Nederlandse historische bronnen 1

[p. 186]

[Tekst]

Verslag van Laurens Reael uitgebracht in de Staten-Generaal op 30 maart 1620

Hoge ende Mogende Heeren,

Mijn Heeren, het sijn nu weynich min als negen jaren¹, dat ick Hare Hog. Mogentheden, zijne princelijke Excellence ende de heeren bewinthebberen van de Vereenichde Oost-Indische Compagnie in verscheydene qualiteyten hebbe gedient, als voor commandeur, raidt van Indiën, veldtoverste op verscheydene lanttochten, vice-gouverneur-generael over de Indiën, veldtoverste op verscheydene lanttochten, vice-gouverneur-generael over de Molucques, Banda ende Amboyna, wederomme met tijtel van gouverneur over d'selve eylanden, totdat eyntlicken nae het overlijden van de gouverneur-generael Geraert Reynst², goeder memorie, de raidt van Indiën op den XIXen junij XVI^CXVI met pluraliteyt van stemmen mij gekooren heeft tot het generael gouvernement over geheel Indiën ende daervan gepasseert commissie in behoorlicke forme³. Geduyrende alle welcke mijne bedieninge ick de heeren mijne meesters soo van het gepasseerde als van den standt der quartieren, die mij bevolen ende best bekent waren, van tijt tot tijt hebbe geaviseert⁴. Ende alsoo ick gehouden ende overbodich⁵ sij van mijne geheele administratie des versocht sijnde t'allen tijde reeckenschap te geven ende 'tselve voor dese tijde te lang soude vallen te verhalen ende tedieus voor Hare Ho.Mo. te aen[horen, soo]^a hebbe ick voor mij [f. 1v] genomen de standt van Indiën, soo ick d'selven aen mijnen successeur den E. Jan

1 Reael was uitgevaren in 1611.

2 Gerard Reynst, aanzienlijk koopman en reder te Amsterdam. In 1599 medeoprichter van de Nieuwe of Brabantse Compagnie, later bestuurder van de Verenigde Compagnie (een fusie van de Brabantse met de Verenigde Compagnie te Amsterdam), in 1602 bewindhebber van de VOC. In 1612 uitgevaren naar Indië, 1614 gouverneur van de Molukken, daarna tot zijn dood (7 dec. 1615) gouverneur-generaal van Indië.

3 Commissie dd. 19 juni 1616 (KA no. 974/VOC no. 1062 f. 34; KA no. 975/VOC no. 1063 f. 367-368). Het heeft tot die datum geduurd voor Reael gekozen werd, omdat pas toen alle leden van de Raad van Indië bijeen waren. Zie ook Van Dam, Beschryvinge III 564-565.

4 geaviseert: op de hoogte gesteld.
Zie voor de berichtgeving van Reael over zijn bestuursperiode de Overgekomen Brieven in het koloniaal archief. Zijn generale missiven zijn uitgegeven door W.Ph. Coolhaas, Generale Missiven I ('s-Gravenhage, 1960) 63-94 (R.G.P. 104).

5 overbodich: bereid.

a Gat in het papier (liasgat)

[p. 187]

Pietersen Coen hebbe getransporteert, in 't corte te verhaelen, aan wien ick in martio a^o XVI^C ende negenthien naer sicht ende visite van drie verscheydene commissien, ene van Hare Ho.Mo.⁶, d'andere van sijne vorstelicke genade Maurits, prince van Orangiën⁷ etc., ende derde van de bewinthebberen der Vereenichde Oost-Indische Compagnie⁸, het generael commandement hebbe reresigneert ende sijner E. den eedt van generael alsmede het volck in compagnies dienste sijnde, den eet van getrouwicheyt op nieuws hebbe affgenomen.

Alle princen, potentaten, volckeren ende natiën, die met ons door geheel Indiën in vruntschap ende alliantie staen, sijn^b van driederhande soorten.

Sommige hebben ons tot hare schut ende scherm aengenomen ende derhalven erkennen beleefdelijcken onse superi[orit]eyt ende hoocheyt, laetende [f. 2] ons toe het beroupen van hare ende hare grooten wiens raidt sijluyden gewoon sijn te gebruycken, waarinne wij het voorsitten hebben ende beedtssche wijse te versoecken, hetgene wij in peys ofte oorloge van doen soude mogen hebben ende beraetslagen voorts met haer tot welstandt van onse gemene saecken, naedat tijt ende gelegentheyt es vereysschende. Sodanige sijn de coninck van Ternate, met de coningen ende sangagies⁹ onder hem sorterende.

De coningh van Batchiam¹⁰ ende de moortsche inwoonderen van Solor¹¹, alsmede die van Hyto¹², sijnde meest alle met speciale contracten aen ons verplicht ende verbonden. Sommige sijn directelijcken ende immediate der Ho.Mo. heeren ondersaten, als sijn die onder het fort Amboyna sijn sorterende, mitsgaders de eylanden die daervan hangen ende eenige vrije christenenlieden, die onder onse forten hier en daer hare wooninge hebben begrepen.

De derde soorte sijn meest alle princen ende volckeren van Indiën onder wiens vleugelen ende door welcker thoelatinge (sommige met

6 Commissie voor J.P. Coen van de Staten-Generaal, verleend op 3 nov. 1617 (S.G. no. 12.270 f. 328-329v).

7 Commissie van prins Maurits, dd. 14 sept. 1617.

8 Commissie van Heren XVII, dd. 23 aug. 1617.

b Doorgehaald: drie.

9 sangagies (Ternataans sangadji): districtshoofd.

10 Batchiam: Batjan, ten zuidwesten van Halmaheira.

11 Solor: eiland ten oosten van Flores.

12 Hyto: Hitu, noordelijk deel van Ambon, bewoond door Moslims en in naam staande onder de koning van Ternate.

[p. 188]

gemaeckte contracten specialijcken verbonden sijnde) wij onsen handel ende negotie sijn drijvende [als s]ijn de princen van Java, van de custe van Male[ye], van Cormandel¹³ ende anderen.[f. 2v]

Ende opdat ick ordentelick soude mogen voortgaen, soo sall ick van de molucsche eylanden beginnen alwaer de Compagnie die meeste lasten ende costen heeft te dragen, vermits de continuelen oorloge tusschen ons ende de Spangiaerden. De Molucsche eylanden sijn well veel, maer daer werden der gemeenlick maer vijff getelt, vermits hare vruchtbaerheyt van nagelen, daervan de reste meest ontbloot sijn. De vijff voornaemste sijn Ternate, Tidore, Mothyr¹⁴, Macquiam¹⁵ ende Batchiam.

In dese eylanden sijn drie souveraine coningen, elck over het sijne ende de sijnen gebiedende, te weten die van Ternate, Tydore en Batchiam, waervan de twee laetste onse geallieerde sijn ende in onse schut ende bescherminge staen, maer die van Batchiam door de langduyrige oorloge ende sware sieckte in sijn volck verswackt sijnde, es van cleyn vermogen. De twee anderen sijn van outs malcanderen haren vijanden geweest, niet alleene^c d'ene den ande[re] sijne grootheyt benijdende, [f. 3] maer hebben getracht met alle middelen, oock door hulp van vreempden elckanderen te ruineren ende bederven. Door dese jalosye hebben die van Tidore de Spangiaerden ende die van Ternate ons volck ingeroepen. De Spangiaerden dan houden tydore onder tytel van schutsheeren met drie ofte vier forten beseth¹⁶, meest alle, vermits de steylheyt der bergen daerop sij leggen, van swaren accesse. Hetgene sij op ternate besitten, wesende Gammelammo (dat es te seggen de groote stadt daer de voorige coningen alsmede de vader van de jegenwoordige¹⁷ hoff heeft gehouden, ende door de Spangiaerts verjaecht ende naderhant gecaptiveert es) bij haer genaemt Nostra Singora del Rasairio¹⁸ ende noch een fort genaemt Don Gil¹⁹, pretenderen sij te besitten in vollen eygenschap, maer es haer van weynich prouffijten, alsoo se gedestitueert sijnde van de inwoonderen, nauwelicx een

13 Cormandel: Coromandel, zuidoostkust van India.

14 Mothyr: Moti, tussen Tidore en Makéan.

15 Macquiam: Makéan, ten westen van Halmaheira.

c Doorgehaald: dene.

