Naamkunde. Jaargang 33

[p. 63]

Pieterse, een vrouwennaam uit de dertiende eeuw

Zijn schoonmoeder zat in de voorkamer, in de baan zon die door de vitrages naar binnen viel. Nicolien zat in de stoel voor de tussendeur en zag hem binnenkomen toen hij de buitendeur openduwde. ‘Ha die Jansen,’ zei hij tegen zijn schoonmoeder.
‘Ha die Pietersen.’ antwoordde ze, terwijl hij zich naar haar overboog en haar een zoen gaf.
J.J. Voskuil: Het Bureau. I: Meneer Beerta. Amsterdam 1996, p. 24

Hoewel het nergens in Het Bureau expliciet vermeld wordt, zal elke lezer de in de bovenstaande passage voorkomende namen Jansen en Pietersen als familienamen, meer bepaald als patroniemen opvatten. Patroniemen en metroniemen worden al van oudsher in de naamgeving gebruikt ter nadere identificatie van een persoon. In de, uit de eerste helft van de dertiende eeuw stammende, wettelijke passeringen van de Sint-Baafsheerlijkheid te Gent, vinden we namen als hannekin .f.⁽¹⁾ impins ‘Hannekin de zoon van Impin’ (CG 3,21) en arnunt .f. aven ‘Arnunt de zoon van Ave’ (CG 3, 23). In de Nederlandstalige statuten en ledenlijst van de broederschap van Sint-Jacob in het Sint-Jacobsgodshuis te Gent, die kort voor 1270 vervaardigd zijn, komen we namen tegen als woutere ser willais sone ‘(aan) Wouter de zoon van heer Willai’ (CG 154,3) en soi gherams sone ‘Soi de zoon van Geram’ (CG 164,16). Ik laat hier de diverse andere, veelal regionaal bepaalde, mogelijkheden tot het vormen van patro- en metroniemen buiten beschouwing. De vorm sone, die in de oudste voorbeelden steeds los van de vaders- of moedersnaam wordt geschreven, verzwakt in de constructie [voornaam + vadersnaam in de genitief +sone] in de loop van de tijd tot -sen, dat, steeds aan de vadersnaam vastgeschreven, het karakter van een suffix heeft gekregen. Deze overgang vindt over het algemeen plaats in de vijftiende eeuw.⁽²⁾ Volgens Van Loon wordt het substantief sone in de constructie [voornaam + moedersnaam in de genitief +sone] nooit verdoft tot -sen.⁽³⁾

(1) De afkorting .f. staat voor het Latijnse substantief filius ‘zoon’.

(2) Zie Van Loon en de daar genoemde voorbeelden, p. 82-96.

(3) Zie Van Loon, p. 93.

[p. 64]

In Gysselings Corpus van Middelnederlandste teksten tot en met het jaar 1300 (CG of Corpus-Gysseling), dat alle originele dertiende-eeuwse documenten in de volkstaal bevat, komen verschillende namen voor die eindigen op -sen. Meestal gaat het om een zwakke genitief van een voornaam die uitgaat op -s(e). Bij de voornamen voor vrouwen komt dit voor bij namen als Agnes (met vormen als agne(e)sen, ane(e)sen en neesen), Adelise (met vormen als adelisen, a(e)lisen en lisen), Beatrix, Beatrise (met vormen als beatrisen, biatrisen en trisen) en Clemense (met de vorm clemensen). In het geval van een metroniem wordt de betreffende vrouwennaam in de genitief altijd gevolgd door het substantief sone, bijvoorbeeld thyeman voren⁽⁴⁾ clemensen sone ‘Tieman de zoon van vrouw Clemense’ (CG 501,26) en riquaerd lisen zuene ‘Rijkward de zoon van Lise’ (CG 1715,4) of voorafgegaan door het Latijnse equivalent daarvan: f(ilius), bijvoorbeeld willem .f. neesen ‘Willem de zoon van Nese’ (CG 2833,16) en willen f trisen ‘(aan) Wille de zoon van Trise’ (CG 81,38-39).

