Neerlandia. Jaargang 23

[p. 141]

Louis Botha †
Eenige herinneringen.

't Was in April 1907, 'k herinner het mij als den dag van gisteren. Er heerschte hier in het land een pijnlijke verbazing over de geschiedenis met den Cullinandiamant en in 't algemeen over zijn gang naar Londen ter conferentie. Ik verlangde erg hem eens weer te zien en was overtuigd, dat hem de ongunst van vele zijner Hollandsche vrienden zeer deed. Dat bleek, want terwijl, naar ik later merkte, een mand vol telegrammen onbeantwoord was gebleven, kreeg ik op mijn vraag, of het hem aangenaam was, dat ik hem bezocht, keerende het antwoord: ja graag overmorgen. Ik geloof, dat ik de eenige, althans een der zeer weinigen was, die uit Holland toen naar hem hebben getaald.

Op 't vooraf bepaalde uur wachtte ik hem, in zijn voorkamer, waar zijn secretaris Enslin werkte. Generaal was nog in de conferentie. Eindelijk kwam hij, maar ik schrikte, toen ik hem zag. De groote oogen mat, zijn kleur vaalbleek, zijn lippen wit, en zijn gang miste alle veerkracht. - Generaal U is ziek? - Ik ben so moeg. - Zal ik dan terugkomen? - Nee, ga nou net binnen, en hij drong mij in zijn kamer, ga daar sit, ik wil met jou gesels.

En, terwijl ik daar met hem zat op de canapé, stortte hij zijn hart uit: altijd zichzelf verloochenend om toch maar geld te krijgen voor den wederopbouw van zijn land, om betere voorwaarden te bedingen voor de grondwet van den Vrijstaat, en om zoo veel meer. 't Was één doorloopende klacht, dat zijn taak hem zoo zwaar viel, maar dat hij het offer bracht voor zijn volk. En als er ooit één man oprecht is geweest in zijn bekentenis, dan wel hij op dat oogenblik.

Toen ik heenging, dankte hij mij voor mijn komst; het had hem goed gedaan.

In December, tegen de Kerstdagen, van het volgende jaar, kwam ik van Greytown in Natal, waar Botha geboren is, en zat na den nachtrit in den eetwagen te wachten op mijn ontbijt. 'k Had het uitzicht op de Majuba. Daar stapt een keurig geuniformd heer den wagen binnen en noemt mijn naam. 't Was de stationschef van Volksrust, Pels, de eenige van de Z.A.S.M., die nog een betrekking had als chef. Hij had de laatste dagen elken mailtrein al naar mij gezocht, want op order van den Generaal moest ik niet doorgaan naar Pretoria, maar aan Rusthof uitstappen en daar de Kerstdagen zijn gast zijn.

En ik stapte uit, aan een stationnetje enkel voor Botha's plaats. Geen spoor van leven behalve de chef, kippen en een kaffermeid, die voorbij wandelde, uiterst licht geschort, maar ongenaakbaar door als halskraag een rechtstaande ronde blikken plaat, zeker een halve meter in doorsnee. Dat kortte het wachten, want de Generaal moest eerst worden gewaarschuwd en Rusthof lag een half uur ver. Daar kwam hij, op de buggy, met twee Basoetopaardjes. En na een hartelijken groet gingen wij er van door, zoo schichtig, dat er op zij van het pad drie kieviten opvlogen. ‘Dat is mevrouw en de twee zonen,’ zei hij lachend, van zijn eerste grapje niet gebarsten. En aan de deur heette mevrouw Botha mij welkom.

* _* *

Rusthof ligt er als een eenzaam vogelnest in de onafzienbaarheid, breed en gedrongen, geheel van steen, één verdieping. 't Was nieuw, want Botha's vroegere woonstee, in het district Vrijheid, was geheel noodeloos, enkel uit machtelootze wraakzucht, door den Engelschman in den oorlog platgebrand.

Onvergetelijke Kerstdagen! Van de vele indrukken slechts een enkele, ter verduidelijking van Botha's huiselijk leven en zijn persoonlijkheid. Vriendelijker, zorgzamer gastheer is niet te bedenken. Ik weet er maar een, die hem in kalmte en oplettendheid evenaarde, en aan wien ik op Rusthot dikwijls heb gedacht: Paul Fredericq. Die heeft in zijn manier van doen veel van Botha, beiden uiterlijk en in manieren buiten het gewone kader vallende van hun volk, beiden bekoorders van nature, niet willens en wetens, en beiden ondanks

[p. 142]

hen zelf verspreiders van een hoogeren dunk van de levensvormen van hun landgenooten, dan de werkelijkheid gedoogt. Elke uiting van Botha was die van een geboren heer.