16 Spaanse forten op Tidore: Tahulla, Tsjobbe en Roemi.

17 Said, koning van Ternate, was in 1606 door de Spanjaarden gevangen genomen en naar de Philippijnen gevoerd. Modafar volgde Said op en regeerde tot 1627.

18 Nostra Singora del Rasairio: Nostra Signora del Rosario.

19 Don Gil: ten oosten van Gam Lamo, de grote stad.

[p. 189]

pont nagelen van 't landt genieten, maer streckt ons tot groote schade, vermits het bosch soo onveyl²⁰ houden, dat de inwoonders aen onse sijde de vruchten niet als op halsperijckel²¹ en konnen [f. 3v] plucken ende versamelen. Voorts soo besitten sij noch een fort twee ofte drie op het eylandt gylolo²², dat mede well een van de Molucques es, maer niet van de vruchtdragende eylanden ende derhalven onder het getall nyet gestelt en wert. Soodat d'selve haer nergens toe dienstich en sijn als om sago te halen, dat het broot van de Molucques es, hetwelck uuyt boomen versamelt ende om te bewaren soo hart gebacken wert als bij ons de beschuyten.

In de groote stat van Ternate²³ houden sij het gros van hare volck ende hebben ordinaris een galeye ende fregatte in 't vaerwater, soo tot alle nodige diensten, als omme de soldaeten van d'eene off d' andere plaetsen in alle vaerdicheyt te vervuyren. Dese plaetsen werden uuyt de Manulhas²⁴ jaerlicx geprovideert ende gesecoureert²⁵.

Wij daerentegen besitten het meestendeel van ternate ende voorts de resterende eylanden ende houden d'selve met thien nootwendige forten²⁶ beseth. Op Maleyo, liggende [f. 4] aen d'oostsijde van Ternate, alwaer de Ternatanen, die nae het innemen van 't eylandt gevlucht ende verstroyt waren, van de custe van Geylolo door den heere admirael Matelieff²⁷ vergadert sijn begonnen te worden, hebben wij een heerlijck fort²⁸ met vier beslootene bolwercken ende de

20 onveyl: onveilig.

21 halsperijckel: levensgevaar.

22 Gylolo: Halmaheira.

23 Grote stad van Ternate: Gam Lamo.

24 Philippijnen.

25 secoureren: bijstaan, helpen. De Spaanse nederzettingen in de Molukken werden vanuit de Philippijnen van voedsel, wapens, ammunitie etc. voorzien. Bleef deze fourage uit, dan ontstonden grote tekorten. De Nederlanders trachtten zoveel mogelijk deze aanvoer te verhinderen.

26 Dit is althans de mening van Reael, die niet door Coen wordt gedeeld (Coen, Bescheiden I 262-263).

27 Cornelis Matelieff jr., van Rotterdam (1570-1632). In 1602 bewindhebber van de VOC; in 1605 uitgevaren als admiraal. Belegert in 1606 Malakka en levert slag met de Portugezen bij kaap Rachado. Na een bezoek aan Bantam laat hij orde op zaken stellen in de Molukken, vanwaar hij naar China zeilt, hopend de vrije handel te verkrijgen. Als dit mislukt gaat hij eind 1607 terug naar Bantam en vervolgens naar Nederland. Thuisgekomen huwt hij en is achtereenvolgens schepen (1610) en burgemeester (1618) van Rotterdam. In 1625 wordt hij afgevaardigd naar de Staten-Generaal.

28 Fort Oranje.

[p. 190]

buytenmuyr van de gardijnen²⁹ met een treffelijcke magasijn, alles in steen ende kalck opgetrocken. Alhier hout de gouverneur van hare Ho.Mo. wegen ende de coningh van de plaetse hare ordinare residentie ende vandaer wert voort alles, soo in de negotie als oorloge, gedirigeert. Dese plaetse es bij mijnen tijde dapper van volck aangewassen, hoewell de oorloge ende de lutti-lutti³⁰, een sieckte die aldaer als een peste regneert, een groot hoop wechgenomen heeft.

Een halff mijlken noordelijcken daervandaen es door de heer generael Pieter Both³¹ sa. een fortgen geleyt op een plaetse genaemt Toeloucque³², dat met weynich volcks beseth kan werden ende, sedert het daer gelegen heeft, het eylant op die sijde heel veylich heeft gemaeckt.

Op Tacomo³³, liggende aan de noortzijde drie ofte vier [f. 4v] mijlen van Maleye verscheyden, heeft welleer een groot fort gelegen tot excessive oncosten van de Compagnie, dat wij tot woonplaetse voor de inwoonderen hebben gelaeten ende hebben ons volck op een inaccessibele rotse in een reduyt³⁴ geleyt tot bescherminge van de inwoonderen. Noch lagen de Ternatanen met de onsen te velde om tegen Don Gil aen d'oversijde van de groote valleye een fortken³⁵ te begrijpen omme te preveniëren³⁶ den vijant, die sulcx in sin scheen te hebben, ende te asseureren^37. de gehele vlackte die voorts daervandaen naer Maleye es streckende. De vijant daer tegen was oock te velde tot sijne verseeckeringe. D'uuytcompste sal men hiernaer verstaen connen.

Soodat wij op het eylant van Ternate het meestendeel met de inwoonders sijn besittende, maer vermits den oorloge es het plucken van de vruchten seer onveyl ende es oock jegenwoordich, doordien de boomen ongehavendt³⁸ staen ende niets voortgeplant en wert,

29 gardijn: gordijn, hoofdwal tussen twee bolwerken of bastions.

30 lutti-lutti (Molukken-maleis): pokken.

31 Pieter Both, van Amersfoort (?-1615). In 1599 met vier schepen voor de Nieuwe Brabantse Compagnie naar Indië, teruggekeerd in 1601. In 1609 als eerste gouverneur-generaal naar Indië, met de regeringszetel in Ternate. Op de terugreis naar Nederland in 1615 bij Mauritius verdronken.

32 Toelouque: Toluko, fort Hollandia.

33 Tacomo: Takome, fort Willemstad.

34 reduyt: redoute, kleine, gesloten veldschans.

35 Calamatte.

36 preveniëren: vóór zijn.

37. asseureren: verzekeren.

38 ongehavent: onverzorgd, verwilderd.

[p. 191]

nergens nae soo vruchtbaer als het voor desen well plach te wesen. [f. 5]

Op Saboue³⁹, liggende aen de vaste custe van geylolo, hebben wij een reduyte geleyt dat sijn selve ten deele met groff, ten dele met cleyn geschut bevrijen kan tot asseurantie van de inwoonders ende de plaetse, die de coorenschuyr voor Ternate es, ende in tijt van noot heel noodich omme van sagou ende andere proevisiën versien te konnen werden.

