Nederlandse historische bronnen 8

[p. 214]

IV Verklarende woordenlijst¹

administratie: de Amerikaanse regering

agent de liaison: verbindingsman tussen het organisatiecomité van de BIB, de Dawesorganisatie en de belangrijkste circulatiebanken

agent general [for the reparation payments*]: supervisor van het buitenlandse controle-apparaat, voorzitter van de general co-ordinating board en het transfercommittee. In deze laatste functie was de agent general, S. Parker Gilbert, verantwoordelijk voor de transfer

Ansammlung: opeenhoping van herstelbetalingssaldi op de rekening van de agent general bij de Reichsbank in het geval dat transfers niet mogelijk zouden zijn. Wanneer dit niet-transfereerbare bedrag de 2 miljard RM zou overschrijden, zou het tot een bedrag van 5 miljard RM moeten worden belegd op langere termijn. Indien deze som steeg boven 5 miljard RM, zou de Aufbringung van saldi in marken moeten worden gereduceerd tot het bedrag dat wel in deviezen kon worden overgedragen. Zie transfer

Aufbringung*: het bijeenbrengen in marken van de voor de herstelbetalingen benodigde gelden. Voor de bepalingen met betrekking tot de overdracht van deze gelden zie de trefwoorden Sachlieferungen en transfer

aufrollen: een bepaalde kwestie in het geding brengen

Aufwertungsvraagstuk: kwestie van de schadevergoeding voor tijdens de inflatieperiode waardeloos geworden beleggingen in in marken genoteerde obligaties en wissels

Ausgabenwirtschaft: zie uitgavenwirtschaft

Auslandsverschuldung: het totaal van de Duitse commerciële schulden aan het buitenland, zowel op korte als op lange termijn, uitgezonderd de herstelbetalingen

Auswärtiges Amt: het Duitse ministerie van buitenlandse zaken

Beirat: commissie van toezicht

Belgische marken: tijdens de eerste wereldoorlog door de Duitse bezetter van dat land in omloop gebrachte marken

betaalkracht: zie betalingscapaciteit

betalingscapaciteit [capacity to pay/Zahlungsfähigkeit]: vermogen om herstelbetalingen in deviezen (transfers) op te brengen

board [van de BIB]: raad van toezicht

[war] bonds: Amerikaanse staatsleningen

capacity [to pay]: zie betalingscapaciteit

commissie van experts: zie terms of reference

commissioners*: vanwege het Dawesplan benoemde buitenlandse commissarissen met controlerende bevoegdheden, onder welke de Kommissar für die Notenausgabe bei der Reichsbank

concerted financial manoeuvres: georkestreerde financiële manipulaties

co-ordinating board: zie general co-ordinating board

correspondenten: buitenlandse bankrelaties

cumulatieve verarming (theorie van de): theorie dat Duitsland door de toename van de buitenlandse schulden steeds verder zou verarmen

dagrente: rente voor een lening met een looptijd van een dag (call-money)

Dawescommissie*: commissie die in het voorjaar van 1924 het Dawesplan* opstelde

dekkingsbepalingen*: zie transfer

deviezenpolitiek: beleid van de Reichsbank ten aanzien van de koers van de deviezen en haar aankoop daarvan

1 Veelal wordt voornamelijk ingegaan op de betekenis van de begrippen in de tekst van Bruins, niet op de letterlijke betekenis of op de huidige. De van een asterisk voorziene begrippen worden ook in de inleiding genoemd.

[p. 215]

Devisen-Abteilung: afdeling van de Reichsbank welke bijhield hoeveel en welke deviezen de bank bezat

Devisenpositie: deviezenvoorraden (ook buiten de Reichsbank)

Direktorium*: directie van de Reichsbank

discontering: zie disconto en herdiscontering

disconto: rente die wordt afgetrokken bij de aankoop van een wissel. Deze rente wordt berekend naar het aantal dagen dat de wissel in omloop zal blijven (de lening zal worden afgelost door de debiteur). Een verhoging van het (wissel-)disconto door de circulatiebank doet in de regel de rentevoet stijgen en bevordert de toestroming van buitenlandse saldi

discontomarkt: markt van buitenlandse wissels

Duits-Nationalen: tot de DNVP behorende politici

enquêtecommissie [Enquete-Ausschuss zur Untersuchung der deutschen Wirtschaftslage]: parlementaire commissie van onderzoek naar de economische toestand

Erkelenzmijnen: over de grens bij Roermond gelegen steenkolenmijnen in bezit van de NEMOS

executive committee: uit vertegenwoordigers van de aangesloten circulatiebanken bestaand uitvoerend comité van de BIB

Federal Reserve Bank of New York*: centrale bank van de staat New York

fiscal agent: belangrijkste bankrelatie (van een land)

Finanzdiktator: controleur van de financiële politiek van de overheid met de bevoegdheid om de uitgifte van obligaties te verbieden