Aan de lange tafel zat hij alleen aan het boveneind; in de verte, aan het benedeneind, Mevrouw, met aan elken kant een kind. En aan de breede zijde wij allen, zooals wij er waren den Eersten Kerstdag, de Emmett's, broer en zuster van Mevrouw Botha, die bij Rusthof woonden; Mevrouw Steyn uit Johannesburg, zuster van Mevrouw, met kinderen; de breede, forsche Kelly, uit Pretoria, een vriend van Generaal, evenals de Emmett's oud-Ier en oud-vechter in den oorlog. Dan de dochter des huizes, met haar man adv. de Waal uit Pretoria, een lieftallige en hoofsche verschijning, altijd mijn buurvrouw, bij wie ik den Drost en den Muiderkring niet uit mijn hoofd kon zetten. En aan den anderen kant zat ik naast Generaal en aan diens rechterzij zat dr. Leyds. Verder naar benee zat de jeugd, Louis, de oudste zoon, met eenige vrienden.

Men merkte op Rusthof weinig van de jongelui; meestal waren zij onzichtbaar, uit vrije welbegrepen keus. Soms verraste men ze even stoeiende, of zag ze in het wijde, geplooide veld galoppeeren. Maar aan tafel waren zij als muizen. Trouwens in Greytown en P. Maritzburg had mij hetzelfde getroffen; ook daar ging het aan het gastmaal steeds kalm toe, geen spoor van luid gelach en geroezemoes. Ook weinig algemeen gesprek.

't Was als voor honderd jaar bij ons - Messchert's Gouden Bruiloft kan het getuigen - alle gerechten stonden tegelijk op tafel. De zorg voor de hoofdschotels was bij gastneer en gastvrouw en zoo noodig in het midden van den disch, bij een derde of vierde. Ieder koos zijn gading en het geheel liep vlug af, in een uur, ook zoo'n Kerstmaal. En gedronken werd er zeer weinig, een enkele heer wat whiskey-soda, een glas Kaapsche wijn, maar meest melk. Van nazitten van de heeren was ook geen sprake: Generaal verhief zich en uit was het.

In tegenstelling met wat ik in Greytown bij de echte oer-Afrikaners Nel had ervaren, waar door het hoofd statiglijk gebeden en gedankt werd, bad Botha wel even voor, maar in preveling, rad. Hij was niet meer de Voortrekkerszoo'n, wiens moeder als eenig vrouwelijk wezen aan een bloedbad door de Kaffers was ontkomen; hij was ontgroeid aan het zuiver vormelijke, dat bij de ouderwetsche Boeren nog zoo sterk heerscht, zonder dat hij van het wezen afstand had gedaan. Botha was een godvreezend man.

Men had Generaal moeten zien met welke rust hij zijn gebraad voorsneed en met zachte stem elkeen zijn deel gaf, toch gehoor voor 't gesprek om hem. Zonder beweging bijna overoogde hij blijmoedig zijn gastenrij, gaf mij, haast zonder naar mij te hebben gekeken den lepel, die mij ontbrak, - zijn eigen - wenkte de Kaapsche meid, een bastaard-Hotnot, die gedruischloos naderde, een woord opving en met de suiker bij mij kwam; zoo was het bij ieder. ‘Meneer de Jonge, U is ziek.’ Nee Generaal! ‘Jawel meneer de Jomge, U is ziek; U moet nog wat vlees eet.’ Liever niet, Generaal. ‘U moet.’ Als Generaal commandeert, dan moet ik vleesch eten, maar dan liever een stukje ham. ‘Dokter (tegen Leyds), U nog wat vlees? (tegen de Kaapsche) Geef jij ver meneer (ik) een ander bord.’ En dat steeds door, onder de belangrijkste verhalen uit den tijd, dat hij als jonge kerel de Republiek Vrijheid mee hielp stichten, van zijn avonturen onder de Zoeloe's, van zijn rijke ervaringen in den oorlog. De mooie kalkoen deed Mevrouw Emmett zuchtend vertellen dat een pofadder dien nacht haar laatste had weggehaald. En toen de Generaal over mamba's en pofadders en van een rit van 48 uur lang, door storm en regen, vluchtend voor den Engelschman, toen het geblaas van één pofadder in stikdonkeren nacht het doodmoede commando weer in het zadel wierp. En af en toe tusschen hem en mij, of hem en Leyds, een brokje politiek, als vervolg op een onzer vele gesprekken.