Op Marieco⁴⁰, liggende op de westsijde van tidore, recht tegensover het groote fort van de Spangiaerden, dat op Ternate leyt, hebben wij een behendige stenen schansse liggende in sijn vier punten⁴¹ die alle bestrijcken ende bestreecken connen werden; dat, behalven alle andere diensten, ons den voet aldaer op het lant geeft ende hetselve effect doet op Tidore dat de Spangiaerden met hare forten verrichten op Ternate, te weten dat het plucken van de nagelen den vijant onveyl gemaect wert. Ende waer 't saecke aldaer eenige inwoonders becomen konden, het es het nagelrijckste deel van geheel Tidore. [f. 5v]

mothyr es well eer seer gepeupleert geweest, maer metten oorloge sijn se geheel verstroyt. Den admiraal François Wittaert⁴² sa. vergaderde eenige derselve die hij onder de Ternatanen vont ende daer bijvougende het volck van een seecker eylandt genaemt Gana⁴³ heeft de plaetse met een fort⁴⁴ aen de noortzijde van 't eylant beseth. Het geeft in tijt van vrede een goede quantiteyt ende die schoonste nagelen, die in die quartieren vallen, maer den oorloch vernielt het volck ende maeckt het plucken onveyl.

39 Saboue: Sabugo op Halmaheira bij Ake Lamo.

40 Marieco: Marieko, fort de Verenigde Provinciën.

41 Namelijk Utrecht, Amersfoort, Enkhuizen en Reael.

42 François Wittert (1571-1610). Van 1598-1601 maakt hij een reis om de wereld met Olivier van Noort. In 1602 vaart hij als opperkoopman uit op de ‘Rotterdam’ in de vloot van Wijbrant van Warwijck. Te Bantam aangekomen wordt hij aangesteld tot hoofd van de loge; hij blijft dat tot 1605. In 1606 is hij terug in Nederland; vertrekt het volgend jaar als vice-admiraal in de vloot van Pieter Willemsz. Verhoeff. Van Bantam gaat hij met een eskader van deze vloot naar de Molukken, vanwaar hij een expeditie onderneemt naar de Philippijnen. Hij sneuvelt in een zeeslag tegen de Spanjaarden in april 1610. Zie voor hem Van Opstall, De reis van Verhoeff passim.

43 Gana: Ganeh in straat Patientie tussen Batjan en Halmaheira. De bevolking van Ganeh is echter niet door Wittert, maar in opdracht van Paulus van Caerden naar Moti overgebracht (De Booy, De derde reis 236).

44 Fort Nassau.

[p. 192]

macquian es hetgene daer de Compagnie de meeste vruchten van treckt, want het heeft well de beste rust doordien de plaetse rijck van inwoonderen es ende met drie van onse forten beseth. Op Nofaquia⁴⁵ aan de noortsijde van 't eylant, alwaer de rede es, hebben wij op den berch een vierkant fort met drie bolwercken ende een toornken, dat van alle sijden bestrijckt ende bestreecken [f. 6] kan werden, nae de gelegentheyt van de plaetse well geleyt.

Tafasoo⁴⁶, liggende aen de westsijde, es de importanste plaetse van 't eylandt, dat door den heer admirael Pauwels van Caerden⁴⁷ innegenomen sijnde, het gehele eylant dede volgen. Hier heeft een groot fort gelegen dat vervallen sijnde (gelijck meest alle voorgaende wercken) wij in hebben doen trecken ende een behendich fort gemaect met vier bolwercken, die aen alle kanten strijcken ende bestreecken konnen werden, maer en waren noch niet volmaeckt.

Op Tabulolo, aan zuythoecke van hetselve eylant, hebben wij twee bolwercken ende de inwoonders op een berch in een muyr betrocken ende aldaer getransporteert de inwoonders van Kayo⁴⁸, een eylandt niet verre daervandaen gelegen. [f. 6v]

Dit eylant Macquian es hetgeene, dat de meeste vruchten geeft. Op mijn vertreck vuerden ick van daer meer als tweehondert baer⁴⁹ nagelen ende daer was een goet ende groot mousson⁵⁰ van nagelen voor handen, dat wij verhopen alrede gepluckt ende geïnt sall wesen, ten ware de occupatie van den oorloge, daerinne de inwoonders dickmael gebruyckt moeten werden ende 't gebreck van vivres⁵¹ mitsgaders het opbouwen van de stat op Nofaquia, die bij ongeluck geheel verbrent was⁵², eenich beletsel veroorsaeckte.

batchian es wonder nagelrijck, maer door gebreck van volck,

45 Nofaquia: Ngofakiaha, fort Mauritius, in 1612 gebouwd door Both.

46 Tafasoo: Tafasoha, fort de Zeven Provinciën.

47 Paulus van Caerden (1569-1615) neemt in 1595 als adelborst deel aan de eerste reis naar Indië. In 1599 is hij vice-admiraal onder Pieter Both. Van 1603-1605 maakt hij met zes schepen een reis naar Brazilië; in 1606 vaart hij uit als admiraal over acht schepen van de VOC. In 1608 wordt hij door de Spanjaarden in de Molukken gevangen genomen, in 1610 vrijgekocht en uitgewisseld. Op 1 juli 1610 wordt hij voor de tweede maal door de Spanjaarden gevangen en naar Manilla overgebracht. Aldaar overleden in 1615. Zie voor hem De Booy, De derde reis passim.

48 Kayo: Kajoa, eiland tussen Makéan en Batjan.

49 baer: bahar. De Molukse bahar is 625 pond.

50 mousson: betekent hier oogst.

51 vivres: levensmiddelen.

52 In 1619, waarbij de Compagnie een verlies leed van 30 bahar nagelen (Coen, Bescheiden I 449).

[p. 193]

door onveylichheyt ende ten deele door leuyicheyt van die natie, wert er weynich gepluckt. De coningh, als verhaelt, es met ons ende de Tarnatanen geallieert⁵³, sijnde es van geringe macht. Wij hebben aldaer een fortgen⁵⁴ dat met weynich volcks beseth ende in tijt van node een goeden aenstoot wederstaen soude kennen, op sodanige m[a]niere geleyt als hier [f. 7] boven van het fort van Saboue verhaelt hebbe.

Alle dese forten sijn seer well van artillerye versien ende hebben altijt een grooten naem ende aensien bij onsen vijant gehadt, sijnde meest bij mijnen tijt nieuw geleyt ofte, vervallen sijnde, gerepareert: alles in kalck ende steen, well vast gefondeert, soodat wij niet alleene door de hulpe Godes tegens haer bestaen hebben, maer hebben op haer in onsen tijt Marieko⁵⁵ ende het oude Portugijssche fort⁵⁶, beyde op Tidore, stormenderhant ingenomen, Saboue⁵⁷ haer affhandich gemaeckt, het eylant van Ciauw⁵⁸ op haer verovert. Daermede wij de geheele streeck van de eylanden, streckende van Celebes aff tot Mindanao thoe⁵⁹ ende selve die van Mindanao t'onswaerts verseeckert hebben⁶⁰; Outon⁶¹ in de Manilhas, wesende de spijscamer van de Molucques, met veele dorpen, affgeloopen ende verbrant ende waer wij geconnen ende gemogen hebben, haer nemmermeer en hebben laeten rusten⁶². De inwoonders van dese eylanden met ons in aliantie sijnde, principalijck de Ternatanen, daer 't all nae luystert, hebbe ick [t]ot ons seer well genegen [f. 7v] gelaten ende de plaetse met het gouverne aldaer in handen van de

53 Verdrag tussen de koning van Ternate en Simon Jansz. Hoen ter ener zijde en de Batjanezen ter andere zijde, gesloten op 10 dec. 1609 (Corpus I 75-78).

54 Fort Barneveld.

55 Marieko werd veroverd op 9 febr. 1613.

56 Veroverd op 9 juli 1613.

57 Sabugo werd door de Spanjaarden verlaten (Both aan de Staten-Generaal; S.G. no. 4929).

58 Siau: ten noorden van Celebes.

59 Sangir- en Talaut-eilanden.

60 In november 1614 kwamen gezanten van de koning van Mindanao naar Reael om een verbond tegen de Spanjaarden te sluiten. Reael schijnt een verbond gesloten te hebben of enige hulp te hebben toegezegd, hoewel hierover geen stuk te vinden is.

