Neerlandia. Jaargang 10

[p. 291]

Nederlandsche Geestkracht.

Wanneer ik voor onderstaande regelen een oogenblik uw aandacht vraag, dan is dat vooral, omdat ik wensch op te komen tegen eenige verkeerde denkbeelden van en onwelwillende gevoelens jegens ons land en volk, waarvan ik het betreur, dat ze in de hoofden en harten van Nederlanders hebben postgevat;

dan is dat ook, omdat ik heimelijk de hoop koester, dat mijn woorden U mogen opwekken, mede den strijd tegen die denkbeelden en gevoelens aan te binden.

Voor eenige jaren verscheen in één onzer dagbladen onder een ongeveer gelijkluidend opschrift een artikel van de hand van den heer Dr. te L. De schrijver klaagde over de gewoonte, sommigen Nederlanders eigen, te smalen op hun land, hun volk; Nederlanders in wier hoofd nog steeds de bijgeloovige caricatuur rondspookt, dat onze historie slechts op één lichtpunt kan wijzen, de 17e eeuw. De geschiedenis van de andere tijden, ook den onzen, is volgens hen zoo onverkwikkelijk, dat het onmogelijk is, ook maar met eenig genoegen de historiebladen te ontrollen.

De klacht was gegrond. De herinnering aan 't verleden staat de goede waardeering van 't heden in den weg.

Niet, dat ik aan dit verleden iets te kort wil doen, dit ware een al te stout bestaan.

Ongetwijfeld is de 17e eeuw een merkwaardig tijdperk geweest voor ons land, merkwaardig door den grooten economischen bloei dezer gewesten, merkwaardig vooral ook, omdat ons land de eerste handelsmogendheid, Amsterdam de eerste koopstad der wereld was.

Die tijden zijn voorbij. Andere mogendheden traden op als mededingers en zij streefden ons voorbij.

Wij mogen dit betreuren, maar wij moeten ons tevens afvragen, of wij ons zouden kunnen indenken in de mogelijkheid, dat, bij de uitbreiding, die handel, nijverheid en verkeer hebben ondergaan, Nederland nog steeds een rol zou kunnen spelen, gelijk het in de 17e eeuw vervulde. Dat is geen taak voor een land, dat 600 G.M². groot is, voor een volk van 5½ millioen zielen.

Wil men den economischen toestand van ons land, den ondernemingsgeest en de arbeidskracht der bewoners naar waarde schatten, dan moet men allereerst dat droombeeld verjagen, dan verzuime men niet, de grootte en het aantal bewoners van ons land in aanmerking te nemen en heusch, al vergelijkt men het dan met de beste onder de besten, de vergelijking zal voor ons land nog niet belichamend zijn.

En toch... zich blind starende op den tijd, dat 's werelds achtste wonder verrees, verliezen sommigen onzer landgenooten het vermogen, waardeering te gevoelen voor de geestkracht hunner tijdgenooten.

Waaraan dit toe te schrijven.

Mij dunkt, aan de macht der traditie, een gevolg van onkunde.

Tal van Nederlanders kennen hun eigen land niet en miskennen het daardoor.

Dat er een weinig steenkolen wordt gevonden bij Kerkrade, ja dat weet men. Maar dat latere boringen aan 't licht hebben gebracht, dat geheel Zuid-Limburg tot voorbij Sittard kolen bevat, dat de Oranje-Nassaumijn bij Heerlen in staat zou zijn, geheel alleen, honderd jaren lang in de gansche behoefte van ons land te voorzien, dat weet men niet.

Nog steeds wordt het zuidoostelijk deel der provincie Groningen beschouwd als een groote hoogveenvlakte, waartoe de geologische kaarten in onze atlassen trouwens alle aanleiding geven. Toch is het hoogveen er zeer schaarsch, dank zij de verveningen, die het woeste gebied van voorheen hebben omgetooverd in vruchtdragende akkers.

Dat de scheepvaart en scheepsbouw de Groninger veen-koloniën hebben verlaten, wordt zorgvuldig genoteerd en onthouden, maar wat voor belangrijke industrieën er voor in de plaats getreden zijn, weet men meestal niet. En om der waarheids wille mocht dit toch wel even vermeld worden. Men mocht Veendam, Wildervank, Oude-Pekela enz. eens gaan rangschikken onder de vervallen grootheden.