Plotseling rijst hij overeind. En nu commando's, kort, krachtig, aan de jongelui. Om 4 uur te peerd naar de plek, waar de paarden grazen, ze opjagen naar die en die plek, maar niet allemaal, net dat en dat paard. - Louis ik het gezien, dat jij jou gast van morre het hek liet ope maak; jij had self moet afklim. - Laat die ossewa dalik aanspan om ver die bagage naar die stasie te breng. En als soldaten onder strenge tucht, marcheert het klompje dadelijk af, zonder iets te sè of te vra. Om 4 uur zag ik ze te paard wegstuiven, de wijde vlakte in, die het nietige plekje omvat, waar al die mij zoo lief geworden menschen als middenpunt wonen.

Wanneer ik dat verblijf op Rusthof weer doorleef, dan waart steeds door mijn herinnering de fijne gestalte van mijn gastvrouw, haar stille, rustige gang, haar zachte stem en haar nimmer falende hartelijkheid. Aan haar denk ik ook, nu ik dit neerschrijf, met eerbiedige ontroering; aan haar en haar kinderen. Van de groote Afrikaners uit den oorlog om vrijheid en recht, is het aantal weduwvrouwen weer met een vermeerderd, die elk naar eigen aard het lot van haar man hebben gedeeld.

* * *

In dezen tijd stond Botha op het toppunt zijner onbetwiste gevierdheid. De Commandant-Generaal uit den oorlog was gebleken een uitstekend staatsman te zijn. Het neergezegen Afrikaansche volk richtte zich aan zijn hand allengskens weer op; de wonden sloten zich; de levenskansen groeiden met den dag, en het vertrouwen op een welvarende toekomst nam toe. Toch hoorde ik reeds bedenkingen: hij zag den Engelschman te veel naar de oogen; de Engelschen zaten in alle bureaux; alle vette en eervolle ambten waren voor hen. Ik heb daar herhaaldelijk met Botha over gesproken. 't Was waar, maar wat sal ik maak? Overal zaten de vreemdelingen. Lord Milner had na den oorlog stelselmatig alle regeeringskantoren volgepropt met versch aangevoerde landgenooten, geschikt of niet; geen plekje was open gelaten. Wat moest hij doen? Ontslaan, en zoodoende plaats maken voor Afrikaners? Maar dan moest er reden zijn voor ontslag. Pensionneeren? Dat werd gedaan, in enkele gevallen, maar waar het geld voor al die hooge pensioenen

[p. 143]

op zoo jongen leeftijd vandaan te halen? Die waren bij contract uitdrukkelijk toegezegd. Het land zelf was nog niet op zijn verhaal, en al het geld moest nog van Engeland komen. Ze hingen nog zoo af van de meegaandheid en welwillendheid var dat land; telkens als ze iets deden, wat daar, of aan de Jingo's in Afrika zelf, niet beviel, dan gleden ze weer achteruit. Bij iedere benoeming van een Afrikaner ging er een storm op van verontwaardiging,

LOUIS BOTHA †

en dan volgden altijd weer nieuwe moeilijkheden.

Het vlak, waarop Botha zich toen bevond, helde al, zijns ondanks. Maar zou iemand in zijn plaats toen anders hebben kunnen doen? Wat het zwaarste was, moest het zwaarste wegen; het andere, het ideëele, het nationale, zou later wel part en deel krijgen; nu maar eerst den voet in den oeconomischen beugel; om landbouw, handel, uitvoer was het voorloopig te doen; in het politieke zadel zaten zij nu al, al was de zit nog niet gemakkelijk.

Inderdaad was de positie van den Eersten Minister van het herboren Transvaal uiterst moeilijk. Ook Steyn en Hertzog zouden voor die moeilijkheden hebben gestaan; ook zij zouden het bestaande hebben moeten aanvaarden, en bij elke regeeringsdaad rekening hebben moeten houden met de gunst en ongunst van Engeland. De oppositie tegen het nieuwe kabinet, dat aan Transvaal en Transoranje een grondwet had geschonken, was daar nog zeer sterk, en de groote moeilijkheden, waarin het verkeerde, moesten in Transvaal worden ontzien. Bovendien de kroon op alle zorgen, de Unie van Zuid-Afrika, was in het zicht. Die mocht niet ontglippen.