61 Outon: Oton op het eiland Panay (een der Philippijnen).

62 Reael maakte een tocht naar Siau en de Philippijnen van juni 1614 tot april 1615 (zie resoluties en journaal in KA no. 972/VOC no. 1060).

[p. 194]

edele commandeur Jan Dircxs. Lam⁶³, een persoon die in die quartieren seer well gewilt es.

Ontrent dese eylanden liggen oock de eylanden van xula ende taliabo⁶⁴ alwaer wij een contoir hebben, daerdoor wij van Molucx broot⁶⁵ versien werden. Alle dese eylanden^d sijn onder de linie ofte een graet off anderhalff soo noort als zuydelijck verscheyden.

Hetgeene amboyna genaemt wert, es driederley, want aen de zuytsijde van Ceram op een uuytsteeckende tonge leyt Louo⁶⁶ ende Cambello⁶⁷, sorterende onder de coningh van Ternate, dewelcke aldaer een kimalaha ofte overste hout, die de plaetsen gouverneert ende opsicht heeft op de tollen ende andere rechten. Op Cambello hebben de onsen voor desen om sich van die plaetsen tegens de Engelschen, [f. 8] daermede de inwoonders vrij wat diep ingeseylt⁶⁸ waren, te verseeckeren een cleen fortgen geleyt, dat vermits het op een steyle hoochte leyt sterck es ende weynich volck van doen heeft. De inwoonderen ten dien oorsaecke gevlucht sijnde, hebben hare woonplaetse begrepen twee off drie mijlen daervandaen, maar comen de nagelen aen d'onssen verhandelen als voor desen.

Op het eylant Amboyna dat eygentlick van ons alsoo genaempt wort, leggen eenige dorpkens dat vrije republijcken sijn, als Hyto, Homunt⁶⁹ ende anderen. Op Hito es mede t'onser verseeckeringe tegens de Engelsche ende andere vreemdelingen een cleen bol-

63 Jan Dircksz. Lam. In 1599 als stuurman naar Indië; in 1607 als opperkoopman en schipper opnieuw uitgevaren, keert in 1613 als commandeur over vier schepen terug. In mei 1614 als Raad van Indië terug naar de Oost. Hij verovert in 1616 Ai en sluit een verdrag met Nera, Ai, Run en Rossingeyn (Corpus I 122-124). In september 1616 gaat hij met 10 schepen naar de Philippijnen, waar hij op 16 april 1617 slag levert bij Playa Honda. Vandaar vertrekt hij naar Japan. In januari 1618 is hij terug in de Molukken, waarvan hij van 1619-1621 gouverneur is. In 1621 keert hij naar Nederland terug. Van 1624-1626 is hij in dienst van de WIC als admiraal over 18 schepen naar Brazilië en Guinee, waar hij bij Elmina een nederlaag lijdt tegen de Fransen. In 1628 is hij admiraal van een vloot, uitgerust ter bescherming van de retourvloten tegen de Engelsen en de Duinkerker kapers.

64 Xula en Taliabo: Sula en Taliabu.

65 Molucx broot: sago.

d Doorgehaald: sond.

66 Louo: Luhu.

67 Cambello: Kambello.

68 Verdrag tussen de Engelsen en die van Luhu, Kambello en Lessidy (KA no. 981/VOC no. 1069 f. 433-434).

69 Homunt: Homut, plaats onder Hitu (KA no. 981/VOC no. 1069 f. 462v).

[p. 195]

wercxken⁷⁰ geleyt met intentie om een vierhoeckich fort te maecken, maer es vermits wij hetselve onnodich ende van groote kosten hebben bevonden, niet voortgegaen. Aen dese kant van 't eylant vallen well de meeste nagelen.

De reste st[a]et directelijcken onder [f. 8v] Hare Ho.Mo. gehoorsaemheyt, alwaer in een diepe baye het casteel gelegen es, dat de heer admirael Steven van der Hagen⁷¹ de Portugijsen affhandich heeft gemaeckt⁷² ende door de gouverneur Houtman⁷³ in vier deffensive bolwercken es geleyt. Hiermede houden wij d'ondersaten alsmede de eylanden van Nousselau⁷⁴ meest onder het fort sorterende in devotie. Eenige van Outomoerij⁷⁵, staende in deselve conditie, hadden haer niet alleen tegen het fort opgeheven, maer oock onderstaen⁷⁶ anderen tot haar te trecken, dewelcke, naedat alle sachte middelen tevergeeffs getenteert waren, eyndelijck vechtenderhant gedwongen ende de hooffden daervan gestraft sijn geworden, daermede alles wederomme in stilte es geraeckt.

Ontrent het fort vallen niet veel nagelen, maer door het aenplanten derselven soo wast het jaerlicx aen, alsmede in de eylanden, die

70 Fort Enkhuysen.

71 Steven van der Haghen, van Amersfoort (1563-1624). Hij kreeg zijn opleiding in Spanje en Italië en legde zich eerst toe op de Straatvaart. In 1599 vaart hij uit als admiraal over drie schepen van de Oude Oost-Indische Compagnie, sluit een verdrag met Hitu (1600) en keert in 1601 weer naar Nederland terug. Van 1603-1606 vertoeft hij weer met een vloot in Indië. In 1605 neemt hij het Portugese fort op Ambon in. Hij vertrekt in 1613, na vele moeilijkheden met concurrenten en met de Compagnie, opnieuw, nu als Raad van Indië. Van 1616-1619 is hij gouverneur van Ambon, waarna hij repatrieert. Zie Meilink-Roelofsz, ‘Steven van der Haghen’.

72 In 1605; fort Victoria.

73 Frederik de Houtman (1540-1627). In 1596 gaat hij voor de eerste maal naar Indië. Na zijn terugkeer vaart hij in dienst van Balthasar de Moucheron met twee schepen opnieuw uit. In Atjeh wordt hij in 1599 gevangen genomen en twee jaar vastgehouden, in welke tijd hij het ‘Spraeck woord-boeck in de Maleische en de Madagaskasche Talen met vele Arabische en Turcsche woorden’ schrijft, verschenen in Amsterdam in 1603. Voor een derde maal uitgevaren is hij van 1605-1611 gouverneur van Ambon. Van 1611-1618 is hij in Nederland, in 1618 vertrekt hij als Raad van Indië en gouverneur van de Molukken. Op weg van de Kaap naar Batavia komt hij met twee schepen terecht op de westkust van Australië. Hij repatrieert definitief in 1625.

74 Nouselau: Nussalaut, een van de Oeliassers.

75 Outomoerij: aan het oosteinde van Ambon. Zie voor een uitgebreide beschrijving de brief van Coen, dd. 5 aug. 1619 (Coen, Bescheiden I 446).

76 onderstaen: wagen.

[p. 196]

eerlang veele vruchten sullen geven, soodat in dese quartieren sooveel nagelen sullen vallen [f. 9] als men gevoechlijcken in Europa sall konnen vertieren. Dese plaetsen dan sijn des Compagnies beste leghennen, want dewijle wij den oorloge in de Molucques op den hals hebben ende den vijant aldaer stuyten, mogen de inwoonders van dese quartieren hare nagelen met vrede plucken ende versamelen. Dese plaetsen leggen ten naesten bij op 3,5 graden zuytlijcken breete.

