Neerlandia. Jaargang 40

[p. 219]

Voetspoor der Vaderen

Nederlandsche invloed in het buitenland in het verleden
Invloed in Frankrijk

‘Niemand heeft meer gedaan om Nederlanders naar Frankrijk te lokken dan Colbert’, schrijft J. Mathorez in ‘Les Etrangers en France’, een belangwekkend werk, eenige jaren geleden verschenen en veel te weinig bekend. Menigeen zal deze uitlating verrassen; niemand heeft meer gedaan om den Nederlandschen handel te belemmeren dan diezelfde minister van Lodewijk XIV. Colbert zag echter in deze vreemdelingen, wier koopmansgaven, werkkracht, vindingrijkheid en volharding zoozeer afweken van den ‘Franschen slag’ een uitmuntende hulp ter verwezenlijking van zijn plannen. Eeuwen lang hebben Hollanders en Vlamingen nagenoeg het heele bedrijfsleven van Frankrijk beheerscht. Dit blijkt uit de feiten en namen medegedeeld door Mathorez, die zeven hoofdstukken aan hun leven en streven wijdt.

* * *

Nederlandsche kooplieden verschenen reeds in de dertiende eeuw op de Fransche markten. In de veertiende stichtten zij de koopmansbeurs te Nantes. Meer en meer wonnen zij veld, naarmate, tengevolge van de voortdurende oorlogen, de Fransche handel op Engeland verliep. Toen de Hanze haar kantoren in Engeland voor den Franschen handel sloot, werden Nederlanders de tusschenpersonen. De vorsten van Bretanje begunstigden hen. Bij het begin der vijftiende eeuw vindt men Nederlanders te Dieppe en Rouaan; sedert de zestiende gaan zij nederzettingen vormen en nemen vele hunner het burgerschap aan. Heele gezinnen uit Holland trokken naar Rouaan, waar de nieuwkomelingen handel dreven in de meest verschillende goederen, Indische voortbrengselen inbegrepen. Bij de herroeping van het edict van Nantes woonden daar zeker 500. Duizenden zijn voor Alva uit de Nederlanden gevlucht naar de Rijnstreek, Engeland, Frankrijk; ook de latere twisten tusschen de protestanten onderling hebben velen naar het Zuiden doen uitwijken. Zij kwamen met hun schepen overal. Waar de rivieren te ondiep werden, brachten de Hollanders met platboomde vaartuigen hun waren het land in. Zij konden goedkooper varen, omdat hun matrozen minder hooge eischen stelden dan de Fransche en hun premiën voor zeeverzekering bedroegen slechts een achtste van de Fransche, dank zij een gewapend geleide, dat het reizen met een Nederlandsch schip veiliger maakte dan met andere. Fransche reizigers voeren daarom met Nederlandsche schepen, zooals tegenwoordig Engelsche met de K.L.M. De Nederlanders veronachtzaamden geen enkele uitvinding en voeren nooit met ballast. Met het crediet van Amsterdamsche banken achter zich, hadden zij omtrent het midden der zeventiende eeuw het grootste deel van den Franschen handel in handen. Werd te Bordeaux een gemeenteleening uitgeschreven, dan teekenden de Nederlandsche kooplui der stad voor een groot bedrag in.

* * *

Uit de Nederlanden kwamen timmerlieden, schrijnwerkers, horlogemakers, drukkers en boekhandelaren, tuinlieden. Te St. Quentin ontwikkelde zich de linnenweverij. Talrijk waren de Hollandsche en Vraamsche fabrikanten van laken. Anderen maakten aardewerk. Een paar Zeeuwen richtten te La Rochelle een tabakskerverij op. Ook kwamen er Hollandsche boerderijen, die o.a. aan de Franschen een betere wijze van boterbereiding leerden; schapen werden uit de Lage Landen ingevoerd. Groote uitbreiding hebben Nederlanders gegeven aan de suikernijverheid. Wat het land

[p. 220]

daarvan bezat beteekende niet veel; de broeders Isaac en Mozes Meerman richtten de eerste raffinaderij te Bordeaux op, David Crusius bezat er een te La Rochelle. Richelieu had in de Ver. Provinciën agenten om waterbouwkundigen, timmerlieden, kunsthandwerkers te werven, schepen en scheepsbenoodigdheden te koopen. In 1626 en 1638 werd aan Nederlanders de levering van heele eskaders opgedragen. Voor havenwerken en waterbouw gebruikte men Nederlandsche werklieden bij honderdtallen.

