Neerlandia. Jaargang 56

De plechtige herdenking te Delft op 24 april 1952

Openingswoord van de Voorzitter van het A.N.V.

Wederom bevinden wij ons in dit fraaie, voor ons zo historische kerkgebouw, om enige ogenblikken de man te herdenken, die meer dan anderen betrokken is geweest bij het ontstaan en de wording van de Nederlandse staat.

Wij bedoelen, zoals U weet, Willem van Oranje, die de band heeft gelegd tussen Nederland en zijn stamhuis, 'n band, die tot op de huidige dag hecht en stevig is en die typisch Nederlands is voor allen, die in en buiten onze landsgrenzen wonen.

Het huidige bezoek van ons Koningspaar aan de Verenigde Staten van Noord-Amerika geeft daarvan wederom de ondubbelzinnige bewijzen.

* _* *

Het is ons daarom een grote eer en een genoegen U allen op deze dag, de herdenkingsdag van Oranje's geboorte, welkom te heten op deze ons zo vertrouwde plek.

Het Algemeen Nederlands Verbond stelt er prijs op, deze dag in ere te houden en op die dag in een eenvoudige plechtigheid de herinnering te bewaren aan hem, die, hoe verschillend beoordeeld ook, hoe enerzijds geprezen en aan de andere zijde miskend, een voor de Nederlandse stam ongetwijfeld grote figuur is geweest.

Wij weten wel, dat een regelmatige herdenking het gevaar in zich bergt, tot een zekere gewoonte te worden, die zelfs tot sleur zou kunnen verschrompelen. Maar, dat gevaar voldoende onderkennend, weten wij ook, hoe een, laten wij zeggen, liturgische regelmaat eveneens in de gang der tijden een spoor uitslijpt, dat voor het Nederlandse stamleven van onmiskenbare betekenis is.

Gewoontevorming is goed, zowel in het persoonlijke, als in het nationale en het stamleven, mits, en dat zeggen wij er uitdrukkelijk bij, deze gewoonten niet gaan fossiliseren, maar steeds weer, door het gesproken woord, het gezongen lied en de gemeenschappelijk verrichte spontane daad, gen beleefde en doorleefde handeling blijft.

[p. 2]

Het is niet onze taak, voor U de figuur van Willem van Oranje te tekenen in zijn betekenis voor de Nederlandse stam. Deze taak is toevertrouwd aan hem, die straks tot ons het woord zal richten.

Het doet ons goed en het verheugt ons ten zeerste, dat dit maal iemand uit het land onzer stamverwanten, uit Vlaanderen, deze arbeid op zich heeft genomen.

Willem van Oranje is niet alleen de man, die het nationaal bezit is van Nederland in engere zin, zoals het thans langs de kronkelwegen der geschiedenis is geworden.

Hij, die in dit opzicht zijn tijd vooruit was, kende reeds in zijn dagen de Nederlandse stam en zijn blik reikte verder dan de poorten onzer Noordnederlandse steden, de kerktorens van onze dorpen en de brinken onzer vlekken en gehuchten.

Dat hij in dit streven niet werd begrepen en niet altijd werd gewaardeerd, zelfs niet door hen, die hem het naast stonden, is een van die tragische nevenomstandigheden, die ware grootheid dikwijls zo pijnlijk moeten treffen.

Dat hij, toen hij zijn ideaal niet kon bereiken, noch in politiek, noch in godsdienstig opzicht, genoegen heeft genomen met een minder groot ideaal, strekt hem tot eer, wijl het hier een bewijs van grote wijsheid is, het bereikbare te kunnen aanvaarden zonder te vervallen in een hopeloos klagen over wat nu eenmaal op een bepaald tijdstip en in een gegeven situatie in de historie onbereikbaar is.

* _* *

Een staatsman moet nu eenmaal idealist en tegelijk realist zijn; hij moet beschikken over phantasie en over werkelijkheidszin; hij moet in nederlagen overwinningen kunnen zien en de toekomst niet willen opofferen aan het heden.

