit als mislukt moeten beschouwen als het resultaat niet doorgegeven kan worden. We kunnen niet volstaan met te zeggen, dat een onderzoeker orde moet brengen in de onderzochte feiten; hij moet deze feiten ordenen in woorden, desnoods in grafieken en formules. De onderzoeker moet het feit tot taal maken.

Dit is niet alleen begrijpelijk voor zijn lezers maar ook voor zijn eigen verdere arbeid. Bij wetenschappelijke arbeid denkt men hoofdzakelijk in woorden. Het woord is een vorm waarin men een groot deel van de vroegere ervaring bij zichzelf bewaart. Deze in woorden uitgedrukte ervaring is steeds voor gebruik gereed. Het losmaken van atoomenergie was niet mogelijk geweest, wanneer niet in een korte formule was vastgelegd, dat massa en energie identiek zijn. De formule ‘massa is gelijk energie’ levert een denkschema; met dit denkschema kon een nieuwe energiebron worden ontsloten.

Ieder onderzoeker nadert tot zijn probleem met een eigen denkschema. Hoe beter het schema, des te beter kan het probleem worden opgelost. Voor een wetenschappelijk werker krijgt het schema zijn gestalte en zijn hanteerbaarheid in woorden en formules. Hoe beter de woorden, des te beter het denkpatroon, des te beter het wetenschappelijk resultaat. De taal is een van de belangrijkste hulpmiddelen; ze vereist als zodanig volledige aandacht en stelselmatige verzorging.

Denkhoudingen

Bij het verzorgen der wetenschappelijke taal moet er een norm zijn. Wij moeten weten, wat we met onze wetenschap nastreven. Het zal velen aanspreken, wan-

[p. 39]

neer we als doel stellen de waarheid te vinden. Pas wanneer we deze wereldorde doorzien, zullen we de wereld volledig kunnen beheersen. We willen de waarheid kennen, ook al omdat de waarheid als zodanig boeiend en schoon is. Een taal waarin alle waarheid gezegd kan worden, is goed en schoon; vooral wanneer zo'n taal geen elementen bevat, die bij het formuleren van de waarheid geen rol spelen. Het is geen toeval, dat het woord ‘schoon’ tegelijk zindelijk en mooi betekent.

Wanneer de taal niet goed is, kan de waarheid er niet in geformuleerd worden. Iemand, die in een gebrekkige taal denkt, kan de waarheid niet vinden, tenzij hij loskomt van zijn eigen taal. Er is dan ook alle aanleiding om op de zuiverheid der taal te letten. De zuiverste taal is die, die het vinden en formuleren der waarheid het minst belemmert. Hoe zuiverder de taal, des te sneller en doelmatiger verloopt het denken.

Het is dan ook ideaal, de taal geheel goed te maken. Door de logistiek wordt hieraan gewerkt. In de logistiek wordt ieder symbool, ieder woord, met uiterste gestrengheid op zijn zuiverheid getoetst. De practische resultaten hiervan zijn in de wiskunde reeds merkbaar geworden.

Van een bepaalde denkhouding uit is deze weg aanlokkelijk. De logistiek streeft naar de absoluut heldere taal, een onmisbare voorwaarde voor het vinden der waarheid.

Vermoedelijk weten velen nauwelijks wat logistiek is. Het is voor de meesten niet mogelijk, de logistiek te bestuderen naast alle andere vakken. Wil deze wetenschap haar gunstige invloed doen gelden dan moet ze haar resultaten niet weergeven in symbolen zonder uitspraak; neen, ze moet haar resultaten tot elementen maken van de gesproken taal. Indien het waar is dat ‘en/of’ een fundamenteler begrip is dan ‘of’ dan is het voor zuiver denken zeer gewenst, dat ‘en/of’ door een eigen korte welluidende term wordt weergegeven. Pas zo bereikt men taalzuiverheid.

De weg der logistiek is boeiend en aanlokkelijk, hij is zuicer. Toch heeft hij een onoverkomelijk bezwaar: hij is te lang. Tot dusver heeft de logistiek voornamelijk de wiskundige formuleringen gecontroleerd, het zal nog lang duren voor de andere wetenschappen aan de beurt komen. De taal van deze wetenschappen zal voorlopig niet zo grondig kunnen worden getoetst. Voor hen, de streven naar absolute waarheid kan dit een teleurstelling zijn, zelfs een kwelling. Regelmatig wordt deze teleurstelling uitgesproken. Er wordt aan de wetenschappen verweten, dat ze resultaten publiceren, die na enkele jaren weer verouderd zijn en achterhaald.

Wil de wetenschap slechts ‘waarheid’ publiceren en verwijt voorkomen, dan moet ieder woord met uiterste gestrengheid worden gecontroleerd.

Het vage gevoel, dat de gevonden conclusie onjuist kan zijn, waarschijnlijk min of meer onjuist zal zijn, neemt bij deze denkhouding een deel van de arbeidsvreugde weg, en dreigt het publiceren van de bereikte resultaten te vertragen.