Voor de voornamen voor mannen op -sen geldt hetzelfde. Het betreft voornamelijk zwakke genitiefvormen van mannennamen die in de nominatief uitgaan op -s(e), bijvoorbeeld Gijs (met vormen als ghysen), Rase (met als verbogen vorm rasen), Eustachius (met een verbogen korte vorm stasen) en Wisse (met de verbogen vorm wissen). Ook hier is bij patronymisch gebruik steeds het substantief sone toegevoegd, bijvoorbeeld janne ... sher ghyzen sone ‘(aan) Jan de zoon van heer Gijs’ (CG 2154,9) en heinric wissen sone ‘Henrik de zoon van Wisse’ (CG 406,31). In geen van deze gevallen kan de auslautvorm -sen door afslijting zijn ontstaan uit het substantief sone.

Op het eerste gezicht ziet de eenmaal in het Corpus-Gysseling aangetroffen vorm pietersen er hetzelfde uit als de hierboven genoemde genitiefvormen op -sen. Deze naam komt voor in de stadsrekeningen van Dordrecht over de jaren 1285-1286: Jtem martijn voer pietersen sone xij s van vier sticken houds (CG 1160,17). Maar om welke naam gaat het hier eigenlijk en is het een mannennaam of een vrouwennaam? Theoretisch zijn er verschillende manieren waarop de passage martijn voer pietersen sone geanalyseerd zou kunnen worden. Niet alle hypothesen blijken echter dezelfde graad van waar-

(4) Het Middelnederlandse substantief ver, genitief veren, vern, met ronding van de vocaal vor, voer (genitief voeren, voren) betekent ‘vrouw’, zie ook Van Loon, p. 215-211.

[p. 65]

schijnlijkheid te hebben.

Een mogelijke manier om de constructie martijn voer pietersen sone te analyseren is als ‘Martijn Voer, Pietersen zoon’, waarbij voer een toenaam is, die wordt gevolgd door een patroniem. De vorm pietersen is dan echter lastig te verklaren. De gewone genitiefvorm is pieters. Analyse van pietersen als een verdofte vorm van *pieters-sone is niet waarschijnlijk, omdat de verdoffing van sone tot -sen pas vanaf de vijftiende eeuw gaat optreden.

Een andere mogelijkheid is, dat de constructie martijn voer pietersen sone opgelost moet worden als ‘Martijn vrouw Pietersen zoon’, waarbij voer de betekenis ‘vrouw’ heeft. In de stadsrekeningen van Dordrecht zijn, evenals in vele andere documenten in het Corpws-Gysseling, voorbeelden te over te vinden van deze constructie.⁽⁵⁾ De vorm pietersen kan in dit geval niet worden geanalyseerd als een verdofte vorm uit *pieters-sone. Ten eerste wordt de naam immers al gevolgd door het substantief sone en bovendien komt volgens Van Loon verdoffing van -sone tot -sen bij metroniemen niet voor.⁽⁶⁾ Pietersen moet dus in zijn geheel een metroniem (in gegenitiveerde vorm) zijn.

Het ligt voor de hand om bij het zoeken naar de etymologische herkomst van dit pietersen in de richting te kijken van de Latijnse mannennaam Petrus of het Nederlandse equivalent daarvan: Pieter. Deze laatste naam komt als voornaam voor mannen veelvuldig in de documenten in het Corpus-Gysseling voor. Vrouwennamen op basis van Petrus of Pieter blijken echter in het materiaal van het Corpus-Gysseling niet voor te komen, op deze Dordtse vorm pietersen na. Als vrouwelijk equivalent van Petrus/Pieter werd over het algemeen Petronella/Pieternelle beschouwd, hoewel deze naam strikt genomen geen afleiding van Petrus is.⁽⁷⁾ Hoe moet de vorm pietersen worden geïnterpreteerd?