In hem moet de geschiedenis zich in haar feitelijkheid kristalliseren.

U vergeeft ons, dat wij in ons openingswoord Uw gedachten, zij het kort, hebben willen heenvoeren naar hem, die wij hier in dit ogenblik willen herdenken.

Wij menen, dat U thans U schikken kunt naar Professor Couvreur, die vanavond U verder leiden zal.

Wij voelen ons thans één als stamgenoten.

Wij denken aan allen, voor wie de taal van Nederland en zijn geschiedenis waarden zijn, die wij in ere wensen te houden.

Het is bekend, dat onze stamgenoten in den vreemde, in Zuid-Afrika, in Vlaanderen, in de West en elders, dikwijls meer bewogenheid en meer geestdrift daarvoor aan de dag leggen, dan wij hier kunnen opbrengen.

Maar toch - wij zijn ervan overtuigd, dat onder die schijnbare onbewogenheid een hart schuilt, dat in de uren van gevaar, waarin een aanslag wordt gepleegd op deze grote nationale waarden, heviger klopt en aanzet tot het met taaie kracht de strijd opnemen tegen wie ons willen aanranden in onze vrijheid om ons zelf te kunnen zijn.

De Nederlandse stam kent door de eeuwen heen zijn continuïteit. Hij blijft zich gelijk. Takken vallen af. Maar het leven, dat daar is in wortel, stam, twijg en blad is hetzelfde, gister, heden en in de toekomst.

Willem van Oranje wist dat; hij leefde ernaar, hij stierf ervoor.

Zijn voorbeeld wijze ons het spoor.

Daartoe strekke mede deze samenkomst.

Rede van Prof. Dr Walter Couvreur

Mevrouwen, Mijne Heren, Hooggeachte vergadering,

Het is mij een verheven taak als vertegenwoordiger der Vlaamse afdeling van het Algemeen Nederlands Verbond de Vader des Vaderlands te herdenken in uw Prinsestad, die eens getuige was van Oranjes leiderschap en offergave.

In Oranje eert Noord-Nederland de grondlegger van zijn onafhankelijkheid en de stichter van zijn vorstenhuis. In Zuid-Nederland krijgt de figuur van de Zwijger, die na de politieke scheiding enigszins op de achtergrond was geraakt, na 1830 opnieuw levende betekenis als geloofsheld en, beschouwd tegen de achtergrond van de Vlaamse ontvoogdingsstrijd, als strijder voor de eenheid der Nederlanden. Oranje is ook voor België een figuur van nationale betekenis. Brussel heeft hem een standbeeld opgericht naast Egmond en Hoorne, Marnix en Brederode, dicht bij de Zavel, waar in 1568 de eerste Nederlandse edelen werden onthoofd.

De Nederlandse staat, zoals die na de dood van Oranje uit de tachtigjarige oorlog is gegroeid, beantwoordt, zoals bekend, slechts gedeeltelijk aan het oorspronkelijk plan van de Zwijger, dat het ‘ganse gemene vaderland’, ‘de generaliteit der XVII provinciën’, dus zowel België als Nederland omvat. De gedeeltelijke mislukking van de opstand doet evenwel geen afbreuk aan het feit, dat Oranje ook voor Zuid-Nederland de belichaming blijft van het gewapend verzet, dat in de harten van ontelbare Vlamingen en Walen de hoop op vrijheid deed groeien. De Vader des Vaderlands heeft ook voor Vlaanderen zijn leven gegeven, waarom wij Vlamingen als genodigden bij dit feest van gedachtenis ons hier volkomen thuis voelen.