Indien in plaats van den patriot Botha, de patriotten Steyn of Hertzog zich als Eerste Minister op dat reeds hellende vlak hadden bewogen, dan zouden zij waarschijnlijk nooit zoover zijn gegaan als Botha, en op een zeker oogenblik hebben gezegd: tot hier toe en niet verder. Dan zou de loop van Zuid-Afrika's geschiedenis anders zijn geweest; hoe, kan niemand zeggen. Later zal moeten blijken of niet ook Botha dikwijls datzelfde heeft gezegd, en daardoor erger voorkomen. Maar den uitslag zijner grootsche bedoelingen heeft deze staatsman niet mogen aanschouwen; hij is na een leven van zelfverloochening ten bate van zijn land

[p. 144]

en volk, weldadig zacht ontslapen. Wie hem hebben gekend, die twijfelen niet of de slachtoffers, die op den weg zijner politiek zijn gevallen, hebben hem met oprechte droefheid vervuld. Enkel het geloof in zijn roeping kan hem staande hebber gehouden.

Botha had onbeperkt vertrouwen in de levenskracht van zijn volk. Net even wachten tot dat andere klaar was, dan kwam aan de Afrikaner natie de volle beurt. En dat andere, waartoe de oorlog de mogelijkheid opende, was: een ontzaglijk vergroot Zuid-Afrikaansch Rijk, los zooveel mogelijk van Engeland, toch als zusterstaat daaraan geregen. Een van de middelen daartoe was de deelneming aan den grooten oorlog, de uitdringing van de Duitschers uit het werelddeel. De maat, die reeds boordevol was gebleken, stroomde nu plotseling over. De Hertzog-partij, tot nu toe zuiver Vrijstaatsch, verbreidde zich op slag over de heele Unie en omvat thans de meerderheid der Hollandsch-Afrikaners. En nu, na Botha's dood, blijft aan zijn opvolger Smuts wellicht niets anders over dan zich te vereenigen met de Engelschgezinde partij, die sterker wordt naarmate de Unie uitdijt, en den strijd niet zal opgeven voor zij de Afrikaners er politiek heeft uitgewerkt. Dan zijn zij onschadelijk en mogen oeconomisch groeien en bloeien zooveel als zij willen.

Is het zulk een wonder, dat de kern der Boeren zoo weinig oogendienaar wil zijn van Engeland! Na de teekening van het verdrag van Vereeniging, reikte Lord Kitchener den Generaals om beurten de hand: We are good friends now. Was daarmede de wrok uit het hart, en alle ideaal van eigen nationale leven onderdrukt? Een Engelsch predikant zel mij: A Christian may forgive, only a fool can forget. Dat zijne landgenooten geen dwazen waren en niet vergaten, dat had Majuba bewezen. Den oorlog van '99 vergeten, dat is op hun beurt den Boeren onmogelijk; de toestanden, uit de onderwerping voortkomende, zouden zij in berusting hebben ondergaan, waren ze niet te kleineerend geweest voor het zelfbewuste volk. Want dit acht zich niet overwonnen door de Engelschen, wel door de hongerkampen en de vrees voor uitsterving.

Zoo zijn beide stroomingen te begrijpen; de zucht naar grootheid, macht en invloed, niet om het eigen volk te zien wegkwijnen, dat zij verre, maar als middel om het tot de grootst mogelijke hoogte op te voeren van stoffelijke welvaart; en daartegenover den wensch, om vóór alles zeker te zijn dat eigen taal en eigen volkskarakter zich samenpakken tot ëën geheel, dat als Afrikaansche natie bestand zou zijn tegen alle schadelijke invloeden van buiten.

Botha's persoonlijkheid, lenig, bekorend, licht ontfankelijk voor idealen, heeft uit innige overtuiging hem gevoerd tot een levensdoel, dat nu zoo plotseling is afgebroken. Nog maar 57 jaar, en zooveel reeds gedaan. Aan de zuiverheid zijne beweegredenen zal de historie recht doen.

Wat wij, zijne tijdgenooten, weten, dat is dat in hem een groot Afrikaner aan den Nederlandschen stam is ontvallen, een groot vriend tevens van ons land en ons volk. Dit heeft hij in het laatst van zijn leven nog bewezen.

H.J. KIEWIET DE JONGE.