Een eerste mogelijkheid is dat pietersen een variant is van pietersin, een afleiding van de mannennaam Pieter met het suffix -sin, waarbij de vocaal verdoft is tot -sen.⁽⁸⁾ Ook het suffix -kin kent een dergelijke verdofte

(5) Vergelijk in dezelfde Dordtse rekening onder andere: haren tielemanne vermachtilden sone (CG 1155,41), janne verdiedwien sone (CG 1156,14), tielemanne verghoudekinen sone (CG 1156,21), janne vern haedwien sone (CG 1157,3-4) en haren hughen ver segherarden sone (CG 1160,26).

(6) Zie Van Loon, p. 93.

(7) Zie Van der Schaar, p. 311 en Gerritzen, p. 10.

(8) Zie Marynissen, die uit het Limburgse Glossarium Bernense (ca. tweede kwart 13e eeuw) onder andere de substantieven boccen ‘bokje’ (Bemense 150,2), coninccen ‘koninkje’ (Bernense 298,39) en rincsen ‘ringetje’ (Bernense 318,2) noemt. Marynissen constateert dat deze verdofte variant voornamelijk in het zuidoostelijke gedeelte van het taalgebied voorkomt (p. 141).

[p. 66]

variant: -ken.⁽⁹⁾ Het suffix -sin, in het Oudnederlands -cin, geeft aan namen een affectieve waarde en kan zowel achter mannennamen als achter vrouwennamen worden toegevoegd: Lam - Lamsin, Wil - Wilsin; Ava - Avacin, Imme - Immecin, Wive - Wivesin⁽¹⁰⁾. Al deze vormen hebben echter met elkaar gemeen dat het afleidingen zijn van Germaanse namen. In geen enkel geval werd het suffix -sin achter een niet-Germaanse naam aangetroffen, maar dat kan uiteraard toeval zijn. De belangrijkste constatering lijkt echter, dat de toevoeging van het suffix -cin, -sin achter een naam niets verandert aan het oorspronkelijke geslacht van de naam in kwestie. Een mannennaam gevolgd door -cin, -sin blijft een mannennaam en een vrouwennaam gevolgd door -cin, -sin blijft een vrouwennaam. De vrouwennaam pietersen kan dus niet het resultaat zijn van afleiding van de mannennaam pieter met het uit -sin verdofte suffix -sen.

Misschien is hier echter geen sprake van het affectieve suffix -sin. maar van het moveringssuffix -sin. Bij movering worden van oorsprong mannelijke woorden (en namen) van een vrouwelijk equivalent voorzien door toevoeging van een suffix. Bij een woord als meester kan bijvoorbeeld door middel van het suffix -es het woord meesteres gevormd worden. Het Middelnederlands kende hierin wat meer variatie dan het modern Nederlands. Van het woord meester kon met het suffix -icghe het woord meestericghe gevormd worden, maar ook met -(er)se het woord meesterse. Beide vormingen kunnen zowel betrekking hebben op de vrouw van een meester als op een vrouwelijke meester. Bij een toenaam als bloemard kon door middel van het suffix -inne de toenaam bloemardinne gevormd worden voor de echtgenote of dochter van de genoemde bloemard. Er zijn diverse suffixen die voor movering kunnen worden gebruikt, waarvan de meeste een regionaal

(9) Op grond van de materiaalverzameling van het Vroegmiddelnederlands Woordenboek, die bestaat uit nagenoeg al het overgeleverde Middelnederlands uit de dertiende eeuw, kan vastgesteld worden dat ook met betrekking tot het suffix -kin de verdofte variant hoofdzakelijk in Limburg wordt aangetroffen (met name in Bernense en Oudenbiezen). Daarnaast komt hij voor in Brabant (onder andere in de Lutgart en het Diatessaron en in het schrijfcentrum Leefdaal) en Oost-Vlaanderen (onder andere in de schrijfcentra Petegem en Oudenaarde). Een voorbeeld van een vrouwennaam die gevormd wordt met de verdofte variant van het suffix -kin is: mariken moigne, (CG 2871,32).

(10) Zie Marynissen, p. 108-111 en Tavernier-Vereecken, p. 186.