Finanzreform: hervorming van de overheidsfinanciën door middel van een verlaging van de structurele uitgaven of een forse belastingverhoging

geallieerde schulden: zie inter-geallieerde schulden

geldtransfer: zie transfer

gemeenteleningen: obligatieleningen van Duitse steden

general board: zie Generalrat

general [co-ordinating] board*: commissie waarin de commissioners onder voorzitterschap van de agent general for the reparation payments waren verenigd

Generaldirektor: zie general manager

general manager: met de dagelijkse leiding van de BIB belaste functionaris

Generalrat [der Reichsbank]*: uit zeven Duitse en zeven buitenlandse bankiers bestaande raad van commissarissen van de Reichsbank, die onder meer de president van de Reichsbank en de Kommissar für die Notenausgabe koos

[Deutsche] Golddiskontbank*: door de Reichsbank in maart 1924 opgerichte bank, die in pond sterling genoteerde biljetten zou uitgeven. Nadien gebruikte Schacht dit instituut als bekken waarin de ‘öffentliche Geldern’ (overheidssaldi) dienden te vloeien

goudonttrekking: gouduitvoer

goudpunt [Goldpunkt]: de beide grenskoersen rond de formele pariteit (zie idem) waarbij goudinvoer of gouduitvoer lonend werd. In tegenstelling tot de formele pariteit werd het goudpunt in Duitsland ook wel praktische pariteit genoemd

Haupt- und Staatsaktion: actie met grote politieke gevolgen

heffing, 26%: zie recovery acts

herdisconteren: zie verdisconteren

herstelbetalingen*: betalingen door Duitsland aan de Verenigde Staten, Frankrijk, Engeland, Italië en België als vergoeding voor de tijdens de eerste wereldoorlog aan die landen toegebrachte schade. Na 1924 bestonden twee vormen van Duitse herstelbetalingen, namelijk die in Reichsmark (betaling van de bezettingskosten en van de Sachlieferungen) en die in deviezen (zie transfer)

industriebank: Dawesorganisatie die toe-

[p. 216]

zicht hield op de Duitse industrie

in report geven: zie reportkrediet

inter-geallieerde schulden: schulden van de geallieerde landen aan elkaar, in de regel aan de Verenigde Staten

internationale schulden: zie inter-geallieerde schulden

investment trusts: Amerikaanse beleggingsmaatschappijen

kanselier: zie Reichskanzler

Kapitalertragssteuer: couponbelasting

kapitaliseren: omzetten (converteren) van schulden op korte in schulden op lange termijn

kleine commissie: organisatiecommissie van de BIB

Kommissar für die Notenausgabe bei der Reichsbank*: door de Generalrat (zie idem) gekozen buitenlandse functionaris die maandelijks aan dat college rapporteerde over zijn controle van de dekking van de munt, dat wil zeggen van de voorraden aan goud en deviezen. Ook had de Kommissar het recht zich verregaand (‘weitgehend’) te informeren over de bankpolitiek, onder andere door middel van het bijwonen van de vergaderingen van de directie van de Reichsbank

Konkurrenzfähigkeit: concurrentievermogen

Kostgeschäft: valuta-arbitrage in opdracht van de Oostenrijkse circulatiebank

kredietrestrictie: inkrimping van het kredietvolume door de circulatiebank, in de regel met het doel de groei van de geldvoorraad af te remmen

kurzfristig: op korte termijn

langfristig: op langere termijn

Nationalen: zie Duits-Nationalen

Notenausgabe*: bankbiljettenuitgifte. Zie Kommissar für die Notenausgabe.

öffentliche Gelder: kasgelden van Duitse overheids-ofsemi-overheidsinstellingen als de giro en de Reichsbahn die voor 1914 bij de Reichsbank waren aangehouden, maar na 1919 door deze instellingen terwille van de rente-opbrengsten waren uitgeleend aan particuliere debiteuren. Omdat het eigenmachtig uitzetten van deze gelden de greep van de Reichsbank op de geld- en kapitaalmarkt verslapte, wilde zij deze weer onder haar beheer brengen

öffentliche Hand: de overheid

Pariteit: bedoeld wordt in de regel de muntpariteit, de op het verschil in gewicht aan edel metaal gebaseerde (formele) waardeverhouding tussen de munten van twee landen die dezelfde (gouden) standaard voerden. Zie goudpunt

privatisering (van de reparatieschuld): commercialisering van de Duitse politieke schulden door middel van de emissie van een staatslening, uit de opbrengst waarvan herstelbetalingen zouden worden verricht

Raten: termijnen

recovery acts: bijzondere geallieerde heffing op de Duitse export van 26% ad valorem bij wijze van herstelbetaling

regeringskredieten: kredieten van de Reichsbank of een buitenlandse bank aan de Duitse regering