Veelvuldig zijn de banden, die Oranje met het Zuiden verbinen. In Brabant ligt het zwaartepunt van het Nederlandse familiebezit der Nassaus. In het Zuiden heeft Oranje het langst vertoefd, zijn verschillende kinderen van hem geboren, van wie drie de welsprekende namen Charlotte Flandrina, Charlotte Brabantina en Emilia Antverpiana hebben. Als elfjarige knaap ontvangt Oranje in Breda een nationale Boergondische opvoeding ter voorbereiding van zijn opneming in het Brusselse hofleven. De Brusselse jaren in het paleis der Nassaus aan de Hofberg zijn de gelukkigste in 's prinsen veelbewogen leven, jaren van uitbundige vrolijkheid en zonnige heerlijkheid, jaren ook van geestelijke en politieke spanning, van groeiend verzet tegen het Spaanse absolutisme en tegen de onnederlandse geloofsdwang. In die jaren is Oranje van Boergondisch hoveling gegroeid tot Nederlands staatsman, die aanknopend bij een eeuwenoude Nederlandse traditie van volkssoevereiniteit het recht opeist voor het volk om zich te verzetten tegen de overheid, die de privilegiën schendt. Het plan om van de Nederlanden te maken een onafhankelijke, landsheerlijk bestuurde Boergondische staat met gelijke rechten voor alle godsdienstige gezindten heeft reeds te Brussel vaste vorm gekregen. Maar Oranjes opzet om alle Nederlanders zonder onderscheid van godsdienst tegen de Spaanse onderdrukker in verzet te brengen was helaas gedoemd om te falen, omdat voor de meeste tijdgenoten niet het nationale maar het godsdienstige belang overheerste. Oranje heeft dit spoedig ondervonden te Antwerpen, waarheen hij als erfburggraaf en goeverneur was ontboden om in de koopmansstad, die door godsdienstige woelingen geheel was ontredderd, orde op zaken te stellen. De Prins is er niet in geslaagd protestanten met rooms-katholieken te verzoenen en heeft noch de bloedige slag bij Oosterweel, noch de beeldenstorm kunnen verhinderen. Wanneer Margaretha van Parma een nieuwe eed van getrouwheid van hem vergt, verkiest Oranje ballingschap boven onderwerping aan Spanje.

Terwijl de Nederlanden nu onder het juk van Alva gekromd liggen, organiseert de prins uit zijn stamslot Dillenburg het gewapend verzet. Op de legervaandels van Oranjes bevrijdingsleger prijkt de pelikaan, die zijn jongen met zijn bloed voedt, symbool van 's prinsen offerende liefde voor de zaak van het gemene vaderland. Tweemaal staat Oranje met zijn leger in de Nederlanden, maar zijn muitzieke huursoldaten zijn geen partuur voor de goed gedrilde tercio's van de IJzeren Hertog. Na de treurige afloop van de tweede veldtocht zwerft Oranje als balling in Duitsland rond. De prins heeft deze militaire tegenslag met moed en gelatenheid gedragen. Met taaie volharding en verbeten wil wordt de strijd nu voortgezet.

Standvastig is gebleven
Mijn hert in tegenspoed

en

[p. 3]

 

Uw herder zal niet slapen

 

Al zijt gij nu verstrooid.