Vijffentwintich off dertich mijlen oostwaerts van Amboyna leggen de eylanden van banda daer de foelye ende notenmoscaten alleenelijcken groeyen. Onder desen sijn de navolgende alleene vruchtrijck ende welleer seer gepeupleert geweest: het groote eylant Banda-Nera, Rossingeyn⁷⁷, Poelewaey⁷⁸ ende Poeleron⁷⁹. Op Naera⁸⁰ hebben wij een vierhoeckich casteel⁸¹ met vier bestrijckende bolwercken, altemael met kalck ende steen opgetrocken, alsmede een cleen fortken⁸² op een hoochte, die over het groote fort doodelijck es commanderende. Van hier sijn de [f. 9v] inwoonders verdreven ende op Lontoor⁸³, Poelowaey ende andere plaetsen gevlucht. De resterende plaetsen worden als republijcken geheel populariter⁸⁴ geregeert, derhalven soo qualijcken tot onser devotie te brengen sijn, doordien sij vrijheyt gewoon sijn ende veel hooffden qualicken tot een gemene resolutie connen comen. Jae, dickmaels geschiet het, dat de jonge lieden breecken dat de ouden alrede vastelijcken beslooten hadden. Hieromme soo sijn wij, tsedert de onenichheden tusschen ons ende haer geresen, altijt in bloedige oorloge ofte bedriechelijcke vrede geweest.

Die van Lontoir hebben haer langen tijt als superieurs over de anderen gedragen, dewelcke hetselve niet connende lijden hare beraetslaginge besonder hebben gehouden, soodat het oostelijcke deel van 't groot eylant, Salamme⁸⁵, Ortatten⁸⁶, Combeer⁸⁷, Ouwen-

77 Rossingeyn: Rozengain.

78 Poeleway: pulo Ai.

79 Poeleron: pulo Run.

80 Naera: Banda Nera.

81 Kasteel Nassau, begonnen door Verhoeff in 1609.

82 Fort Belgica, gebouwd door Both in 1611.

83 Lontoor: Lontor, het grote zuidelijke eiland van de Bandagroep.

84 populariter: door het volk, in tegenstelling tot anderen die door vorsten worden geregeerd.

85 Salamme: Selamme.

86 Ortattan: Ortatan.

87 Combeer: Combir.

[p. 197]

denner⁸⁸ ende het eylandt Rossingeyn met ons in vrede sijn getreden⁸⁹, waerdoor wij niet alleenlijcken hare [f. 10] vruchten, maer oock door haer de meeste vruchten van het gehele eylandt het voorledene jaer becomen hebben. Die van Lontoir bleven even obstinaet ende in vijantschap sitten.

Westwaert van dese eylanden leggen twee cleyne, Poelewaey ende Poeleron, onder dewelcke alle beyde geen ofte weynich anckergront en es. Poelowaey es door de commandeur Lam a^o. XVI^CXVI verovert ende, alsoo de inwoonders alle verloopen waren, es hetselve door ons met eenige Ciauwers ende volck van Solor gepeupleert⁹⁰ ende beseth, haer ernerende met het plucken ende droogen van nooten ende foelye, sijnde de plaetse met een fort⁹¹ (dat noch niet opgemaeckt was) en een goet garnisoen well versien. Die van Poeleron in 't jaer XVI^C XVII door ons in de uuyterste hongersnoot gebracht sijnde, soodat se voorgenomen hadden haer eylant te verlaeten, wierd door d'Engelschen in hare noot gesecoureert, die sij derhalven haer lant hebben ingeruympt, dat se met verscheydene baterijen beseth [f. 10v] hebben, maar principalijcken hebben sij een cleyn eylandeken⁹² gefortificeert, dat alsoo gelegen es, dat het de weynich rede, die daer es, genoech bevrijen kan. Wij sijn twee jaren nae malcanderen genootsaeckt geweest door ongelegentheyt van moussons ende winden, alsmede van de steyle gronden, onsse attentaten daerop voorgenomen, naer te laeten. Alle dese eylanden van Molucques, Amboyna ende Banda, sijn bij gemaecte contracten verbonden alle hare vruchten aen geen andere natien als aen ons alleen te leveren, hoewell die van Banda haar sulcx niet aen en trecken.

Op het eylant solor hebben de Portugijsen een fort⁹³ gehat, waervandaen sij op Timor haren handel dreven, bestaende meest in sandelhout. Dit fort es door ordre van de heer generael Pieter Both

88 Ouwendenner: Ouwendender. De plaatsen genoemd in 85-88 liggen alle op het eiland Lontor.

89 Vrede gesloten tussen de Nederlanders en Banda, Selamme, Combir, Ouwendender en Rozengain, 25 juni 1618 (Corpus I 133-135).

90 Zie de brieven van Coen dd. 10 okt. 1616 (Coen, Bescheiden I 196) en van Adriaan van der Dussen dd. 23 sept. 1615 (Bouwstoffen I 132-163).

91 Fort Revengie.

92 Nailacka.

93 Fort Henricus.

[p. 198]

za. bij capiteyn Appolonius Schotte⁹⁴ in het jaer XVI^C twaelff haer affhandich gemaeckt ende es het [f. 11] selve niet sonder disreputatie van den onssen mette compste van de heer generael G. Reynst za. verlaeten⁹⁵ en sooveele als doenelijcken es geweest geraseert. Sedert hebben wij, missende het gerieff van die plaetse, op het versoeck van die Moorssche inwoonders, die met eenige andere inwoonderen, sijnde Spaensche Christenen in continuelen oorloge sijn, de plaetse wederomme beseth met twintich off vijfentwintich man, alsoo wij aldaer hoochnodich een retraite⁹⁶ van doen hebben voor den handel op Solor, die wij jaerlicx met twee ofte drie jachten drijven in sandelhout, hetwelcken een groote subsidie es in onse finantiën, want onsen handel in Indiën es twederhande, d'eene waermede wij retouren van alderhande waren voor 't vaderlandt versorgen, de ander waermede wij met inlantsche vaerten de contanten ende capitalen van de Compagnie soecken te recken ende strecken. Dit sandelhout dan wert overall aen de Chinesen tot Bantam, Patanij⁹⁷, Siam, op de custe van Carmendel ende het gehele [f. 11v] lant deur verhandelt ende tot grooten prouffijte van de Compagnie gebeneficeert.

Op macassar⁹⁸ hebben wij voor desen een logie gehadt, maer es met onverstant ende vijantschap van de inwoonderen gelicht⁹⁹, dat een boot van de Eendracht met vijfthien off sesthien man onverhoets daer aencomende heeft moeten ontgelden¹⁰⁰. Wij daerentegen hebben verscheydene hare joncken aengehaelt, tweemael noch corts

94 Apollonius Schotte (?-1613). Met Van Caerden uitgevaren in 1606 als kapitein van de garnizoenen, in 1608 aangesteld tot bevelhebber van het kasteel op Makéan. In 1613 verovert hij Solor, wordt ernstig ziek, gaat naar Jakarta en verdrinkt aldaar bij het baden in een rivier. Hij schreef een discours over de Molukken, dat met een levensbeschrijving is afgedrukt door J.C. Warnsinck, De reis om de wereld door Joris van Spilbergen 1614-1617. WLV XLVII. 's-Gravenhage, 1943.

95 In 1615 geslecht, maar in 1618 hersteld. Contract van 7 sept. 1618 (Corpus I 138-142).

96 retraite: toevluchtsoord.

97 Patani: gelegen aan de oostkust van Zuid-Thailand.

98 Macassar: Makassar, thans Udjung Pandang, op Celebes.

99 Bij het lichten van het kantoor in 1615 door de koopman van het schip ‘Enkhuizen’ waren Makassaarse edelen aan boord gekomen. Deze raakten in paniek, waarna verscheidene van hen werden vermoord (Coen, Bescheiden I 120 en 121).

100 De overval op de boot van de ‘Eendracht’ in 1617, die in onwetendheid aan land ging, was een wraakoefening, waarbij 16 mensen werden gedood (Coen, Bescheiden I 261).

[p. 199]

voor hare stat geweest, eenige joncken in brant gesteecken ende sommich volck gevangen genomen. De Engelsche, Portugijsen ende Spangiaerden hebben aldaer haeren vrijen handel. Het es voor ons een gelegene plaetse omme van daer de Molucques, Banda ende Amboyna met rijs ende alderhande provijsien te versien, derhalven noodich sall wesen datter na vreede getrachtet werde.