Bij een andere denkhouding wordt de arbeidsvreugde minder bedreigd. Misschien aanvaardt men, dat het vinden der waarheid einddoel van alle wetenschap maar men beseft ook, dat de waarheid nog ver is: We zoeken de waarheid, maar kunnen haar nog niet vinden, want onze taal, onze geestelijke inventaris, is gebrekkig. De afstand tussen ons werelddeel en de waarheid is groter dan één stap. De systeembouwers, die de absolute waarheid menen te grijpen, geloven dat er tussen het heden en de waarheid nog slechts één stap is; met de huidige taal is het volgens hen mogelijk, de waarheid zelf te omvatten.

Men kan geloven, dat de waarheid nog ver is. Deze gedachte behoeft het werken niet te remmen, ze vereist slechts een andere kijk op eigen werk. Men moet niet streven naar het absolute, maar naar verbetering. Een verbetering van vakterm, bewering en taal geeft een dieper inzicht in de waarheid. Dit nieuwe inzicht wordt bruikbaar gemaakt, door het gestalte te geven in een nieuwe uitdrukking, een nieuwe formulering. Bij deze denkhouding past het, te itereren tussen taal en kennis: een zuiverder taal geeft betere kennis, een zuivere kennis geeft betere taal.

Deze denkhouding aanvaardt risico's, ze weet dat er fouten gemaakt worden.

Men riskeert het, een fout te maken, om eventueel uit de fout te kunnen leren.

Waarheid en helderheid

In het voorgaande zijn twee denkhoudingen beschreven, die beide de waarheid zoeken. Slechts over het tempo bestaat verschil. Maar is het wel nodig, de waarheid te kennen? Wij allen kennen de mechanica van Newton en we weten ook, dat Einstein een andere mechanica heeft opgebouwd. We weten, dat de mechanica van Newton niet waar is; onze leermeesters hebben het niet nodig geacht, ons te leren werken met de betere waarheid van Einstein. Dit betekent, dat ons practisch denken in vele problemen op onwaarheid is gebaseerd: we weten het en gaan er meer door. Waarom?

In ons practisch leven komen we met het wereldbeeld van Newton en dat van Einstein tot hetzelfde resultaat; dat van Newton is eenvoudiger. We zijn bereid iets toe te geven op het waarheidsgehalte, om de eenvoud te bewaren. De waarheid kan hinderlijk zijn voor het denken. Speciaal in de wetenschap moeten we dit niet vergeten.

De economie houdt zich bezig met een aspect van het menselijk handelen. Allen wat geproduceerd wordt, alles wat geconsumeerd wordt, het is aan de mensen bekend. Een staatsman moet al deze kennis in zich opnemen, maar hij kan het niet, ook al werd er niets geheim gehouden. Het is de taak van de economen, al deze waarheden te concentreren in een vorm, die misschien niet helemaal waar is, maar in ieder geval hanteerbaar.

Misschien is het mogelijk voor bepaalde streken van Nederland precies na te gaan, wat de juiste bedrijfsvoering is. Vóór een langdurig onderzoek is afgesloten, zijn de prijzen veranderd en de technische mogelijkheden verbeterd.

In toegepast wetenschappelijk onderzoek speelt de tijd een grote rol. In herfst of voorjaar moet de boer zaaien, later moet hij zijn gewas verzorgen en oogsten. Als hij voorlichting vraagt, kan men hem zeggen, dat het probleem in studie zal worden genomen; maar hiermee kan men niet volstaan. Op het moment zelf vraagt de boer een advies. Met zijn onvolledige kennis moet de landbouwkundige antwoorden, zodra hij het beter weet dan de boer. Anders zaait of oogst de boer zonder advies en doet het slechter dan nodig is.

Hiernaast moet een regelmatig onderzoek ingesteld

[p. 40]

worden. Ook nu is het plicht zo snel mogelijk een merkbare verbetering te adviseren. Dit betekent, dat men vaak niet hoeft te trachten het gehele probleem te doorzien; men moet het knelpunt zoeken, de belangrijkste moeilijkheid, die het eerst moet worden opgelost. Men behoeft niet te wachten tot het advies over het knelpunt precies goed is, indien men veel sneller reeds een aanmerkelijke verbetering kan aanwijzen.

Het voorgaande is te schematisch geformuleerd. De hoofdgedachte is dat het denken kan worden belemmerd door een teveel aan waarheden. Vaak komt men sneller tot de uiteindelijke waarheid door allerlei waarheden buiten beschouwing te laten, voorlopig of definitief. Om de waarheid te vinden moet men helder denken. Deze helderheid kan vaak alleen bereikt worden wanneer men een overmaat aan waarheden voorkomt.

Een lijvig rapport met veel materiaal kan getuigen van zinvolle arbeid; het kan ook uiting zijn van een vermogen het hinderlijke naast zich neer te leggen.

Goed taalgebruik

Bij iedere denkhouding past een eigen vorm van taalgebruik. Zij, die reeds nu de waarheid absoluut zuiver willen formuleren, zullen moeten streven naar een rigoreus beheerste taal. We zagen reeds, dat de logistiek uit dit ideaal leeft. Aan haar symbolen heeft ze tot dusver nauwelijks het karakter van taal gegeven, maar dit lijkt niet onmogelijk.