Zo dicht de dichter van ons onsterfelijk Prinselied, dat juist in deze benarde tijden het daglicht ziet, lied van hoop voor de duizenden Nederlandse bannelingen, die hun vertrouwen in de Nederlandse vrijheidszaak en haar leider Oranje niet hebben opgegeven. Onder de somberste vooruitzichten breekt voor Oranje en de zijnen het jaar 1572 aan. Maar dit jaar zou het wonderjaar heten in de tachtigjarige oorlog. Op 1 April vermeesteren de watergeuzen Den Briel. De ene stad na de andere in Holland en Zeeland kiest nu de zijde van het gewapend verzet. Na een mislukte poging om ook in Brabant de Spanjaarden een opstand in de flank en in het hart der Nederlanden te zetten, begeeft Oranje zich naar Holland en Zeeland om er de militaire en politieke leiding op zich te nemen. ‘Om er mijn graf te vinden’ schrijft de prins. Achter de veilige borstwering van rivieren en meren trotseren de beide opstandige provinciën, onder toezien der vijftien overige, vier jaar lang de stormloop der beste beroepssoldaten van de toenmalige wereld. Het kleine garnizoen van Haarlem wordt pas na maanden bedwongen. Leiden is niet te nemen. Na de dood van Requesens stort de Spaanse aanvalskracht, uitgehold door het heldhaftig verzet der watergeuzen, in elkaar en slaan de Spanjaarden aan het muiten. Na de plundering van Antwerpen ondertekenen de vijftien provinciën met Holland en Zeeland de Gentse Pacificatie, die door de nieuwe Spaanse geoverneur wordt bekrachtigd. Wanneer don Juan de Pacificatie schendt, zijn aller ogen op Oranje gericht en wordt de prins naar het Zuiden genodigd. Te Antwerpen, dat hij tien jaar geleden als balling heeft verlaten, doet de prins nu zijn intrede tanquam alter Judaeorum Moyses divinis pene honoribus exceptus a vulgo ‘als een tweede Joodse Mozes met schier goddelijke eerbewijzen door het volk onthaald’. Aldus het bericht van een Spaanse ooggetuige. Van Antwerpen gaat de triomftocht per boot naar Brussel, waar de ‘stadsspeellieden’ bij de inkomst van de prins ‘op schalmeyen en cornetten het Liedeken van Zijn Excellentie’ spelen. Dit is de oudste historische vermelding van het Wilhelmus, nu zegezang van het triomferend Nederland. Aan de Lakense poort stond een afbeelding van Perseus en Andromeda. De draak was de Spaanse verdrukker, de geketende maagd het verdrukte Nederland en de gevleugelde Perseus de bevrijder Oranje. Vader Willem noemen hem de Brusselse volksmensen. Het jaar 1577 vormt het hoogtepunt in het leven van de prins. Nooit stonden de kansen zo gunstig voor de verwezenlijking van zijn plannen. Allerwegen wankelde de Spaanse weerstand. De opstandelingen beheersten de toestand bijna volkomen. Niets scheen de eindoverwinning nog te kunnen tegenhouden. Maar het is helaas slechts korte vreugde geweest, want de Nederlandse gemeenschap was vol tegenstellingen, die met scheuring bedreigden. De onzalige broedertwist tussen rooms-katholieken en protestanten, die nu om de voorrang strijden, heeft de vrijheidsoorlog tot een godsdienstoorlog verlaagd en hem zijn nationaal Nederlands karakter ontnomen. Gekneld tussen vurige hervormers en rooms-katholieken heeft Oranje tevergeefs getracht de geestdrijvers in toom te houden. Zijn oproep tot ware vaderlandsliefde, die nationale eendracht boven godsdienst stelt, is vrijwel zonder gehoor gebleven. De tijd was blijkbaar niet rijp voor Oranjes tolerantiepolitiek, die het moest afleggen tegen het religieus extremisme van de eeuw van de godsdienst. Wanneer de calvinisten na Holland en Zeeland ook Antwerpen, Gent en Brugge, in strijd met de bepalingen der Gentse Pacificatie, calviniseren en het oude geloof uitroeien, wekt dit wrevel bij de rooms-katholieken, die hierdoor onvermijdelijk tot Spanje worden gedreven. Op hun beurt verwijten nu de calvinisten aan de rooms-katholieken hun wankelmoedigheid en lauwheid in de strijd. Zo moest de religieuze tegenstelling wel tot een onheelbare breuk tussen aanhangers van het oude en nieuwe geloof leiden. De Generale Unie was al dra in een splitsingsproces bevangen. De eersten, die van de Unie afvallen zijn de Waalse provinciën, waar het calvinisme slechts weinig aanhangers telde. Na de ondertekening van de Waalse Unie van Atrecht hebben de Waalse katholieken zich spoedig met Philips verzoend. Eigenaardige speling der geschiedenis, dat de afbrokkeling van het Verenigd Nederland is begonnen bij die provinciën, die in de XVIIde eeuw voor het merendeel naar Frankrijk zijn gegaan. Na de breuk met de katholieke Walen sluiten de Dietse provinciën en het trouw gebleven Doornik de Unie van Utrecht, die een sterke calvinistische inslag vertoont. Hiermee is de breuk tussen rooms-katholieken en protestanten voltrokken. Het is de tragiek van Oranjes leiderschap, dat hij, die het Verenigd Nederland op de eensgezinde samenwerking van rooms-katholieken en protestanten wilde opbouwen, na het verraad der katholieke Walen op de calvinisten als enige veilige ruggesteun in de strijd terugviel. Oranje heeft deze consequentie, hoezeer ook van zijn oorspronkelijke bedoeling verwijderd, als practisch politicus aanvaard. Maar het moet de prins wel zwaar te moede zijn geweest, toen hij de overwinning, die zo nabij scheen, hem andermaal zag ontglippen. Oranje heeft te Antwerpen, dat van 1578 tot 1583 de hoofdstad der vrije Nederlanden is, donkere dagen gekend: de aanslag van Jauregui, de dood van Charlotte de Bourbon, prinses van Oranje, die in de Antwerpse kathedraal werd bijgezet, het verraad van Anjou. Stevig gerugsteund op zijn Waalse aanvalsbasis rolt Parma nu de frontlinie der Staatse troepen noordwaarts op. Verslagen vloeien de vrije Nederlandse legers naar de veilige vesting Holland terug. Met hen Oranje, die in 1583 Antwerpen voor Delft verlaat. Het sombere voorgevoel van tien jaar geleden wordt nu helaas bewaarheid. Op 10 Juli 1584 treft Oranje de kogel van de sluipmoordenaar. De prins is gevallen als een soldaat in het harnas, ‘met eren in het veld’, ‘als een getrouwe held’, in volledige overgave aan de heilige zaak, die hij al die jaren met de volle inzet van zijn persoon heeft gediend. Nog kort tevoren had de prins geschreven, dat hij aan elk gevaar het hoofd zou bieden: ‘Geen gevaren kunnen voor mij en de mijnen te vergelijken zijn bij een snode afval van zulk een goede zaak - de eer van God, de rust van het geweten, de vrijheid van het vaderland - en het verlaten van de heilige en eervolle zijde, die ik totnogtoe heb gevolgd’. Oranjes leiderschap en offer hebben aan zijn naam onsterfelijke klank verschaft.