Reichsaussenminister: minister van buitenlandse zaken

Reichsbankkommissar: zie Kommissar für die Notenausgabe bei der Reichsbank

Reichsbankpräsident: door de Generalrat gekozen en door de rijkspresident benoemde president van de circulatiebank. Zie Generalrat en Kommissar für die Notenausgabe

Reichsfinanzminister: minister van financiën

Reichskanzlei: het secretariaat van de rijkskanselier

Reichskanzler: eerste minister

Reichskreditgesellschaft: kleinere Duitse staatsbank

Rentenbank-Kreditanstalt: de centrale bank die 1923/1924 de Rentenmark uitgaf

[p. 217]

reparatiecommissie: de in Parijs zetelende commission des reparations die toezicht hield op de uitvoering van de ten aanzien van de herstelbetalingen getroffen regelingen

Reparationspolitik: politiek ten aanzien van de herstelbetalingen

reportkrediet: prolongatiekrediet, dat wil zeggen kredieten van banken aan effectenbezitters terwille van een vergroting van hun bezit

reserve requirements: bepalingen ten aanzien van het stichtingskapitaal van de BIB en de door haar aan te houden reserves

restrictiepolitiek; zie kredietrestrictie

revisie [van het Dawesplan]: herziening van dat plan

Sachlieferungen: herstelbetalingen in natura, veelal steenkolen. Voor deze leveranties werden de crediteurenlanden in marken gedebiteerd door de agent general for the reparation payments

sancties: het recht van de crediteurenlanden om, desnoods gewapenderhand, op te treden bij Duitse wanprestatie

Schatzscheine: schatkistbiljetten, dat wil zeggen kortlopende schuldbewijzen van de (centrale) overheid

Seehafenausnahmetarife: voorkeurtarieven van de Duitse spoorwegen (Reichsbahn) bij invoer van goederen over Duitse Noordzeehavens (Hamburg en Bremen)

Seehandlung: de Pruisische staatsbank

Silberwährung: munt gebaseerd op de zilveren standaard

spoorwegtarieven (preferentiële): zie Seehafenausnahmetarife

Staatskanzlei: het secretariaat van het kabinet

Staatssekretär: secretaris-generaal

State Department: het Amerikaanse ministerie van buitenlandse zaken

terms of reference: voorlopige agenda van de conferentie van financiële deskundigen die in 1929 zouden onderhandelen over een herziening van het Dawesplan

toltarief: invoerrechten

tranche: aandeel van een bepaald land in een gesyndiceerde internationale lening

transfer*: overdracht van herstelbetalingen in deviezen door de agent general for the reparation payments. In hoeverre de transfer kon worden geëffectueerd, was afhankelijk van de waarde van de in Duitsland voorhanden deviezenvoorraden en zo van de internationale kredietverlening aan Duitsland*. Vergelijk Sachlieferungen

transfercommittee: uit de agent general for the reparation payments en 5 vertegenwoordigers van de crediteurenlanden (Verenigde Staten, Frankrijk, Engeland, Italië en België) bestaande commissie, die bepaalde of de wisselkoersen en de dekking van de mark transfers toelieten. Ook op het terrein van de Sachlieferungen was deze commissie competent

Transferschutz [transfer protection]*: in het Dawesplan opgenomen bepaling dat transfers alleen dan konden plaatsvinden wanneer de dekking van de Reichsmark en de deviezenvoorraden van de Reichsbank dat toelieten, dat wil zeggen wanneer transfers niet zouden resulteren in een daling van het dekkingspercentage onder de in de bankwet van 1924 vastgestelde 40%. De Transferschutz beschermde dan ook de dekking van de munt, niet de transfer

transferprotectie: zie Transferschutz

treasury: het Engelse ministerie van financiën. In enkele gevallen heeft Bruins bij het gebruik van deze term de Amerikaanse tegenhanger daarvan op het oog

Tredefina-krediet: Nederlands staatskrediet aan Duitsland van 1920*

uitgavenwirtschaft [Ausgabenwirtschaft]: (spilzieke) financiële politiek van de lagere overheden (steden, Länder)

ultimobetalingen: betalingen aan het einde van de maand

[p. 218]

uneasiness: twijfel aan de liquiditeit van een bank

verdisconteren: het verkopen van een wissel, bij voorbeeld aan een circulatiebank. Het kopen van de wissel noemt men disconteren. Zie disconto

Verkehrskreditbank: bankonderneming van de Reichsbahn

Verschuldung: zie Auslandsverschuldung

Verwaltungsrat: raad van bestuur

vice-president: hogere beambte van een (Amerikaanse) bank

volkspartij: DVP

Wohlstandsindex: index van de levensstandaard

Zahlungsfähigkeit: zie betalingscapaciteit

Zentralausschuss [der Reichsbank]: door de (particuliere) aandeelhouders van de Reichsbank gekozen commissie van advies

Zentrum: katholieke middenpartij

zwaarindustriëlen: eigenlijk Schwerindustriellen, vertegenwoordigers van de metaalindustrie in het Ruhrgebied