De custe van java es door de [f. 12] onverstanden tot Bantam, Jacatra ende Japara¹⁰¹ geresen geheel in rebelte, derhalven wij wederomme vruntschap gesocht hebben aen de coningh van Grece¹⁰² ende Sorbaya¹⁰³, waervandaen wij well eertijts de Molucques hebben geprovideert gehadt. De coningh van Grece ende Sorbaya, sijnde een vijant van de Mattaram¹⁰⁴, die ter oorsaecke van het gepasseerde in Jappara¹⁰⁵ oock met ons in oneenicheyt es, heeft ons alle vruntschap bewesen ende hebben aldaer wederomme een contoir geplant, doch door ondiepte van wateren kan de plaetse niet anders als met cleene schepen bevaren werden, dat seer qualijcken comen sall tot het provideren van de innewaertsche quartieren¹⁰⁶.

De coningh van Mattaram es de machtichste coningh van geheel Java, hebbende sijn name van den grooten stadt binnen in het landt gelegen, pretendeert het keyserdom over geheel Java [f. 12v] hem toe te hooren ende soeckt de andere coningen, die meest aen de zee gelegen sijn, inne te slocken, gelijck hij alrede sommige gedaen heeft. Compt well met drie off vierhondertduysent man te velde. In Japara, leggende op zijne zeecuste, hebben wij een tijtlang onse logie gehadt, waervandaen alle de innewaertsche quartieren met rijs, boonen, droge ende gesouten visch, hout ende alderhande provisien versien sijn geworden, maer door misverstant tusschen de inwoonderen ende d'onsen geresen¹⁰⁷, heeft men de logie affgeloopen ende

101 Japara: Japara, ten noordoosten van Semarang.

102 Grece: Gresik, ten noorden van Surabaya.

103 Sorbaya: Surabaya.

104 De Mattaram: bedoeld is de vorst van Mataram (een rijk in midden-Java), die later de titel sultan Agung (1613-1645) voerde.

105 Sinds 1613 hadden de Nederlanders een vestiging te Japara, dat onder Mataram viel. In 1618 rezen daar moeilijkheden, toen de toemengoeng (een hoge ambtenaar) uit naam van de sultan een uitvoervergunning voor rijst had gegeven, waarvan de gouverneur van Japara meende dat die vals was. De uitvoer vond plaats, maar toen het Nederlandse schip vertrokken was, werde de loge afgelopen. De schade bedroeg 20.000 realen aan geld en goederen (Coen, Bescheiden I 389).

106 Namelijk de Molukken en Banda.

107 Zie noot 105.

[p. 200]

gespolieert¹⁰⁸, eenige van de onsen gequetst, dootgeslagen ende gevangen genomen. Daer over wij metten coningh in vijantschap sijn geraect ende hebben Jappara tot twee reysen affgeloopen ende verbrant¹⁰⁹. Het ware te wenschen, dat de plaetse wederomme vredelicken gehantiert mochte werden, want voor de innewaertsche quartieren qualijcken gemist kan werden.

Ick come nu tot Jacatra ende Bantam [f. 13), waervan ick weynich hebbe te verhalen, alsoo de generael Coen, bij wien ende ontrent wien alles gepasseert es, daervan in 't breet aan de edele heeren bewinthebberen heeft geschreven¹¹⁰, die daervan voor desen aen Hare Ho.Mo.^e rapport hebben^f gedaen¹¹¹. Sooveele moet ick seggen, dat wij Jacatra ingenomen ende geraseert hebben met meeninge ende intentie omme aldaer een groot nieuw fort tot het generale rendevous te begrijpen. Ende hoewell hetselve niet alle bequaemheden en heeft, die soodanich werk well es vereyssende, soo hebben wij naest Bantam in ende ontrent de Strate van Sunda geen bequamer plaetse konnen gevinden.

De coningh van Cheribon¹¹², liggende ontrent XXV of XXX mijlen beoosten Jacatra, onderhout met ons vruntschap ende van daer comen dagelicx jonckjens en parauwen met alderhande waren voor het fort van Jacatra tot onse subsidie^g. [f. 13v]

Op mijn vertreck was Bantam ter zee met vier off vijff schepen van d'onssen beslooten¹¹³. Watter uuyt volgen sall sullen hare Ho. Mo. met de compste van de naeste schepen met lief verstaen.

In Succadana¹¹⁴ op borneo hebben wij handel die de importanste es in de diamanten, waervandaen 't voorledene jaer een goet retour becomen hebben. Voorts valt er camphor, sanguis draconis¹¹⁵, lapis besoar¹¹⁶, was ende andere waren, die binnenslant vertiert werden.

108 gespolieert: beroofd.

109 Namelijk op 8 nov. 1618 en 23 mei 1619.

110 Coen aan Heren XVII dd. 5 aug. 1619 (Coen, Bescheiden I 445-494).

e Doorgehaald: heeren.

f hebben is in margine bijgeschreven.

111 Door de advocaat W. Boreel op 28 febr. 1620.

112 Cheribon: Tjirebon.

g Er staat subsiedie waarvan de eerste -e- is doorgehaald.

113 beslooten: geblokkeerd.

114 Succadana: Sukadana, op de zuidwestkust.

115 sanguis draconis: drakenbloed, hars van de drakenbloedboom (Dracaena Draco L.).

116 lapis besoar: besoarsteen, steenachtig lichaam afkomstig uit het darmkanaal van sommige dieren, gebruikt als medicijn.

[p. 201]

Op SUMATRA hadden wij vooralsnoch den handel van peper in Jambe¹¹⁷ ende Andrigiri¹¹⁸, werwaerts eenige schepen om ladinge gegaen waren. In Atchijn¹¹⁹ hebben wij ons contoyr ende een contract¹²⁰ om in Ticus¹²¹ ende Priaman¹²² te mogen handelen, doch werden door [f. 14] practijcquen van den coning schendelicken getraverseert¹²³.

Den handel van arabiën op Mocha¹²⁴, hebben wij voor desen onderstaen, welcke de Compagnie seer dienstich ende streckelicken es in 't vertieren van eenige inlantsche ende uuyt het vaderlant comende waren tot prouffijt ende augmentatie van onse financiën, die uuyt de coopmanschappen ende handel moeten voortcomen. Het schip ofte schepen tot dese reyse gedestineert doet oock meteenen de voyagie op souratte¹²⁵, alwaer wij een contoir hebben dat veele inlantsche waren tot prouffijte van de Compagnie slijten kan ende goede handel heeft van indigo ende fijne catoene lijnewaten. Doch alsoo wij om de oneenicheden tusschen d'Engelsschen ende ons ontstaen onsse schepen nyet en dorsten verdelen ende vermits de Engelsche seer sterck op de custe van Cambaya¹²⁶ sijn, soo hebben wij dit jaer dien handel nyet connen continueren. Dese plaetse staet onder den Mogor¹²⁷ [f. 14v], die bij haer de Nachobar, dat es de verwonderlijcke, geheeten wert, de machtichste prins van Indiën, doch sijn rijck streckt diep te lantwaerts inne. Alhier konnen veel waren vertiert werden. De Engelsche hebben der grooten handel ende stuyren vandaer ordinaris alle jaer een ofte twee schepen well gelaeden nae 't vaderlandt. Dit es de rechte custe van Indiën daer

117 Jambe: Jambi.

118 Andrigiri: Indragiri, noordoostkust van Sumatra.

119 Atchijn: Atjeh.

120 Een contract met Atjeh komt niet voor in het Corpus Diplomaticum. Coen schrijft in maart 1618 over een licentie voor twee jaar om in Tiku en Priaman te handelen (Coen, Bescheiden I 329).