Op het ogenblik van zijn dood verkeren de Nederlanden in het nijpendste gevaar. Stad na stad werpt zich in de armen van de Spaanse veroveraar: Gent, Brussel en ook Antwerpen staken de strijd. Met elke kapitulatie wijken de beste levenskrachten van het Zuiden naar het vrije Noorden uit. Alleen Oostende en Bergen-op-Zoom, die open verbinding met de zee hebben, houden nog stand. Maar ten slotte wordt de Spaanse opmars door de strategische grens der grote rivieren gestuit. Na Parma's dood slaat de weegschaal ten voordele van de Verenigde Proviciën door en zijn de Staatse troepen onder Maurits en Frederik Hendrik opnieuw in de aanval. Grote delen van Brabant met de steden Den Bosch en Breda, en Zeeuws-Vlaanderen met Hulst en Sluis worden nu bevrijd. Pogingen om Antwerpen en Gent, in verstandhouding met partijgangers van binnen, te nemen mislukken. De geschiedenis bewaart de naam van de heldhaftige Gentse blauwverver Joos Pijn, die in 1831 te Gent de marteldood voor de zaak der Nederlandse vrijheid sterft. Ook het Frans-Nederlandse verdelingsplan van 1629 blijft zonder gevolg. Een Staats offensief tegen Antwerpen in 1634 wordt door de kardinaal-infant Ferdinand te Kallo in de Antwerpse Polder afgeslagen. Antwerpen, dat na de verplichte uittocht der protestanten uitsluitend door rooms-katholieken wordt bestuurd, heeft de overwinnaar van Kallo met grote praal ontvangen. Rubens tekent een zegewagen. In de periode van 1599 tot 1645 heeft de Scheldestad, eens kernpunt van het protestantisme in de Nederlanden, drie Spaanse landvoogden ingehaald. Telkens kwam een afbeelding van de mythe van Perseus en Andromeda aan de intocht te pas, maar nu was de draak de calvinistische ‘ketterij’ en Perseus de ‘bevrijdende’ Spaanse langvoogd. Zo reageerden op het tijdgebeuren de zonen van deze heldhaftige Antwerpse burgerij, die nog kort geleden de Franse legerbenden van Anjou uit haar muren had verdreven en met haar brandschepen, helaas tevergeefs, op de schipbrug van Parma had gebeukt.