Nog onder den indruk van de helle kleur, waarmede de Veluwe op onze kaarten stond afgebeeld, denkt men zich die ‘Vale Oue’ nog steeds als één groote zandzee. Slaan we evenwel de statistieken op, dan blijkt het, dat er geen gemeente op de Veluwe is, of zij heeft de uitgestrektheid zandverstuivingen belangrijk zien inkrimpen door de ontginningen der laatste jaren. Bosch en bouwland zijn er voor in de plaats getreden.

[p. 292]

Men heeft natuurlijk gelezen, dat Haarlem met den naam bloemenstad wordt vereerd, men is wellicht gewoon in 't voorjaar een fietstocht te maken naar ‘de Geest’, om de bollenvelden in hun eigenaardige pracht te bewonderen. Och, indien gij 't een volgende maal weer doet, bedenk dan even, dat er jaarlijks ongeveer tien millioen K.G. van die kleine bolletjes naar 't buitenland worden gezonden en gij zult U tevens kunnen voorstellen, welk een machtig bestaansmiddel de bollenkweekerij is voor de bewoners onzer geestgronden.

Wie spreekt van zuivelbereiding en zuivelfabrieken, denkt aan Friesland en de beide Hollanden. En echter vindt men de meeste hoewel niet de grootste fabrieken in Noord-Brabant en Limburg en winnen Overijsel en Gelderland het verre van Noord- en Zuid-Holland.

De botermarkten te Leeuwarden en Sneek behooren bijna tot het verleden, terwijl omgekeerd Bodegraven en Breukelen zich tot zeer belangrijke kaasmarkten hebben ontwikkeld. Dorpjes als Broek op Langendijk, Noord- en Zuid-Scharwoude, Grootebroek en Bovenkarspel verzenden jaarlijks duizenden bij duizenden wagons tuinbouwproducten naar het buitenland. Toch kent men maar ternauwernood hun naam.

Wellicht herinneren sommigen zich nog de papiermolens op de Veluwe, waarvoor talrijke sprengen de beweegkracht leverden. Dat die molens den weg volgden van de molens, waaraan de Zaanstreek eertijds zoo rijk was, wil men gaarne gelooven; maar dat er nieuwe fabrieken, door stoom gedreven, verrezen, dat is velen ontgaan. En toch is misschien de tijd niet verre meer, dat naast Enschedé, Tilburg en Zaandam ook Apeldoorn zal genoemd worden als een centrum van de nijverheid, waarvoor tot zelfs het heidezand als grondstof wordt gebruikt.

De olie- en papiermolens aan de Zaan verdwijnen, evenzoo de houtzaagmolens en rijstpelmolens. Men betreurt ze. Is 't omdat de Zaanstreek haar eigenaardig aanzien dreigt te verliezen, dan zijn we 't er mee eens. Maar is 't uit ongerustheid over de geestkracht der Zaankanters? Och laat die vrees dan maar terstond varen. Wanneer gedurende de laatste helft der 19e eeuw 54 oliemolens gesloopt of verbrand zijn en daarvoor in de plaats 13 stoomoliemolens verrezen, die te zamen het werk van meer dan 350 windmolens verrichten, dan is er dus voor ongerustheid nog weinig aanleiding.

Ziehier een aantal voorbeelden - gemakkelijk met vele tientallen uit te breiden - van verouderde, maar voor vele landgenooten niettemin nog gangbare wetenschap.

Vele Nederlanders kennen hun eigen land nog zeer slecht. En 't zijn niet alleen geringe lieden, maar ook ontwikkelde menschen, menschen die een zekere positie in de maatschappij innemen, menschen, die, wanneer er sprake is van Holland en de Hollanders, terstond klaar zijn, een vernietigend vonnis uit te spreken, ja dit zelfs bij voorkeur door middel van Gazette en Zeitung laten klinken tot verre over de grenzen, menschen, wien het woord ‘chinoiserie’ steeds op de lippen zweeft, maar die het niettemin niet de moeite waard achten, dat vaderland te leeren kennen, te volgen in zijn ontwikkeling.

In het weekblad ‘de Amsterdammer’ van 31 Dec. 1905 las ik in een hoofdartikel, gewijd aan het defensievraagstuk deze zinsnede:

‘..... millioen voor legeruitgaven is toch ongetwijfeld een respectable som voor een volk van ruim vijf millioen zielen; een volk, dat in menig opzicht geen gunstig beeld vertoont in vergelijking met zijn naburen; dat in industrie arm is, in handel, ondanks zijn bezit van koloniën, moeite heeft, zich staande te houden en alleen groot is in transitobedrijf’.