121 Ticus: Tiku, aan Sumatra's westkust ten noorden van Padang.

122 Priaman: Pariaman, tussen Padang en Tiku.

123 getraverseert: gedwarsboomd.

124 Mocha: in zuidwest Arabië.

125 Reeds vroeg waren er contacten met Suratte (ten noorden van Bombay), maar deze werden door moeilijkheden met hoogwaardigheidsbekleders telkens weer afgebroken. Na de tocht van Pieter van den Broecke in 1615 volgt pas een blijvende vestiging.

126 Cambaya: Cambay aan de golf van Cambay, ten noorden van Suratte.

127 Mogor: Mogul; in de onderhavige tijd Jahangir, zoon van Akbar, regeert van 1605-1627.

[p. 202]

sich de reviere Indus exonereert¹²⁸, ende wert noch bij de inwoonderen Indostan genoemt.

Op de custe van malabar¹²⁹ hebben wij geenen handel, doch onderstaen, soude ons onder de Samorijn¹³⁰ well gewerden, hoewell hem tot verscheyden reysen met beloften ende contracten geabuseert hebben¹³¹.

Den handel van ceylon hebben wij gans ende gaer verlaeten¹³², vermits de weynich nutticheden ende prouffijten die de Compagnie daervan soude connen [f. 15] genieten^h, want de geduyrige inlantsche oorloge met de Portugijsen den handel onveyl maeckt, die de importanste es in caneel ende qualijcken de oncosten van de Compagnie dragen kan. Den inlantschen handel in cocos ende arequa¹³³ van daer op de custe van Cormandel es een prouffijtelijcken handel voor de particuliere handelaers, maer de Compagnie weynich nut.

De gedeelte van Carnatica¹³⁴ ofte de custe van cormandel es meest in oorloge, vermits het overlijden van den grooten heydenssche coninck van Narssinga¹³⁵ van 't jaer XVI^C derthien tot noch toe geduyrende, pretenderende beyde partijen elck een successeur te maincteneren. Geduyrende welcken oorloge wij ons altijt neutrael gehouden hebben, doch heeft den handel in Palicatte¹³⁶ vrij wat geïncommodeert¹³⁷, vermits de stadt tot verscheydene maelen aen ijder partije es overgegaen. Ondertusschen blijven wij in posses-

128 exonereert: ontlast, uitmondt.

129 Malabar: zuidwestkust van India.

130 Samorijn: regerend vorst van Calicut.

131 Steven van der Haghen op 11 nov. 1604 (Corpus I 30-31); Verhoeff op 13 okt. 1608 (Corpus I 53-54).

132 Na de moord op Sebald de Weerdt in 1603 en de problemen met Marcellus Boshouwer, die in 1610 een verdrag met de keizer van Kandi sloot, dat niet werd uitgevoerd (Corpus I 81-83), werd het contact in 1636 hersteld, toen Raja Singa om hulp vroeg tegen de Portugezen.

h genieten is in margine bijgeschreven.

133 arequa: vrucht van de areca catechu L., pinang of betelpalm. Deze noot werd gebruikt bij het betelkauwen.

134 Carnatica: deel van de kust van Coromandel.

135 Narssinga: rijk van Vijayangara of Bisnagar, in de 15e en 16e eeuw het machtigste rijk van de Dekan.

136 Palicatte: Paleacatte (Pulicat).

137 incommoderen: moeilijk maken, hinderen.

[p. 203]

sie van het fort Geldria¹³⁸, bij ons begrepen tot prouffijte [f. 15v] van degeene die daer toe gerechtit soude mogen wesen. Dese oorloge heeft oock gecauseert dat wij noch jongst Tyrepopulier¹³⁹ verlaten hebben, alwaer een goeden handel voor de Compagnie hadden ende van de inwoonders seer well getracteert ende ontsien waren.

Maslupatam¹⁴⁰ onder 't gebiet van de Moorsche coningh van Golkonda¹⁴¹ alwaer de vors. custe eyndicht, es de importanste plaetse daer de meeste handel valt, daer de inlantsche waren tot prouffijte van de Compagnie meest vertiert worden, waervandaen meest de geheele handel van cleeden, sijnde de importanste financiën daer de Compagnies inlantsche prouffijten op gefondeert sijn, gefourniert wert. Van dese custe behalven den inlantschen handel kan jaerlicx een schip van honderdvijftich tot tweehondert last nae 't vaderlant gedispacheert worden met ladinge van indigo, salpeter, katoenegaeren, verscheyden soorten van linewaten ende andere costelickheden. [f. 16]

In aracam¹⁴² es de coningh seer well tot ons genegen, doch den handel aldaer es seer geringh, vermits de continuelen oorloch, die d'selve coningh tegen die van Ava¹⁴³ es vuyrende, hetwelcken het affcomen ran 't goudt ende de robijnen beleth. Van de custe van Cormandel op Pegu¹⁴⁴ ende Tanasserij¹⁴⁵ valt oock een grooten handel, maer en es van d'onssen bij gebreck van fustagie¹⁴⁶ tot noch toe niet ondersocht.

Op de custe van malayo¹⁴⁷, sijnde hetgeen de ouden Aurea Chersonesus geheeten hebben, maeckt hem de coningh van Atchijn geheel machtich¹⁴⁸, wandt behalven dat hij Johor ten twedemale

138 Fort Geldria: in 1613 bij Paleacatte gebouwd door Wemmer van Berchem, directeur ter kuste van 1612-1615.

139 Tyrepopulier: Tirupapaliyur, kasteel van Tegenapatnam ten zuiden van Pondicherry. Sinds 1609 in Nederlandse handen.

140 Maslupatam: Masulipatam, waar sinds 1605 een Nederlandse vestiging was.

141 Golkonda: rijkje in de Dekan, Zuid-India.

142 Aracam: Aracan, kustgebied in het noorden van Burma.

143 Ava: een van de belangrijkste staatjes van Burma in de 17e eeuw.

144 Pegu: streek in de omgeving van Rangoon.

145 Tanassery: Tenasserim, staatje aan de westkust van Achter-Indië.

146 fustagie: scheepsruimte.

147 Malayo: Malakka.

148 Atjeh werd van 1607-1637 geregeerd door Iskander Muda, die zijn rijk aanzienlijk uitbreidde. In 1613 en 1618 heeft hij Johore afgelopen.

[p. 204]

affgelopen ende den coninck verjaecht heeft, soo heeftⁱ hij hem noch onlangs meester gemaeckt van Pahan¹⁴⁹ ende Queda¹⁵⁰ ende dreycht die van Patanie¹⁵¹ sterckelijcken, alwaer wij noch in vreedigen handel sitten, soo van de inlantsche waren, als met de Chinesen, die van jaer tot jaer met d'onssen comen handelen. In Sangora¹⁵² [f. 16v], leggende een weynich noort vandaer, hebben wij mede een contoir ende goeden handel, in sonderheyt in de Chineesche waeren.

In siam leggen oock onse commisen, doch de importanste handel aldaer es in sappan, sijnde een roothout, als bij ons het Brasilien es, hartenvellen, rocchenvellen¹⁵³ ende loot, dat jaerlicx op Japan gestuyrt ende tot grooten prouffijt van de Compagnie aldaer verhandelt wert.

japan es voor ons een seer dienstige plaetse¹⁵⁴, want behalven de prouffijtelijcken inlantschen handel, bestaende in vertieringe van alderhande waren daer wij meest silver tot retour voor crijgen, soo can men van daer jaerlijcx de Molucques, Amboyna ende Banda met een, twee ofte meer schepen van schoonen rijs ende alderhande provisien van vivres ende amunitie van oorloch versien. Daerenboven soo dient d'selve plaetse onse [f. 17] schepen die wij dan ende dan in de Manilhus stuyren tot een retraicte, want alsoo de schepen het geheel noort mousson moeten overleggen omme op het uuytgaan van 't selve ofte in 't begin van het zuyelijcke op de Chineesche joncken te passen¹⁵⁵, soo en es 't haer niet mogelijck met hetselve mous-

i soo heeft is tussengeschreven.