Nederlanders werden ontboden voor het aanleggen van vestingen en vooral voor het droogmaken van moerassen, waarmede Frankrijk omstreeks het einde der zestiende eeuw als bezaaid was. Leeghwater werd om raad geroepen; in 1599 werd een groote droogmaking-maatschappij opgericht door Nederlandsche ingenieurs, die daarvan intusschen veel verdriet hebben gehad, daar zij overal tegenkanting ondervonden van gevestigde belangen. Doch waar zij slaagden - en hun geschiedenis is een verhaal van ondoofbaren moed - daar brachten de drooggemaakte gronden langen tijd, - d.w.z. tot de landzaat ze verwaarloosde! - de beste oogsten voort. Zooveel Nederlandsche werklieden moesten hiervoor worden overgebracht, daar het werk den Franschen ongewoon was, dat er zich arbeiderskoloniën vormden die de namen ‘Klein Vlaanderen’ en ‘Polders de Hollande’ tot op dezen dag hebben behouden. De werken werden ook grootendeels uitgevoerd met Nederlandsch geld, verstrekt door bankiers als Jan Hoeuftt, wiens geslacht sinds 1599 in Frankrijk was gevestigd en er tot de herroeping van het edict is gebleven en Gaspard van Gangelt, die omstreeks 1657 een wisselkantoor te Parijs had.

* * *

Hendrik IV was met de Vereenigde Provinciën zeer bevriend; Richelieu en Mazarin hebben deze goede verstandhouding aangekweekt, die ook aan de ontwikkeling van het Fransche bedrijfsleven zeer ten goede kwam. Herhaaldelijk trachtte men het geheim van den voorspoed der Hollanders te ontdekken en hen na te volgen, o.a. door de oprichting van een Oostindische compagnie, welke evenwel een roemloos einde stierf. Bij handelsovereenkomsten trokken de Staten doorgaans aan het langste eind; hielden aan de eenmaal verworven voorrechten der landgenooten in den vreemde hardnekkig vast. Overal waar Nederlanders zich vestigden - en zij drongen, dank zij hun taalkennis en handelsgeest in alle steden, tot in Zuid Frankrijk door - werden zij ontheven van de hinderlijke belasting van het vorstelijk erfrecht en nochtans als ingezetenen aangemerkt. Tijdens het ministerschap van Sully, Richelieu en Mazarin werden zij als vrienden binnengehaald; Sully ging zelfs met de gedachte om - en de weduwe van Willem I, Louise de Coligny moet dat plan gesteund hebben - Frankrijk met de Vereenigde Provinciën te vereenigen om aan het land zijn vroegere grootheid terug te geven.

Reeds na de dertiende eeuw begonnen wetenschap en kunst uit de Nederlanden naar het zuiden door te dringen. Geert Groote, de stichter der Broederschap des Gemeenen Levens, verbleef te Parijs van 1355 tot 1358. Er bestaan lijsten van Hollanders die in de vijftiende eeuw rector waren bij de germaansche gemeenschap, waarbij ook Duitschers waren ingedeeld. Men vond er namen als J. van Gouda, Cornelius Oudendijk, dr. Gilles van Delft, een der eerste humanisten aan de Sorbonne, Erasmus, die in 1495 naar Parijs kwam. Van 1510 tot 1521 zijn bijna alle ontvangers dezer gemeenschap Nederlanders geweest; hun zin voor orde en zuinigheid wees hen vanzelf daarvoor aan. Jac van Loo stichtte te Parijs een waar kunstenarengeslacht; Vlaamsche schilders verdienden in de zestiende eeuw te Lyon ruimschoots hun bestaan. Al wat uit de Nederlanden kwam was in de eerste zestig jaren der zeventiende eeuw in de mode; de ‘Nieuwstijdingen van Broer Iansz’ werden vertaald, het kostuum onderging onder Nederlandschen invloed verandering. Voor Nederlandsche vernuften, Anna Maria van Schuurman bijv. openden zich de Parijsche salons. Huygens werd er gevierd; voor Hugo de Groot, in zijn vaderland

[p. 221]

vervolgd, verkregen Fransche vrienden een jaargeld.