Ik heb den zin nog eens gelezen en herlezen, maar altijd weer werd ik getroffen door de zinsnede: arm in industrie; een handel, die moeite heeft zich staande te houden. Wat een minachting sprak er uit deze weinige woorden voor die beide bestaansmiddelen. Maar waren dan al de cijfers, waren alle gegevens, die ik in den loop der laatste jaren had verzameld, valsch? Ik kon het niet gelooven.

Ik ben geëindigd met den schrijver te rangschikken onder die pessimisten, die nu eenmaal niets goeds in ons land willen zien; ik heb hem verdacht, kort voor 't schrijven van zijn artikel, één der tijdzangen van Potgieter te hebben bestudeerd. Maar mag men het in den dichter toejuichen, dat hij in 1855 zich gerechtigd achtte, te smalen op den volksgeest dier tijden, dat geeft nog geen vrijbrief voor den journalist van heden, om hetzelfde te doen ten opzichte van den volksgeest onzer dagen.

In 't midden der vorige eeuw was onze handelsgrootheid aan 't tanen; steeds meer concurrenten streefden ons op zij, ja zelfs voorbij.

Maar is de Nederlandsche handelsgeest nadien nimmer meer ontwaakt?

Het mooie artikel van Dr. J.H.H. Hülsman over Handel en Nijverheid in het gedenkboek ‘Een halve eeuw’, ontheft mij van de verplichting, een antwoord op die vraag te geven.

Is de plaats, die Holland onder de handelsmogendheden inneemt, een onbeduidende gebleven?

Indien niet alle statistieken valsch zijn, mogen we zeggen: ‘Neen’.

Holland herwon heel veel van het verloren terrein. Het is bezig, Frankrijk op zijde te streven. Eer we vijf jaar verder zijn, kan ons land, wat waarde van in- en uitvoerhandel betreft, de vierde plaats, thans door Frankrijk bezet, veroverd hebben.

Dit nu is voor velen een volkomen onbekende zaak. Maar om tot die wetenschap, die toch zoo gemakkelijk te verwerven is, te komen, doet men ook niet de geringste moeite.

Reeds meermalen heb ik ervaren, dat de haven van Sabang zich nog niet in een bijzondere bekendheid onder de ontwikkelde Nederlanders mag verheugen. Velen weten zelfs niet eens, waar Sabang ligt. Examinatoren in aardrijkskunde, b.v. voor de acte van hoofdonderwijzer, zullen dit zeker wel willen bevestigen.

Moet dit ons niet in hooge mate bevreemden, wanneer we daarentegen in de Straits Times een artikel zien opgenomen, waarin de haven van Sabang met haar prachtige installatie, haar uitstekende los- en laadwerktuigen wordt genoemd een openbaring van Hollandschen ondernemingsgeest, een voorbeeld voor de Engelschen, een ernstige bedreiging voor Singapore?

[p. 293]

Wordt het niet hoog tijd, dat de Nederlanders belang gaan stellen in den ontwikkelingsgang van dien voorpost in den Indischen Oceaan?

Men leest van mastbosschen, in vroeger tijd in onze havens gezien; men ontwaart ze thans niet; ergo: onze handel beteekent niets meer. Klaarblijkelijk vergeet men, dat de tegenwoordige stoomschepen geen masten meer hebben, tenzij men de korte stompen, omringd door laadboomen, met den naam mast zou willen betitelen.

Onlangs sprak ik met iemand over den handel van Amsterdam. Hij beweerde: ‘Amsterdam's handel beteekent op 't oogenblik niet veel meer; neen, dan had je voor een dertig jaren eens moeten komen; toen lag het Oosterdok vol schepen; kom daar nu eens!’

De man vergat: 1^o. dat hij voor een dertig jaar pl. m. 10 jaar oud was, waardoor het mastbosch ten deele is verklaard;

2^o. dat voor een dertig jaar de handelsbeweging nog zoowat om het Ooster- en Westerdok geconcenteerd was, terwijl zij zich thans verdeelt over een terrein, dat bijna twee uren lang is;

3^o. dat de zeilschepen van voor dertig jaar gewoon waren in een haven te overwinteren, terwijl onze hedendaagsche stoomschepen ternauwernood zijn gelost, of ze vertrekken weer;

4^o. dat de inhoud der schepen, in 1875 te Amsterdam ingeklaard, pl. m. 1½ millioen M³. was en die van de in 1905 ingeklaarde ruim 8 millioen M³.

Een andermaal praat men met iemand over den scheepsbouw in ons land.