149 Pahan: Pahang op de oostkust van Malakka.

150 Queda: Kedah, aan de westkust van Malakka ten noorden van Perak.

151 Patanie: Patani, aan de oostkust van zuid-Thailand.

152 Sangora: Senggora aan de oostkust van zuid-Thailand.

153 roggevellen: huiden van de bekende dwarsbekkige vis. Ordinaire soorten werden gebruikt voor het polijsten van houtwerk. De mooi getekende fijnere soorten hadden waarde als curiosa, terwijl men er ook magische krachten aan toe schreef.

154 Dit is niet altijd zo gezien, want in 1615 klaagt Reynst: ‘Het ware te wenschen wij ons gelt wederomme hadden ende Japon noyt gesien’ (Reynst aan Heren XVII, Generale Missiven I 47). De bewindhebbers dachten er in 1616 over om de factorij op te heffen wegens de slechte handel (Nachod, Beziehungen 166).

155 Blokkade van Manilla om zo de handel tussen China en de Philippijnen te verhinderen. Hierdoor zouden de Spanjaarden verzwakken en de Chinezen misschien hun koers verleggen naar Indonesië.

[p. 205]

son in de Molucques te keeren ofte anderssints Pataine¹⁵⁶ aen te doen, maer moeten haer nae Jappan begeven alwaer se de goederen naerder packen en versien ende eenige waren tot den handel dienstich laeten ende met het keeren van 't mousson haer nae Java vervoegen.

In china hebben wij geen handel te hoopen ofte te verwachten, maer hebben getracht den handel van de Chineessche waren op verscheydene plaetsen te trecken als Bantam, Patane, Sangora ende anderen. Sedert eenigen tijt herwaert sijn wij van de mandorijns van Cochin-China¹⁵⁷ aengesocht geweest om ons contoir aldaer te stabileren¹⁵⁸ ende den Chineesschen [f. 17v] handel derwaerts te trecken, hetwelck onderstaen es geweest, dan doordien de schepen op de Chinesen in de Manilhus gebruyckt met goede buyt wederomme keerden, es hetselve niet voortgegaen, alsoo se, bij mancament van 't voorgaende, gelast waren Cochin-china aen te doen om den handel te procureren. Mede soo es het jacht Jacatara met die intentie daer geweest ende van de inwoonderen seer well onthaelt, doch alsoo hetselve jacht omtrent Macau van drie oft vier Portugeessche fregatten besprongen es geworden¹⁵⁹, es hetzelve in 't slaen in brant geraeckt ende opgevlogen, sodat wij van het gecontracteerde geen bescheyt en hebben, maar twijffele nyet ofte sullen den handel daer well becomen ende verhope, datter goede trafyque vallen sall, want de plaetse voor de Chinesen soo well genegen es, dat se met alle moussons daer in ende uyt connen comen.

Het aenhal[en] ende vermanen van de [f. 18] Chineessche joncken in de Manilhas heeft veroorsaeckt ende gecauseert datter het voorleden jaer drie Chineessche joncken van diegeene, die gewoon waren op de Manilhus te varen, rijckelicken geladen nae Bantham sijn gecomen, doch wierden van de Engelschen omtrent Bantam aengehaelt ende geplundert ende met het besluyten van Bantam sijn se genootsaeckt een geheel jaer over te leggen, daermede dat hetgene wij verhoopt hadden te verrichten, wederomme tot niet gecomen es. Maer vooreerst en heeft de Compagnie het gebreck van dien handel grootelicken niet gevoelt, alsoo wij daer toe nijet heel well van^j contant versien en waren ende een jaer off twee herwaerts goe-

156 Patani, zie noot 151.

157 Cochin-China: Quinam of Annam.

158 stabileren: vestigen.

159 De ‘Jacatra’ had zelf de aanval geopend (Coen Bescheiden I 435).

j van is eenmaal doorgehaald.

[p. 206]

de buyten in de Manilhas hebben becomen¹⁶⁰, daervan niet alleen Japan ende de innewaertsche quartieren versien en sijn geworden, maer hebben oock een treffelijcken rijckdom (als gebleecken es) herwaerts aen gestuyrt ende verhoopen dat alsnoch de vijff schepen van ons onder het commandement van Adam [W]esterwolt¹⁶¹ in augusto [f. 18v] XVI^C XVIII derwaerts gesonden niet met leedige handen sullen wederkeeren. De handel over geheel Indiën es groot ende wijtloopich ende sall noch meer konnen geëxtendeert werden, wanneer onsse vijanden minder werden ende nyet altijts onsse schepen tegens Engelsschen, Francen, Portugijsen, Spangiaerden ende anderen tot onser verseeckeringe van doen sullen hebben.

In somma de standt ende staet van Indiën (Gode sij loff) es van ons in goeden doene gelaten ende de negotie aldaer es een uuyrwerck dat well gestelt es, daer anders nyet aen en ontbreeckt als een goede onderhoudinge, maer door het misverstant opte custe van Java geresen esser een radt offte twee een weynich ontstelt, maer verhope principalijcken door de vereeninge met de Engelschen, hetwelcken een grooten slach in alle Indiaenssche princen ooren geven sall, dat alles wederomme in ordre sall comen. Ende hoewell de Compagnie ongelooffelijc[k]e lasten ende costen [f. 19] es dragende, vermits de continuelen oorloge die sij op den hals heeft tegens Spangiaerden, Portugijsen ende veele inlansche princen ende natiën, daertegens sij de negotie met gewelt moet staende houden, soo sullen nochtans met hulpe Godes de saecken soodanigen loop nemen, dat soo treffelicken stuck als wij daer bij de hant hebben, strecken sall mogen tot Hare Ho.Mo. eere ende reputatie, tot welstant van 't vaderlant ende tot prouffijte dergener die daer aen in 't besonder es gelegen. Dat

160 Buit veroverd door de vloot van Lam. In de Molukken werden 1500 à 1600 pakken en kisten zijde ter waarde van ongeveer 1500 à 1600 realen aangebracht (Coen, Bescheiden I 273). De buit in Firando (Japan) aangevoerd, beliep f. 743.414.1.10 (Coen, Bescheiden I 294).

161 Adam Westerwolt. In 1614 directeur van de handel in de Molukken. In augustus 1618 uit de Molukken vertrokken naar de Philippijnen met een vloot die zeer slecht was uitgerust en die vanuit Japan werd gefourageerd. Hij bleef in de Philippijnen tot mei 1619 maar behaalde weinig succes, daar men in Macao gewaarschuwd was (Coen, Bescheiden I 518). In 1620 repatrieerde hij, om in 1636 als extraordinaris Raad van Indië weer uit te varen. In mei 1637 werd hij vice-president van de Raad van Justitie te Batavia, in augustus commandeur van een vloot naar Goa, waar hij in januari 1638 slaags raakte met de Portugezen. In September 1638 benoemd tot directeur in Perzië. Hij overleed op 29 aug. 1639 te Ispahan.

[p. 207]

gunne Godt de Heere, die uwe Ho.Mo. will verleenen geluckige regieringe ende vermeerderinge haerer grootheyt ter salicheyt.

Gerapporteert ende geralieert in de vergaderinge der Ho.Mo. heere de heeren Staten-Generael der Vereenichde Nederlanden, den XXX^en martii a.^o XVI^C ende twintich.

uwer Ho.Mo. onderdanigen dienaer

Laurens Reael¹⁶².

162 Eigenhandig ondertekend.