[p. 67]

beperkt verspreidingsgebied hebben.⁽¹¹⁾ Binnen de Latijnse voornaamgeving vinden we gemoveerde vrouwennamen als Benedicta, Clementia en Juliana naast mannennamen als Benedictus, Clemens en Julianus. In de Germaanse voornaamgeving wordt een naamstam als *r da- ‘raad’ bijvoorbeeld al in de vroege Middeleeuwen niet meer uitsluitend ter vorming van mannennamen gebruikt, maar kunnen er (eventueel uitgebreid met het suffix -e) ook vrouwennamen mee worden gevormd.⁽¹²⁾

In de paragrafen die Bach aan movering bij familienamen wijdt, komt het suffix -sin, in verdofte vorm -sen ook aan de orde.⁽¹³⁾ Bach analyseert het moveringssuffix -sin, -sen als de genitiefuitgang -s gevolgd door het moveringssuffix -in, -en. Voor de vorm pietersen zou dat betekenen dat deze is opgebouwd uit het gegenitiveerde patroniem pieters en het suffix -in, -en, waardoor het de gemoveerde voor- of toenaam van de echtgenote van de betreffende Pieter zou zijn geworden. Dit lijkt een nogal omslachtige manier van naamgeving; de martijn voer pietersen sone die in de Dordtse rekening genoemd wordt, zou dan de zoon zijn van de echtgenote van een man die de voornaam pieter of het patroniem pieters draagt. Het zou dan toch meer voor de hand gelegen hebben deze Martijn maar gewoon naar zijn vader te noemen: *martijn pieters sone. Het is trouwens de vraag of deze wijze van movering ook van toepassing is geweest op voornamen en patroniemen; de door Bach genoemde voorbeelden met het moveringssuffix -sin hebben zonder uitzondering betrekking op substantieven en appellatieve toenamen.

Een andere mogelijkheid is dat pietersen de genitief is bij een nominatiefvorm pieterse, en dat we deze vrouwennaam moeten opvatten als een gemoveerde vorm bij de, niet in het Middelnederlands overgeleverde, mannennaam *Pieters met het moveringssuffix -e. Deze mannennaam Pieters zou dan de Middelnederlandse variant van Latijn Petrus zijn, waarin de auslaut-s bewaard is gebleven. Het behoud van deze -s van de Latijnse nominatiefuitgang is weliswaar niet zeer frequent aangetroffen, maar het komt in de dertiende eeuw wel voor, bijvoorbeeld in de namen Filips en Pauwels⁽¹⁴⁾. De

(11) Zie het artikel over de vorming van vrouwelijke persoonsnamen van Mooijaart.

(12) Zie Förstemann, kolom 1203-1206.

(13) Zie Bach, § 159-165, over het moveringssuffix -sin, -sen § 162.

(14) De naam Filips komt onder andere voor in CG 2276,9: philipse van wassenare; CG 2697,30: philips van groeneuelde en CG 2584,11: heren philipze van axele. De naam Pauwels komt onder andere voor in CG 154,39: der (‘de heer’) pauuels lancgeroch; CG 170,32:pauwels de viltre; CG 614,10: Pauwels goetijt en CG 614,13: Pauwels de smit.

[p. 68]

vorming van gemoveerde vrouwennamen door middel van toevoeging van het suffix -e aan een mannennaam is in de dertiende eeuw een enkele keer aangetroffen, zowel bij Germaanse namen, als bij niet-Germaanse namen.⁽¹⁵⁾ Het is echter de vraag of het waarschijnlijk is dat er in het geval van de vrouwennaam pieterse sprake is van de weliswaar aangetroffen, maar niet zeer gebruikelijke procedure van movering door middel van het suffix -e bij een theoretisch mogelijke, maar niet aangetroffen mannennaam Pieters, gereconstrueerd naar analogie van Filips en Pauwels.

