Neerlandia. Jaargang 40

Taalwacht

Taalnootjes

Bedenksels

De Peller houdt niet van purismen; de meest logische woordbedenksels brengen ons niet verder wanneer niemand ze gebruikt. Equivalent beteekent het gelijkwaardige; uit de wetenschappelijke taal schijnt echter dat woord, dat iedereen verstaat, niet te verdrijven. Soms is het vreemde woord.... het eenige goed Nederlandsche! 14-duims geschut is een anglicisme, een 35-centimeterkanon goed Nederlandsch. Is het niet opmerkelijk, dat Hildebrand verzocht, met parapluie en regenscherm ‘naar omstandigheid en hartsgevoel te mogen omspringen?’ Wat is er juister, zuiverder, degelijker Nederlandsch dan regenscherm, maar wie ziet het ooit behalve bij de vestiaires (kleedkamers) van het A.N.V.? Bilderdijk beweert, dat trok de Nederlandsche benaming is voor biljart. Vraagt u er eens naar in een café (of zegt u koffiehuis?) en let dan op wat er gebeurt. Het woord auto (in Den Haag verkeerdelijk als oto uitgesproken) zit er vast in. Wie daarvoor in het begin zelfbeweger bedacht, heeft er weinig plezier van beleefd.

Nieuwe spelling

Onverwacht gevolg van de nieuwe spelling! Een vertaalster, die blijkbaar ongelukken vreesde van het woord negeeren, meende zich uit de moeilijkheid te redden door te schrijven negéren. We krijgen dan ook négeren voor negeren. Dat kan mooi worden! Komt dit algemeen in zwang, dan zal een Nederlandsch opstel er weldra uitzien als een Fransche thema. De drukkerijen zullen een nieuwen voorraad klemtoonteekens dienen in te slaan.

Tegen vreemde woorden

Menigeen, die - loffelijk! - een echt Nederlandsch woord zoekt voor een dat (soms alleen in schijn) uitheemsch is, vindt .... een germanisme. ‘Binnen het raam der Nederlandsche wetgeving’ is bijna zuiver Duitsch. Omlijsting is Nederlandsch, maar ongebruikelijk. Men mag gerust kader bezigen, dat men bijv. in de militaire taal er toch nooit uit krijgt.

Een knarsend germanisme is het woord scheidend voor aftredend, heengaand, afscheid nemend. Een ‘scheidende directeur’ is iemand, bezig met echtscheiding, geen aanleiding voor een bijzondere hulde. En kunnen onze lezers niet eens hun scherpzinnigheid richten op de aanvoegende wijs van koffiehuisbediende? Een halve eeuw geleden riep men ‘Jan!’ Toen de Pieten, Hendriken, enz. daartegen opkwamen, werd ‘Aannemen!’ bedacht, dat een heelen tijd goed is gegaan, tot iemand den onzaligen inval kreeg, Ober te roepen. Het was weer Duitsch en mal. Voorstellen worden ingewacht.

Nieuw

‘Een nieuwe snof komt op met iedere nieuwe mare’ zong Constantijn Huygens. Hoe verbazend knap moet niet iemand zijn, die schrijft over een ‘nivelleering van de door de valutadepreciatie ontstane discrepantie,’! Zooiets had men nog niet gedrukt gezien. Het uitroeien van nieuwe barbarismen geeft de handen vol. Men heeft uit het Engelsch schaduwen van boosdoeners ingevoerd, niet in de Nederlandsche beteekenis (want ze zijn al zwart genoeg) maar in den zin van nagaan of volgen door de politie. Men schrijft gangster voor bandiet, chapelle ardente (in het Fransch al dwaas) voor rouwkamer, caterpillar voor rupsbandauto, embargo voor beslaglegging of uitvoerverbod, gecrémeerd voor verbrand, biennale voor tweejaarlijksche, finalisten voor personen die in den eindstrijd komen, circuit voor renbaan, enz. Trapt iemand u op de teenen, dan heet het ‘sorry’ (het spijt me). En de oude dame, die puffend van een concert terugkomt, roept, hoewel ze misschien nooit van het Engelsche chockful (stikvol) gehoord heeft: ‘Het was er tjok en tjok!’

Naar de Sjouw

Er valt geen reden te bedenken, waarom modeshow niet kan worden vervangen door modeschouw. Zelfs de groote ‘magazijnen’ (vervaarlijk gallicisme voor winkels) kunnen daar niets tegen hebben, integendeel! Het woord modesjouw uit een beminnelijken vrouwemond maakt een indruk alsof ge in een citroen beet.

[p. 230]

Het paard als boekhouder

Dat een kunstenaar ‘overwinningen boekt’ is onwaarschijnlijk - de zin voor boekhouden is aan dien kant meestal niet sterk - ofschoon niet onmogelijk. Maar dat, zooals een Nederlandsche sportverslaggever beweert, een renpaard ‘te Amsterdam en Los Angeles vele successen geboekt’ heeft, zouden wij zelfs van de schrandere Elberfelder paarden niet kunnen gelooven. Het is bovendien een anglicisme in het vierkant.

‘Spreek je moêrs taal!’

‘Spreek je moêrs taal, man!’ zei de heer Kegge tot den tuinder en het was een wijze raad. Wie die taal niet goed geleerd heeft, zegt nu en dan het omgekeerde van wat hij bedoelt. Een vaderlandlievend blad spreekt van opheffing van den militairen geest, waardoor het beetje strijdvaardigheid bij den landgenoot geheel en al zou verdwijnen. Natuurlijk was verheffing bedoeld. Terugkomen van en op staan tegenover elkaar en worden ten onrechte vaak dooreen gebruikt. Iemand komt terug van de dwalingen zijns weegs en niet op.... tenzij hij onverbeterlijk is.