Na jarenlang heen en weer deinen van de oorlogskansen, sluiten de Verenigde Nederlandse Provinciën en Spanje in 1648 de vrede van Munster. De frontlinie wordt nu rijksgrens tussen Noord en Zuid, die voor eeuwen uiteengaan. In plaats van Oranjes ene en vrije Nederlandse gemeenschap met geloofsvrijheid voor allen, vormen zich nu een vrije calvinistische republiek en een rooms-katholiek Spaans wingewest, elk met eigen staatsgodsdienst en onderdrukking van andersdenkenden. Voor de noordelijke provinciën breekt nu de bloeitijd der gouden eeuw aan, waarop latere geslachten zich zullen blind staren, hierbij vergetend, dat Hollands zeemacht en koloniale expansie, hoe belangrijk en gewichtig ook, slechts, van voorbijgaande aard zijn en in elk geval niet kunnen opwegen tegen het blijvend verlies van de helft der Nederlanden. Het is het noodlot van onze nationale geschiedenis, dat de tachtigjarige oorlog, die het Noorden tot ongekende bloei heeft gebracht, tegelijk de doodsteek betekende voor de een-

[p. 4]

heid der Nederlanden. Aan de expansiepolitiek van het Noorden wordt het Zuiden brutaal geofferd. Zwaar drukken de Scheldesluiting en later ook de Barrière op de reeds door de oorlog uitgeputte en deerlijk gehavende zuidelijke provinciën die bovendien in de XVIIde eeuw aanzienlijke Waalse gebieden en de Vlaamse Westhoek met Duinkerke aan Frankrijk verliezen. Parallel met de politieke en economische scheiding heeft de calvinisering in het Noorden en de rekatholisering in het Zuiden een diepe klove tussen Noord- en Zuidnederlanders gegraven.

Desniettegenstaande blijft onder de ongunstigste omstandigheden het saamhorigheidsgevoel van de delen van het verscheurde Nederland bewaard. Ruim anderhalve eeuw na de politieke scheiding blijkt de herinnering aan vroeger eenheid nog zo sterk, dat in de heroïsche dagen der Brabantse omwenteling Hendrik van der Noot, de aanvoerder der Belgische patriotten in de opstand tegen Oostenrijk, in 1788 aan de regering in Den Haag de vereniging van de Verenigde en de Oostenrijkse Nederlanden kan voorstellen. Het voorstel, dat door Pruisen werd gesteund, werd door de regering van Willem V afgewezen. Enkele jaren later worden Noord- en Zuid-Nederland door de legers der Franse revolutie overrompeld en in het Napoleontische avontuur meegesleept. Na de val van het keizerrijk worden Noord en Zuid door het Wener congres opnieuw verenigd. Dit verenigingsplan, dat door de Engelse staatsman Pitt in 1805 ontworpen en jarenlang door de diplomaten zorgvuldig was overwogen en voorbereid, bewijst op overtuigende wijze, dat het denkbeeld van een politieke vereniging van Noord en Zuid, posthume vrucht van Oranjes Nederlandse politiek, toen nog in kringen van diplomaten vrij algemeen voor reëel en levensvatbaar werd gehouden. Aan Willem I, zoon van de laatste stadhouder, werd met de kroon over het Verenigde Koninkrijk tevens de taak opgedragen Noord- en Zuid-Nederland tot een stevig bolwerk tegen de Franse aggressie te versmelten. Aan deze versmeltingspolitiek, door de regering in Den Haag met al te grote voortvarendheid toegepast, is het jonge Koninkrijk spoedig ten gronde gegaan. Twee eeuwen politieke scheiding en geestelijke vervreemding hadden op de geesteshouding van Noord- en Zuidnederlanders een noodlottige invloed gehad. In Vlaanderen had het Franse regime de verfransing der leidende kringen voltooid. Na twee eeuwen rekatholisering was het Zuiden streng katholiek en de geloofsvervolging onder de Franse revolutie had dit geloof zo mogelijk nog versterkt. Daartegenover stond, dat het Noorden toen overwegend calvinistisch en de emancipatie der rooms-katholieken nog in een aanvangsstadium was. In het door godsdienstige en taalkundige tegenstellingen ondermijnde en in zich zelf verdeelde koninkrijk bleken de middelpuntvliedende krachten al spoedig sterker te zijn dan de eenheidswil der regeringsambtenaren en hun overtuigde Vlaamsgezinde en orangistische bondgenoten. Vanaf de geboorte van de nieuwe staat waren er misstanden en wanklanken, die ten slotte tot de afscheiding van België hebben geleid.