Tegen verklaring van een nominatiefvorm pieterse uit de mannennaam Pieter met het suffix -se < Germaans -so zijn dezelfde bezwaren in te brengen als tegen de hierboven reeds genoemde verklaring van een nominatiefvorm pietersen uit de mannennaam Pieter met het suffix -sin. Ook hier zijn uitsluitend vormingen op basis van Germaanse namen overgeleverd, bij de vrouwennamen bijvoorbeeld Gese (bij Gertrud) en Hase (bij Hadewig) en bij de mannennamen Richizo, Rixo⁽¹⁶⁾ en is het de vraag of het betreffende suffix ook aan een niet-Germaanse naam kon worden toegevoegd. Bovendien geldt ook hier dat het suffix geen moveringssuffix was; een mannennaam gevolgd door het suffix -se, -so blijft een mannennaam, een vrouwennaam met het suffix -se blijft een vrouwennaam.⁽¹⁷⁾ Een eventuele koppeling van het suffix -se aan de mannennaam Pieter maakt van het resultaat dus nog geen vrouwennaam.

De meest waarschijnlijke verklaring is mijns inziens dat pietersen de genitief bij de nominatief pieterse is, en dat dit pieterse ontleend is aan de Latijn vrouwennaam Petrissa, een afleiding van de Latijnse mannennaam Petrus.⁽¹⁸⁾ Weliswaar zijn er in het dertiende-eeuwse Middelnederlandse materiaal geen namen aangetroffen die op analoge wijze zijn gevormd, maar er

(15) Een voorbeeld van een gemoveerde Germaanse vrouwennaam is Ricarde: joncvrowe Ricarden (CG 124,41). Een voorbeeld van een gemoveerde niet-Germaanse vrouwennaam is Philippe, philippe grauinne van henegouwen, van hollant, van zelant, ende vrouwe van vriezelant (CG 2819,14).

(16) Zie Van Loon, p. 271 en p. 493.

(17) Ik heb geen voorbeelden gevonden van het gebruik van het suffix -so achter een vrouwennaam.

(18) Attestaties van de Latijnse naam Petrissa heb ik uitsluitend gevonden in het gebied ten (zuid-)oosten van Nederland. De naam is vanaf 1005 in het Rijnland geattesteerd (Littger, p. 128-129) en komt vanaf ongeveer 1130 met enige regelmaat in Beieren en de Oberpfalz voor (Buchberger, p. 67 en Kohlheim, p. 64). Littger vermeldt overigens naast de Latijnse vorm Petrissa diverse malen de met Middelnederlands Pieterse corresponderende volkstalige vari-7ant Petirs(s)e.

[p. 69]

is wel een andere categorie woorden die zowel qua vorm als qua betekenis nauw aansluiten bij de hier genoemde vorming. Het betreft de vrouwelijke substantieven op -erse⁽¹⁹⁾ Het suffix -erse is ontstaan uit -er-esse. Het eerste deel, -er(e), is het oorspronkelijke suffix van het te moveren mannelijke substantief, bijvoorbeeld een nomen agentis als backere of dienere of een op andere wijze ontstaan substantief als meester of porter. Het tweede deel, -esse, is een ontlening aan het Latijnse suffix -issa, dat gebruikt wordt ter vorming van vrouwelijke substantieven. In het substantief abedesse is bijvoorbeeld sprake van directe ontlening aan Latijn abatissa. Het suffix -esse werd in het Middelnederlands vooral gebruikt ter movering van substantieven op -er(e), waardoor uit de combinatie -er-esse de variant -erse ontstond. Deze variant werd vervolgens ook gebruikt om vrouwelijke substantieven te vormen bij woorden die met op -er(e) uitgingen, bij voorbeeld patronerse bij patrone en propheterse bij prophete. De vorming van Middelnederlands Pieterse bij Latijn Petrissa sluit aan bij de vorming van substantieven als Middelnederlands abderse bij Latijn abatissa en Middelnederlands propheterse bij Latijn prophetissa. Aan de Middelnederlandse kant zien we eveneens dat deze verklaring analoge vormen oplevert: het paar Pieter-Pieterse komt overeen met paren als backere-backerse en meester- meesterse.