De taalvorm voor iemand die itererend de waarheid benadert, kan geheel anders zijn. Hij streeft niet naar de absoluut goede taal, maar stelt zich tevreden met aanmerkelijke verbeteringen. Gewoonlijk bestaan deze uit nieuwe vaktermen. Reeds bij het invoeren van vaktermen blijkt, dat de taal niet alleen een logisch apparaat is; er is ook een aesthetisch en een sociaal aspect. In de taal uit zich niet alleen het verstand maar ook het gemoed.

Het is een noodzaak voor wetenschappelijke arbeid, dat ieder helder begrip door een duidelijke term wordt aangeduid en dat deze term consequent kan worden toegepast. Zo wordt er b.v. een bepaald begrip aangeduid door het woord consumptie in ‘consumptieaardappel’, ‘consumptiemelk’, ‘goede consumptiekwaliteit’. Het woord geeft aan, dat de producten in de gegeven vorm aan de huisvrouw zullen worden afgeleverd voor het bereiden van de maaltijd. Misschien is de term ongelukkig gekozen en kan er een betere gevonden worden, maar een wetenschappelijk onderzoeker kan zich het recht niet laten ontnemen dit ene begrip consequent door één woord aan te duiden, indien hij het begrip een verheldering acht voor het denken. Hij zal zelf in geschikte termen willen denken, en trachten het anderen te leren.

Naast deze wetenschappelijke eis komt dan nog de aesthetische eis, dat de term in het geheel der taalmelodie past. Het is een sociale eis, dat de term voor de gemeenschap aanvaardbaar zal zijn. En juist hierbij staan we voor de moeilijkheid, dat de gemeenschap de term toetst met het gemoed; het gemoed verlangt naar het vertrouwde en mijdt het vreemde. Uit het gemoed komt de gedachte voort, dat een zuivere taal de vreemde woorden moet mijden en zich moet bedienen van gangbare Nederlandse. Dit geeft moeilijkheden.

Voor het vlot gebruik van een term is het gewoonlijk nodig, dat de woordstam zowel in zelfstandig naamwoord als bijvoeglijk naamwoord kan worden gebruikt. Indien aan deze voorwaarden niet is voldaan vraagt de zinsconstructie te veel aandacht en gaat het gevoel van overzichtelijkheid verloren. Het denken wordt hierdoor geremd. Het gebruik van een vreemde term ondervindt kritiek van het gemoed, het consequent gebruik van een Nederlandse term vaak evenzo.

Het conflict is niet te vermijden. Het behoort tot het wezen van alle wetenschap. In de wetenschap staat men critisch tegenover zekere tradities en men tracht die te vervangen door betere vormen. Het gemoed van velen blijkt zich hiertegen te verzetten. Iedere wetenschappelijke werker moet zijn recht handhaven nieuwe gedachten te formuleren en op zuivere wijze uit te dragen. Dit houdt in, dat hij een eigen norm heeft voor taalzuiverheid. Hij zal aan de eisen van het gemoed zoveel mogelijk tegemoet komen, doch er niet voor zwichten.

Het is niet voldoende voor de wetenschappelijke werker, te eisen dat hij zijn eigen termen mag vormen. Iedere taal heeft een grote voorraad worden, die slecht te definiëren zijn. Velen hebben een eigen kleur en een eigen charme, misschien hun eigen waarheidsgehalte; zoals ook oude boerenwijsheden hun eigen waarheidsgehalte kunnen hebben. Soms is het goed, een ogenblik op deze waarheden te letten; men moet evenwel niet vergeten, dat een teveel aan dubieuze waarheden hinderlijk kan zijn; daarom mag hun gebruik niet worden voorgeschreven door een onaantastbare taal.

We hebben reeds opgemerkt, dat het wereldbeeld van Einstein hinderlijk is, niettegenstaande zijn waarheidsgehalte. Ook economic en statistiek hebben als taak, hinderlijke hoeveelheden feiten in een paar beweringen samen te vatten, waarbij misschien een paar interessante details verloren gaan. Voor helder denken is het noodzakelijk, dat men sommige waarheden voorlopig terzijde kan leggen.

Naarmate men minder in beslag wordt genomen door onduidelijkheden van de taal, zal men vlugger kunnen denken, meer waarheden kunnen opnemen en minder vergissingen maken. Daarom zouden we feitelijk de taal van al zijn bezwaren moeten bevrijden.

Bij het gebruik van onze eigen taal zullen we dit niet drastisch kunnen doen; we zullen steeds staan in de spanning tussen mogelijkheid en noodzaak. Laat ons tevreden zijn, indien we steeds weer een merkbare verbetering kunnen aanbrengen. Hoe eenvoudiger en helderder de taal is, waarin men denkt, des te sneller zal men zich het wezen der zaak eigen kunnen maken.

Het bovenstaande, zeer belangwekkende artikel, dat voorkwam in de Lustrum Uitgave, Dies Natalis XXXV, uitgegeven door de Wageningse studentenbladen, hebben wij gemeend onze leden niet te mogen onthouden.