Het is verleidelijk, bestaande politieke verhoudingen en ontwikkelingen als normaal en redelijk te beschouwen en deze ook in het verleden te projecteren. Geen wonder, dat na de Belgische opstand van 1830 een klein-Hollandse en klein-Belgische geschiedschrijving de scheiding als onafwendbaar, Nederlanders en Belgen, Hollanders en Vlamingen als ongeschikt voor een duurzame vereniging heeft voorgesteld. Deze uit de gebeurtenissen van 1830 afgeleide gevolgtrekking is in haar algemeenheid stellig onjuist. De geschiedenis immers kent geen van eeuwigheid voorbeschikte ontwikkelingen. Toegepast op de tachtigjarige oorlog heeft deze onhistorische zienswijze geleid tot de mening, dat de latere ‘Hollanders’ reeds toen voorbestemd waren om calvinist en vrij te worden, de latere ‘Belgen’ om rooms-katholiek en Spaans te blijven. Alsof Antwerpen, bakermat van het Nederlandse calvinisme, minder protestants en vrijheidlievend zou zijn geweest dan bv. Amsterdam, dat tot in 1578 de zijde van Spanje hield en de watergeuzen bestreed. Niet de natuurlijke, innerlijke aanleg van Noord- en Zuidnederlanders, maar de politieke scheidingslijn, door de wisselvalligheden van de oorlog dwars door de Nederlanden en het oude hertogdom Brabant getrokken, heeft Noord en Zuid van elkaar verwijderd en vervreemd.

Na 1830 gaan, Nederland en België hun eigen weg. België, dat als zelfstandige staat nu zijn intrede in de wereldgeschiedenis doet, heeft zijn bestaanskracht overtuigend bewezen. Naar buiten heeft de jonge staat een krachtige koloniale politiek ontwikkeld en zijn gezag in een belangrijk deel van Centraal-Afrika gevestigd. Luxemburg, dat in 1863 eveneens zelfstandig wordt, heeft in 1922 met België een economische unie gesloten.

Naar binnen hebben zich in België belangrijke culturele verschuivingen voorgedaan. De Vlaamse beweging, na 1830 hoofdzakelijk door Vlaamsgezinde orangisten in het leven geroepen, heeft de verfransingspolitiek van de regering voor een goed deel gebroken. De in 1932 afgedwongen taalwet, die het Frans als officiële taal uit de Vlaamse provinciën verdringt, heeft in Vlaanderen een taalregeling hersteld, die in 1830 een der hoofdoorzaken van de opstand is gebleken te zijn. De Vlaamse strijd, die nog niet is uitgestreden, is in wezen een strijd voor de Nederlandse taal en cultuur, waarom hij ook geen Nederlander onverschillig mag laten.

De verhoudingen tussen Nederland en België zijn, behalve onmiddellijk na 1918, steeds uitstekend geweest. In de jaren vóór de tweede wereldoorlog stelt men zelfs een groeiende toenadering tussen beide landen en hun vorstenhuizen vast.