Als we bij het zoeken naar herkomst en vorming van pietersen voor de minst gecompliceerde verklaring kiezen, komen we terecht bij de Latijnse vrouwennaam Petrissa, waarvan in het Middelnederlands door middel van het suffix -erse de nog niet eerder in het Nederlandse taalgebied gesignaleerde vrouwennaam Pieterse gevormd kon worden. De talrijke voorbeelden van deze naam in vooral (Zuid-)Duitse bronnen, zowel in de Latijnse variant Petrissa als in de volkstalige variant Petirs(s)e, en het volledig ontbreken van de naam in bronnen uit de Frankrijk en Vlaanderen, geven aanleiding tot de gedachte dat de naam Pieterse ons taalgebied via Duitsland heeft bereikt. Er zijn in Holland immers meer namen aan te wijzen waarvoor een ontleningsweg via Duitsland aannemelijk geacht mag worden.⁽²⁰⁾

Leiden

Tanneke Schoonheim

(19) Zie met betrekking tot dit suffix Schönfeld, § 180 en Mooijaart, p. 202-203.

(20) Zie Schoonheim, p. 109.

[p. 70]

Literatuur

A. Bach: Die deutschen Personennamen. (2. stark erweiterte Auflage). Heidelberg 1952.

L. de Man en P.G.J. van Sterkenburg (ed.): Het Glossarium Bernense. Een Vroegmiddelnederlandse tweetalige Latijn-Limburgs[e] woordenlijst. 's-Gravenhage 1977.

S. Buchberger: ‘Beiträge zur Volkskunde der Namengebung in Altbayem und der Oberpfalz von den Anfängen bis zum Jahre 1500.’ In: Verhandlungen des historischen Vereins für Niederbayern 66 (1933), p. 1-108.

M. Gysseling (ed.): Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Reeks I: Ambtelijke bescheiden. 's-Gravenhage 1977.

M. Gysseling (ed.): Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Reeks II: Literaire handschriften, Deel 6: Sinte Lutgart, Sinte Kerstine, Nederrijns Moraalboek, p. 3-103.

C.C. de Bruin (ed.): Het Luikse Diatessaron. Leiden 1970.

E. Förstemann: Altdeutsches Namenbuch. I. Personennamen. Bonn 1900.

Doreen Gerritzen: Voornamen, Onderzoek naar een aantal aspecten van naamgeving in Nederland. Proefschrift Universiteit van Amsterdam 1998.

V. Kohlheim: Regensburger Rufnamen des 13. und 14. Jahrhunderts, Linguistische und sozio-onomastische Untersuchungen zu Struktur und Motivik spätmittelalterlicher Anthroponymie. (Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik, Beihefte - Neue Folge 19). Wiesbaden 1977.

K.W. Littger: Studien zum Auftreten der Heiligennamen im Rheinland. München 1975.

Jozef van Loon: Bijdrage tot de morfeemgeschiedenis en -geografie der Nederlandse toenamen. Kortemark-Handzame 1981.

C. Marynissen: ‘Onl. -cin, Mnl. -sir’. In: Naamkunde 6 (1974). P. 100-166.

M.A. Mooijaart: ‘Morfologische verandering in het Nederlands van de dertiende tot de zeventiende eeuw - de vorming van vrouwelijke persoonsnamen’. In: Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik 33 (1991), p. 193-213.

Prisma Voornamen. Samengesteld door dr. J. van der Schaar, bewerkt door dr. Doreen Gerritzen. Utrecht 2000.

A. Van Loey: Schönfelds historische grammatica van het Nederlands, Klankleer, Vormleer, Woordvorming. 8e druk. Zutphen [1970].

Tanneke Schoonheim: ‘Vrouwennamen in Middeleeuws Holland. Germaanse en niet-Germaanse vrouwennamen in Holland tot 1300’. In: Rita Beyers (red.): Van vader- naar moedertaal, Latijn, Frans en Nederlands

[p. 71]

in de dertiende-eeuwse Nederlanden. Brussel 2000. (Handelingen van de Zuid-Nederlandse Maatschappij LIII), p. 101-117.

C. Tavernier-Vereecken: Gentse naamkunde van ca. 1000 tot 1253, Een bijdrage tot de kennis van het oudste Middelnederlands. Tongeren 1968.