Neerlandia. Jaargang 56

[p. 1]

[Maart 1952]

Geeft U tijdig op voor bijwoning der herdenking te Culemborg op Zaterdag 5 April 1952. Zie programma en bijzonderheden op de volgende bladzijden.

Culemborg

Geschiedenis

Culemborg (ook Kuilenburg, de naam werd en wordt ook nog op verschillende andere wijzen geschreven) ligt in het centrum van Nederland, aan de rivier de Lek.

Het behoort tot de provincie Gelderland en ongeveer de helft van zijn gemeentegrenzen zijn tevens provincie-grenzen. Ten Noorden grenst het n.L aan de provincie Utrecht en ten Westen aan Zuid-Holland.

Ten aanzien van zijn geschiedenis neemt het een bijzondere plaats in ten opzichte van de overige Nederlandse steden.

Het behoorde met nog enkele andere dorpjes tot de Graafschap Culemborg, dat tot aan de wisseling van de 18de en 19de eeuw als onafhankelijk staatje een zelfstandig bestaan voerde tussen de grotere souvereine ‘Zeven Provinciën’.

De stad Culemborg is ontstaan en dankt haar bestaan aan een kasteeltje, dat in de tweede helft van de dertiende eeuw door een lid van het ministeriaal geslacht Van Bosinchem aan de Zuidelijke Lekoever was gebouwd. Daaromheen is een nederzetting ontstaan en in 1310 werd een toen reeds bestaande kapel tot Kerspelkerk verheven.

Op Sint Nicolaasdag 1318 ontvingen de poorters van de inmiddels versterkte nederzetting van hun heer Johan van Bosinchem stadsrechten en -privilegiën, waaronder het recht van een weekmarkt op Dinsdag, die nog heden ten dage op die dag gehouden wordt.

De stad is tweemaal uitgelegd: omstreeks 1370 aan de Noordzijde met een schipperskwartier, de z.g. ‘Havendijk’, twintig jaar later aan de Zuidzijde, waar de buurtschappen Lanxmeer en Parijs bij de stad werden getrokken en ommuurd, welke wijk de naam ontving van ‘de Nieuwpoort’.

De stadsmuren zijn op een klein gedeelte achter het weeshuis na, geheel verdwenen, doch de stadsgrachten zijn bijna nog geheel aanwezig. Ook het oude kernstadje is nog te herkennen binnen zijn grachten.

Omstreeks 1630 is men begonnen met aan de Oost-zijde der stad een nieuw kasteel te bouwen, dat in de loop der jaren werd uitgebreid. Nadat het in 1672 door Franse inlegering zeer had geleden, is het in 1735 grotendeels gesloopt. De laatste overblijfselen zijn in het begin der vorige eeuw afgebroken. Thans verraden nog slechts de grachten bij het ‘Voorburg’ de plaats waar het stond.

Ook van de zes stadspoorten, welke het stadje eens bezat, is er nog slechts één overgebleven n.l. de grote Lanxmeer- of Binnenpoort. De onderbouw hiervan is 14de eeuws, de bovenbouw dateert van 1577. De poort is geheel gerestaureerd in 1940-1942.

Deze massieve poort, bij de stadsuitbreiding van ± 1390 van buiten- tot binnenpoort gedegradeerd, sluit het fraaie middeleeuwse lanwerpige Marktplein op waardige wijze af.

De heerlijkheid, sedert 1555 graafschap Culemborg, dat eeuwenlang een zelfstandig bestaan voerde tussen de grote buren Gelre, Holland en het Sticht van Utrecht, genoot tijdens de Republiek een zekere vermaardheid als vrijstad, waar bankroeties, duellanten en dergelijke lieden een veilig heenkomen konden zoeken. Zij kregen daar nl. vrijgeleide en werden niet uitgeleverd.

Verschillende geslachten hebben over Culemborg geregeerd.

Het geslacht van de Heren Van Bosinchem (Beusi-

[p. 2]

chem), dat aanvangt in 1196 met Hubert, dienstman en schenker van de Bisschop van Utrecht, stierf in 1504 in de mannelijke lijn uit. Sinds omstreeks 1330 noemden zij zich ‘Heren van Culemborg’. De laatste van dit geslacht was Vrouwe Elisabeth die in 1555 te Culemborg overleed.

Vrouwe Elisabeth, die zeer bevriend was met Karel V - hij logeerde eens bij haar te Culemborg - was eerst getrouwd met Jan van Luxemborg en na diens overlijden hertrouwd met Antoine de Lalaing, later bekend als graaf van Hoogstraten, een van Karel V's vertrouwdste diplomaten.

Beiden stichtten te Culemborg het nog bestaande hofje voor oude lieden, het Elisabeth Weeshuis, en het fraaie stadhuis (1534).

Van 1555-1639 regeeerde het geslacht Van Pallandt.

Floris I van Pallandt werd op 21 October 1555 door Karel V tot graaf verheven. Deze Floris I, die onder invloed van zijn Luthersche gemalin al spoedig overging tot de ‘nieuwe leer’, heeft met Oranje en Brederode een grote rol bij de opstand tegen het Spaanse gezag gespeeld. Volgens de overlevering zou de tegen Granvelle murmurerende jonge adel zich - op de dag, dat men aan Margaretha van Parma het bekende smeekschrift der Edelen aanbood - in een te zijnen huize te Brussel gehouden vergadering, de erenaam van Geuzen hebben aangemeten.

Te Culemborg staat hij, als men overal elders nog hagepreekt, het gasthuiskerkje (thans Luthersche Kerk) voor de gereformeerde eredienst af, daarmede bewerkstelligende, dat in de Nederlanden voor het eerst te Culemborg de nieuwe leer officieel en openlijk werd verkondigd.

Van 1634-1714 komt het Graafschap aan het geslacht Van Waldeck-Pyrmont, dat van 1714-1720 wordt opgevolgd door de erfgenaam Ernst Frederik, hertog van Saksen-Hildburghausen.

Deze verkocht(!) - waarschijnlijk enig in de geschiedenis - in 1720 het Graafschap Culemborg met al zijn hoogheidsrechten en domeinen aan de Staten van het Kwartier van Nijmegen voor een millioen gulden. Toen ontstond dus een soort ‘gravenloos tijdperk’ dat duurde tot 1748.

In dit jaar kwam een einde aan het sinds 1702 in de Republiek der Verenigde Nederlanden bestaande 2de stadhouderloze tijdperk en de Staten van Nijmegen haastten zich om het Graafschap Culemborg aan de nieuwe stadhouder Willem IV ten geschenke aan te bieden als een schone afronding zijner midden-Nederlandse erflanden (Buren, Leerdam e.a.).

Stadhouder Willem IV was de 24ste Heer en 9de Graaf van Culemborg. Zijn opvolger Willem V is graaf van Culemborg geweest tot aan de Franse revolutie in 1795.

In 1798 werd het graafschap ingelijfd bij de Bataafse Republiek en in 1813 bij het Koninkrijk der Nederlanden.

Toen kwam dus een einde aan het bestaan van dit kleine, bijna vijf eeuwen oude, zelfstandige stadje en werd het in het grote geheel opgenomen.

Het geslacht Oranje Nassau was het laatste in Culemborg regerende gravenhuis en vandaar, dat de Koningin der Nederlanden nog steeds de neventitel voert van Gravin van Culemborg.

In de glas-in-lood-ramen van de raadzaal van het fraaie Culemborgse stadhuis zijn de wapens aangebracht van de opeenvolgende geslachten, welke gedurende deze vijf eeuwen te Culemborg hebben geregeerd.