In 1940 worden Nederland en België beide het slachtoffers van de Duitse inval. De verschrikkingen en de ellende van de oorlog hebben beide landen en hun regeringen aanzienlijk dichter tot elkaar gebracht. Gemeenschappelijk gedragen leed versterkt immers het saamhorigheidsbesef en helpt oude scheuren dichten. Op de vooravond der bevrijding wordt door de Nederlandse, Belgische en Luxemburgse regering op 5 September 1944 te Londen het plan ontworpen van een nauwer samenwerking tussen de drie landen op economisch en politiek gebied. Onmiddellijk doel hierbij is de totstandkoming van een economische unie, waarvoor de overigens weinig passende benaming Benelux wordt gebruikt, en die thans het stadium van de voorunie heeft bereikt. Hoever deze economische, politieke en militaire integratie zich in de toekomst zal uitstrekken, is nog onzeker. Maar het moet ons wel zeer hoopvol stemmen met betrekking tot de verdere ontwikkeling, wanneer in Nederland een staatscommissie belast met de studie van de samenwerking tussen regering en Staten-Generaal inzake het buitenlands belaid in haar eindrapoort van 9 Juli 1951 ‘een zekere samenwerking tussen de drie nationale parlementen (van Nederland, België en Luxemburg)’ aanbeveelt principieel niet afwijzend staat tegenover het denkbeeld van de ‘omvorming van de beoogde economische unie tot een vorm van staatkundige associatie zoals bv. federatieve aaneensluiting’. Dat deze nog voorlopige plannen in het Zuiden met instemming zullen worden begroet, is waarschijnlijk.

Na de sombere oorlogsjaren, die achter ons liggen, wordt allerwegen in Europa naar nieuwe vormen en verhoudingen gezocht. Sterk op de voorgrond treedt hierbij de Europese eenheidsgedachte, in het kader waarvan naar supranationale samenwerking wordt gestreefd. Voor Nederland, Belgie en Luxemburg, de drie staten, die de plaats van het Verenigde Koninkrijk van 1815 hebben ingenomen, wordt de naoorlogse ontwikkeling grotendeels beheerst door een groeiend streven naar integratie. In het licht van de geschiedenis der Lage Landen bezien, staat deze integratie, waarvan de eindterm vooralsnog onbekend is, gelijk met een gedeeltelijk herstel van het Verenigd Koninkrijk, dat in 1648 en 1830 voor goed scheen uiteengevallen. Ook hier wordt de stelling bewaarheid, dat de geschiedenis zich herhaalt. Het laat zich verder aanzien, dat een geleidelijke integratie met behoud van regionale instellingen en eigenaardigheden duurzamer zal zijn dan de voorbarige versmelting, waartoe in 1815 werd besloten.

Mogen de regeerders van Nederland, België en Luxemburg, die geroepen zijn om het volk der Nederlanden op nieuwe wegen te leiden, gedachtig aan onze nationale Nederlandse zinspreuk Concordia res parvae crescunt ‘Eendracht maakt macht’ steeds het belang der delen voor het algemeen belang der unie offeren. Laten zij om teleurstellingen te voorkomen de lessen der geschiedenis ter harte nemen. Oranjes waarschuwing ‘Bewaart uw eendracht wel, laat af van wat u verdeelt’, ‘Onderhoudt uw unie wel, bewaart uw unie wel’ is ook voor onze tijd van de allergrootste betekenis.

Mevrouwen, Mijne Heren, Hooggeachte vergadering. Het moge ons A.-N.-V.-ërs en U allen, hier aanwezig om met ons de geboortedag van de Vader des Vaderlands te herdenken, tot vreugde en dankbaarheid stemmen, dat andermaal aan het volk der Nederlanden en zijn regeerders de kans wordt geboden om iets te verwezenlijken van het verheven doel, waarvoor Oranje de goede strijd heeft gestreden en het offer van zijn leven heeft gebracht. Ook al bleef de prins de eindoverwinning onthouden, zijn offer is niet vergeefs geweest. Laat ons zijn nagedachtenis eren door zijn werk voort te zetten en te voltooien.