‘Treurig’, klinkt zijn oordeel. ‘Een beetje reparatiewerk, dat hebben onze werven, anders niet’.

De man denkt zich een twintig, vijf en twintig jaar terug. Toen bouwde men hier te lande nog bijna geen stoomschepen. Maar thans is het anders. Deze verandering is den man echter ontgaan. Hij weet niet, dat bijna alle schepen voor onze Nederlandsche stoomvraag in 't midden of hun streven ten slotte niet voor loopen. Hem ontgaat steeds een bericht, als mij dezer dagen trof: ‘Heden werd te water gelaten, de “Rindjani”, het twaalfde stoomschip, door de Maatschappij de Schelde gebouwd voor rekening van de Rotterdamsche Lloyd’. 't Gevolg is, dat zijn oordeel over den Nederlandschen scheepsbouw nog conform is aan 't oordeel, voor een twintig, dertig jaar bij hem gevormd. Wat reparatiewerk anders niet!

Er zijn Amsterdammers, die niet weten, dat er in hunne woonplaats een werf is, die van de Nederlandsche Scheepsbouwmaatschappij, welke jaarlijks een vijf à zestal stoomschepen voor de groote vaart aflevert. Voor dit jaar zijn twee mailbooten besteld voor de Maatschappij Nederland en drie stoomschepen voor de Kon. Ned. Stoomb. Maatschappij.

Lezen die menschen dan geen couranten, vraagt ge? Zeker, maar er zijn altijd eenige rubrieken, die ze overslaan, waaronder ook die, welke eenige belangstelling bij hen zouden kunnen opwekken voor ons nationaal streven.

't Gevolg is, dat bij hen heel eigenaardige wanbegrippen heerschen ten opzichte van onze nijverheid, b.v.:

1^o.	Het bestaan van eenige nijverheid van belang wordt ontkend;
2^o.	De Nederlandsche fabrikanten kunnen niet zoo goedkoop werken als de buitenlandsche;
3^o.	De fabrikaten van onze inlandsche nijverheid zijn altijd slechter dan die uit het buitenland.

We zouden kunnen gaan bepleiten, hoe de derde stelling in strijd is met den goeden naam, die vele van onze fabrikaten in het buitenland genieten.

Als regel is de tweede stelling eveneens onwaar. Hoeveel Rijnschepen toch worden niet hier te lande gebouwd voor Duitschland vooral, omdat het goedkooper kan geschieden. In ‘De Ingenieur’ van 2 Juni komt een overzicht voor van den scheepsbouw in ons land van 1 November 1904 tot 31 October 1905.

In dat jaar werd gebouwd:

voor de groote vaart een totaal inhoud van 75000 ton, waarvan 18000 ton voor het buitenland;

voor de binnenvaart aan sleepbooten, vracht- en passagiersbooten 8000 ton, waarvan de helft voor buitenlandsche rekening;

aan tjalken, lichters, aken enz. 125000 ton, waarvan pl. m. 55000 ton voor het buitenland;

baggermateriaal, een zeer groote hoeveelheid, waarvan 75% bestemd was voor het buitenland.

Voegt men daarbij, dat Nederland in de rij der scheepsbouwende landen de vijfde plaats inneemt, dat het slechts heel weinig ten achter staat bij Frankrijk, dat zoowel in Frankrijk als in de Vereenigde Staten de scheepsbouwindustrie achteruitgaat, terwijl zij in Nederland steeds vooruitgaat, dan mogen we veilig aannemen, dat onze Nederlandsche geestkracht, op 't gebied van scheepsbouw, zoo ze dan al een poos gesluimerd heeft, weer prachtig is ontwaakt.

Dat Nederland duurder zou zijn, dan andere landen, is, als regel genomen, onwaar. Ware dit zoo, Nederland zou niet zooveel leveren aan het buitenland. En kunnen onze scheepsbouwers met het buitenland wedijveren, dan kunnen de andere fabrikanten het ook wel, mits ze maar voldoende bestellingen krijgen.

De eerste stelling schijnt de meest ware. Ik wil zelfs gaarne toestemmen, dat, het hooge bevolkingscijfer van ons land in aanmerking genomen, een flinke uitbreiding onzer nijverheid geen overbodige weelde zou zijn. En ongetwijfeld zou dit mogelijk zijn, wanneer de Nederlanders zelf maar eens wat meer waardeering gevoelden voor de producten van de inlandsche nijverheid.