Iemand is zooveel malen mensch als hij talen spreekt. Een Nederlandsch schrijver van naam heeft onvriendelijk opgemerkt, dat het meerendeel zijner landgenooten ‘dus heelemaal geen mensch is’: het kent zelfs zijn eigen taal niet!

PELLER.

Verbetering.

In het vorige nummer, op blz. 213 1ste kolom, wordt gesproken van de aangekleede boterham der Stastoke, lees Stastoks.

In de 2de kolom staat ‘opstand voor oproerig’, lees opstandig voor oproerig.

De oorsprong van het woord fiets en nog iets

In het stukje van R., waarin hij het allerwege in den smaak gevallen voorstel deed om voor tandem het Nederlandsche woord tweefiets in te voeren, deelde hij ook iets mee over den oorsprong van het woord fiets.

Wij kunnen daaromtrent nog het volgende meedeelen. Het is volgens een overlevering een klanknabootsing, in 1870 bedacht door een buitenleerling van het bekende Instituut Van Kinsbergen te Apeldoorn, die een der weinige jongens was, die zich toen de weelde konden veroorloven op een houten Burgers-rijwiel te rijden, en op het woord fiets kwam door het geluid, dat zijn ‘kar’ op de Geldersche grindwegen maakte.

Anderen leiden fiets af van fiessepee, zooals de volksmond velocipèd,e uitsprak.

Het woord fiets is in de Nederlandsche letterkunde het eerst gebruikt in 1889 en wel door prof. dr. Nicolaas Beets (Hildebrand) in zijn ‘Nieuwe verscheidenheden op letterkundig gebied’, tweede stuk, in een opstel, getiteld: ‘Poëzie in woorden’, en voor den eersten keer opgenomen in den vierden druk der Woordenlijst van De Vries en Te Winkel, van 1893.

De benaming rijwiel hebben we te danken aan prof. dr. Matthias de Vries en prof. dr. Josephus Alberdingk Thijm, die in 1884, op verzoek van den A.N.W.B.-voorzitter, den heer Bergsma, een Nederlandschen naam bedachten voor vélocipède. Prof. De Vries had reeds in het Leidsche Dagblad van 4 Sept. 1869 in overweging gegeven, het woord wieleren te bezigen; prof. dr. J. van Vloten steunde dit in het Deventer Weekblad van 22 September 1869 en in De Levensbode van Januari 1870. Prof. Thijm sprak het eerst van rijwiel, op dezelfde wijze gevormd als rijpaard. Het woord rijwiel werd opgenomen in het ‘Nederlandsch Woordenboek’ deel XIII blz. 442.

* * *

Vermelding verdient nog, dat Vlaanderens groote dichter Guido Gezelle het woord schrijwiel uitvond. Hij had niet veel op met het nieuwe verkeersmiddel, toen het nu 40 jaar geleden als loopfiets zijn intrede deed in de samenleving.

Zijn neef Caesar Gezelle deelt in zijn ‘Keurgedichten van G. Gezelle verklaard en toegelicht’ mede, dat deze hem eens toevoegde: ‘'k Versta niet, hoe ne mensch hem daar kan op rechthouden’.

17 Maart 1896 ontstond het spotdicht, waarin Gezelle naast het teekenende woord schrijwiel, d.i. wiel, waarop men schrijlings zit, ook nog loopgetouwe gebruikte in overeenstemming met weefgetouwe, het werktuig, waarin de wever ook zijn voeten met de trappers (pedalen) op en neer beweegt. Enkele strofen uit het spotdicht volgen hier:

Lustig op zijn loopgetouwe,
wielt de wielman, eer als gij
tiene telt, U, gei en gauwe,
twintig vademen voorbij.

Wielman, 'k wille Uw wieltje koopen,
hebbe ik goed bewijs daarvan,
dat het, onbeschreden, loopen,
ook te voet, mij volgen kan.

Op nen ruin, ja wilde ik rijden,
een gerid van vleesch en been,
maar geen krepel wiel beschrijden,
dat niet weg en kan, alleen.

[p. 231]

 

'k Late u varen! 'k Ga te voete,

 

'k hou mijn vuisten vrij en los;

 

of, en hebbe ik meer geen moete,

 

'k hure een wagen, 'k hure een ros.

 

 

 

Lustig gaande, gei en gauwe,

 

niet zoo driftig gansch als gij,

 

groete ik, wielman, u, in 't nauwe:

 

blijft gij staan, ik ga voorbij!

Ondanks de vindingrijkheid van den taalvormer Gezelle heeft het Vlaamsche volk zijn ooren laten hangen naar het Fransch en spreekt het meest van velo, afkorting van velocipède.

* * *

Ten slotte nog een Afrikaansche poging om een goed eigen woord te vinden voor een fiets of motor voor twee personen.

Het aan de Kaap uitgedachte woord mist echter de deugd der beknoptheid, want het bestaat uit niet minder dan acht lettergrepen en zal dus wel nooit burgerrecht verkrijgen. Het luidt: tweesitplekmotorkarretjie.

* * *

Nadat dit gezet was, ontvingen wij nog een brief van een lid, dat tandem vertaald wil zien door tweelingfiets. O.i. is dit woord niet gewenscht, omdat het zou beteekenen: fiets voor een tweeling. Een paar menschen, dat een tandem berijdt, zal slechts bij hooge uitzondering een tweeling zijn.

Tweefiets is eenvoudig een verkorting van tweepersoonsfiets, en heeft de deugd dat het even beknopt is als het woord, dat het wil vervangen. Het heeft trouwens al burgerrecht verkregen, zooals wij in verschillende bladen opmerkten.