* * *

Vele Nederlanders werden rijk, verwierven landgoederen, huwden adellijke meisjes, of gaven hun dochters aan Fransche edelen ten huwelijk. Een der dochters van Gaspard van Gangelt, om slechts enkelen te noemen, werd gravin van Boursac, een andere markiezin van Gambais. Elisabeth van den Berg huwde met J.C. de Brouville, den lateren intendant van Stanislas Leczinski. De zoon van weer een anderen Nederlander uit Kortrijk, werd op een kasteel bij St. Quentin, waar een plein naar hem genoemd is, ten doop gehouden door madame de France, de zuster van Hendrik IV, die toen nog hervormd was. Uiteraard ontstond dikwijls naijver en zelfs werd de klacht gehoord, dat de Hollanders het land als een wingewest beschouwden en er te groote rijkdommen weghaalden. Dan werden zware belastingen ingevoerd, maar op vertoogen uit Den Haag weer opgeheven. Het land kon een zoo nijvere bevolking moeilijk missen. Colbert ergerde het, dat Franschen niet in staat schenen tot wat de Nederlanders konden. Aan een zijner gezanten klaagde hij zijn nood, dat van de 25000 handelsschepen in Europa in de vaart, Hollanders er 15000 en Franschen niet meer dan 600 bezaten. Voor de inrichting van havens en tuighuizen ging de minister in de Nederlanden ter schole; hij zond daar deskundigen heen om den aanleg van kanalen, den bouw van sluizen, bruggen, dijken, molens te bestudeeren. Hij herstelde de stoffenververij met behulp van Vlamingen en Moordnederlanders, beloonde een Hollander die een verbeterd model brandspuit aanbood en trachtte in alle richtingen Nederlandsche werkkracht ten bate te doen komen van het land, in den zelfden tijd dat hem voortdurend de wensch over de lippen kwam, den Hollandschen handel te gronde te richten. Een zelfbedwang, inderdaad een betere zaak waardig! Toen bij het uitbreken van den oorlog van 1672, alle Hollandsche handelaren bevel hadden gekregen, het land te verlaten, verzocht de koopmanschap van Bordeaux intrekking van dat decreet, waarop Colbert beval, de Hollanders met rust te laten. Mathorez geeft van deze voorkomendheid een eigenaardige verklaring: iederen Nederlander, dien men voor Frankrijk won, beschouwde de minister als een mededinger minder!

* * *

Bij de herroeping van het edict van Nantes sloeg de vreemdelingenstroom de tegenovergestelde richting in; tal van bedrijven moesten worden opgeheven en vele families keerden naar de Nederlanden terug. Christiaan Huygens ging voor Frankrijk verloren. Toch is Mathorez tot de slotsom gekomen, dat de herroeping wel den voorspoed der Nederlandsche nederzettingen sterk heeft doen afnemen, maar ze niet geheel te gronde heeft gericht. Veelal bleef een kern bestaan, die, na den vrede van Rijswijk, in vele plaatsen snel weer aangroeide. De herroeping had voor de welvaart zulke schadelijke gevolgen, dat nog geen jaar later (13 Januari 1686) aan alle protestantsche vreemde handelaren weer werd toegestaan, in het land te komen en het volgende jaar zelfs een premie werd uitgeloofd voor hun komst. Het blijkt niet, dat velen zich door dit zoete gefluit des vogelaars hebben laten verlokken. Wel kwam aldus aan den dag, hoe spoedig men in Frankrijk het verlies van zooveel volkskracht ging voelen. Eerst in de achttiende eeuw begonnen de uitgewekenen terug te keeren.

Het werk van Mathorez geeft den indruk, dat de verstandhouding tusschen Franschen en Nederlanders gedurende vele eeuwen veel beter is geweest, dan men uit de diplomatieke moeilijkheden, die zich van tijd tot tijd voordeden, oorlogen zelfs, zou opmaken. Nederlanders zagen in Frankrijk vele kansen schoon voor handel en bedrijf, Franschen vonden, dat zij partij konden trekken van eigenschappen 'der vreemdelingen, dle zij zelf in mindere mate bezaten. Beide volken vulden elkaar in vele opzichten aan. Bij het lezen van Mathorez' boek zal men zich misschien verwonderen over vele zonderlinge, aan Nederlanders toegeschreven namen. De fout zal niet liggen bij den schrijver, die zoo zorgvuldig oude

[p. 222]

en nieuwe geschriften heeft geraadpleegd en uitgebreide archiefstudies heeft gemaakt, maar alleen aan het voor Fransche ambtenaren moeilijk te ontcijferen gothische schrift of aan lastig te spellen klanken, waardoor in de registers bijv. Swaan overkwam als Svaon, van Hoorn verminkt werd tot Vaanderhornen, van Hamel tot Vandhamel, van Lennep tot Leneep. Geen wonder dat het gothische schrift verboden werd en de latijnsche letter in de Nederlanden, mede door de talrijke betrekkingen met Fransche en verfranschte vrienden, in zwang is gekomen.

H.S.M. v. WICKEVOORT CROMMELIN.