Maar of ons land nu juist arm is aan nijverheid, mij dunkt, dat mogen we toch met eenigen grond betwijfelen.

Engeland, België en Duitschland zijn nijverheidsstaten. Niemand, die dat durft ontkennen. Nu wil ik voor ons land geen aanspraak maken op de eer, er ook toe te behooren. Maar toch!

Dr. Max Eckert schrijft, dat in Engeland 54% der bevolking in de nijverheid een bestaan vindt, in België 38% en in Duitschland 37%.

En welk procent geeft hij voor Holland?

Och gij zoudt het niet raden.

34%, evenveel als voor Frankrijk werd opgegeven.

Ik vond dit cijfer zoo hoog, dat ik onze officiëele statistieken er op heb nageslagen. Maar deze gaven ongeveer hetzelfde procent.

Zie, gewapend met deze cijfers, vraag ik mijzelf

[p. 294]

af: Welk procent moet bereikt worden, om de nijverheid van een land belangrijk te kunnen noemen! Is de grens misschien 35 of 36 pCt? Maar dan zijn we er toch zeer zeker heel dicht bij.

Ik herhaal, wat ik hiervoor reeds opmerkte; tal van Nederlanders kennen hun eigen land niet en spreken of schrijven echter met de grootste geringschatting over dat land.

Ik vind dit treurig, maar dubbel treurig is het, wanneer aan den ongunstigen toestand, waarin ons land heet te te verkeeren, in vergelijking met zijn naburen, dan nog argumenten worden ontleend bij de behandeling van zulke ernstige vraagpunten als die, betreffende de verdedigingsmiddelen van ons land.

Nu zal men mij misschien tegenwerpen, dat die opkomst van onze nijverheid dan toch van zeer jongen datum is.

Dit is zeer zeker het geval. We kunnen zeggen, de herleving dagteekent van de jaren 1880-1885. In dat tijdvak zijn tal van fabrieken gesticht, waarvan de meeste na een jaar of tien een aanzienlijke uitbreiding ondergingen, terwijl er steeds nieuwe inrichtingen verrezen. De vooruitgang wordt ook aardig geillustreerd door de toeneming van het aantal werklieden in de verschillende bedrijven.

Van 1889 tot 1899 klom het aantal werklieden:

in de fabrieken van aardewerk, kalk, glas, steen van 18000 tot 25000;

in de chemische fabrieken van 3.500 tot 10.200;

in de fabrieken van stoom- en andere werktuigen van 6.400 tot 20.000;

in scheepsbouw- en rijtuig-nijverheid van 13.500 tot 22.700;

in papierfabrieken van 2.900 tot 7.000;

in textielfabrieken van 44.500 tot 50.000;

in fabrieken van voedings- en genotmiddelen van 84.000 tot 114.000.

Ik wil dus volmondig erkennen, dat de opkomst van onze nijverheid een zaak van de laatste vijf en twintig jaren is.

Het tijdperk daarvoor was ongetwijfeld een tijdperk van treurige gedruktheid. Nieuwe toestanden in de nijverheid, andere verkeersmiddelen waren in 't leven geroepen. Het aanpassen kostte moeite.

En ditzelfde geldt evenzeer voor handel, scheepvaart en visscherij, landbouw, tuinbouw en veeteelt.

Maar juist deze omstandigheid geeft ons het recht te eischen, dat met de macht der traditie worde gebroken, dat men het land volge in zijn ontwikkeling. Men mag geen oordeel vellen over Nederlandsche geestkracht, wanneer het bewijsmateriaal ontleend is aan de wijsheid, voor een twintig, dertig of meer jaren opgedaan en sedert zeer zorgvuldig geconserveerd.

Wil men, dat ons land en de geestkracht van ons volk op de rechte waarde worde geschat, dan moet men, waar men kan, trachten, oude, ingeroeste vooroordeelen op te ruimen door verspreiding van de nieuwste gegevens.

Daartoe kan en moet medewerken ieder, die het voorrecht heeft, aardrijkskundig onderwijs te geven.

Maar groot zal de steun zijn, die de ouders kunnen verleenen, wanneer die zich beijveren, om, zooveel in hun vermogen is, hun kinderen kennis te doen nemen van het bedrijvige leven met zijn grootsche gedachten, zijn koenen ondernemingsgeest, zijn stalen wilskracht.

Dan zullen zij bij de kinderen belangstelling wekken in de ontwikkeling van ons land en volk en wellicht hun eigen belangstelling vergrooten.

(Het Kind).

A.J. BRUYN.