Naamkunde. Jaargang 28

[p. 197]

[Boekbespreking]

Edith Marold & Christiane Zimmermann (Hgg.). Nordwestgermanisch (Ergänzungsbände zum Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, hg. v. Heinrich Beck, Heiko Steuer, Dieter Timpe, Bd. 13). - Walter de Gruyter, Berlin-New York 1995. Geb. X + 299 S. (ISBN 3-11-014818-8).

Het Noordwestgermaans is de laatste jaren flink in de belangstelling gekomen. Niet alleen is aan deze groep van Germaanse talen een compleet tijdschrift gewijd (north western Language Evolution - nowele), maar ook zijn talrijke studies en artikelen over dit onderwerp verschenen. Het hoofdthema daarbij is de vraag naar de verhouding tussen de Germaanse dialecten rond de Noordzee. Ook het congres, waarvan dit fraaie boek de neerslag vormt, was aan de vraag gewijd, hoe de scheiding van het Noordgermaans en het Westgermaans eigenlijk is verlopen, wat het Noordwestgermaans nu eigenlijk is en welke bijdrage de naamkunde kan leveren bij de beantwoording van deze vragen. In deze bespreking staan de bijdragen uit dit boek die vooral naamkundig materiaal gebruiken centraal.

De bekende Zweedse naamkundige Thorsten Andersson opent dit deel met een bijzonder prikkelende bijdrage over de structuur van de plaats- en persoonsnamen in Scandinavië en op het kontinent (blz. 1-39), waarbij de verschillen en overeenkomsten worden aangestipt. Vooral de kaarten zijn soms zeer illustratief, zoals bijv. die op blz. 12, waarop het verband tussen de -ingi-namen in Zweden, Denemarken, Noord-Duitsland en Nederland duidelijk tevoorschijn treedt. Ook de namen op -leben in Thüringen en die op -løv/-lev in Denemarken lijken verband met elkaar te houden, al lijkt Anderssons verklaring voor de open ruimte tussen de twee gebieden niet geheel overtuigend: Als de Slavische immigratie hierbij inderdaad een rol heeft gespeeld, waarom is die breuk dan niet zichtbaar bij de -ingi-namen? In elk geval lijkt uit Anderssons betoog naar voren te komen dat Jutland niet alleen geografisch maar ook taalkundig nauwer aansluit bij het vasteland dan de Deense eilanden. Bij de persoonsnamen valt op dat de namen in oude runeninscripties (o.a. in Jutland gevonden!) vaak verwantschap vertonen met het vasteland, meer soms dan met het latere Oudnoords. Andersson legt daarbij tevens de nadruk op het feit dat plaatsnamen beter geschikt zijn om verbindingen tussen de afzonderlijke Germaanse dialekten te leggen dan persoonsnamen (blz. 28). En toch verdienen juist

[p. 198]

de persoonsnamen in plaatsnamen z.i. nadere bestudering om een vergelijking tussen Noord-, West- en Oostgermaans mogelijk te maken.

Ook Heinrich Beck gaat in op naamkundige aspekten. Het probleem van de sakrale namen wordt door hem hier opnieuw aangezwengeld na de vernietigende kritiek van Jöran Sahlgren in de jaren 50 die fel ageerde tegen de neiging overal sakrale namen te zien. Het gaat Beck vooral om de vraag of het naamtype Gudme sakraal is of niet, vooral gezien het feit dat sakrale namen in Scandinavië de godennaam gewoonlijk in de genitief hebben: Odinsvi, Frøsaker enz. Van belang bij de beantwoording van de vraag of een naam sakraal is of niet is voor hem vooral of er sprake is van een samenhangend gebied met kultische namen dat ook archeologisch als zodanig aantoonbaar is.

Gillian Fellows-Jensen behandelt de vroege plaatsnamen in Zuid-Scandinavië en Engeland om te zien of die enig licht kunnen werpen op de volksverhuizingen. Zij komt tot de conclusie dat de plaatsnamen uit de periode van de volksverhuizingen weinig bewijzen opleveren voor nauwe kontakten tussen Engeland en Zuid-Scandinavië, terwijl de archeologen juist wel over dat soort contacten spreken. Daarbij kan men misschien overwegen of de archeologen hun conclusies niet baseren op de verwantschap in cultuur die in het Noordzeegebied bestond, zonder dat deze verwantschap duidelijk in de plaatsnamen behoeft te worden uitgedrukt.

Op de brakteaat Fyn-C1 staat in runen: laÞu, alu en een woord dat als horaz (Antonsen) of houaR (Moltke) wordt gelezen. Tineke Looijenga wil een verdere tot nu niet geïnterpreteerde reeks van runen als aeralius lezen, wat volgens haar voor Aurelius kan staan hetgeen zij dan met Marcus Aurelius Carus (282-283) verbindt. De suggestie dat achter onbegrijpelijke combinaties van runen Latijnse inscripties i.c. keizernamen kunnen zitten, lijkt op zich niet zo gek. Looijenga zelf wijst op aug op twee andere brakteaten, wat een kopie van Lat. Aug(ustus) zou kunnen zijn. Maar als zij dan de Latijnse naam Carus met runisch horaz gaat verbinden, dan lijkt dat wel erg ver te gaan. Weliswaar merkt ze zelf ook op dat de wortel germ. *hōr- een negatieve betekenis heeft in ‘several’ Germaanse dialecten, maar dat lijkt nogal zwak uitgedrukt, gezien het feit dat de betreffende wortel in al die dialekten met het begrip ‘hoererij, echtbreuk’ wordt verbonden (bij ie. *kā- ‘begeren’?) en dat al in het Gotisch waarvan de overlevering ongeveer even oud is als de brakteaat. Bovendien is juist de als weergave van carus te verwachten Germaanse wortel *leuba- in runeninscripties goed

[p. 199]

overgeleverd. Daarbij komt dan ook nog dat men toch eerst zekerheid moet hebben over de juiste lezing van de betreffende inscriptie.

In zijn bijdrage roept W.F.H. Nicolaisen de internationale naamkunde op om gezamenlijk onderzoek te doen naar bepaalde naamtypes in Engeland, België, Nederland, Friesland en Noord-Duitsland teneinde meer inzicht te krijgen in de vraag, of er een aparte Noordwestgermaanse toponymie te onderscheiden valt. Zeker gezien de soms tegenstrijdige resultaten van het huidige onderzoek - zie ook de bijdragen van Andersson en Udolph in dit boek - lijkt dat geen luxe.

De naamkunde speelt ook een belang rijke rol in Elmar Seebolds bijdrage over de volken en talen in Denemarken in de tijd van de volksverhuizingen (S. 155-86). In zijn ogen waren de Saksen niet anders dan een groep zeekrijgers en behoorden de Juten misschien ook tot die groep. Het lijkt echter helemaal niet zo zeker dat de noordelijkste Deense groep in het noorden van Engeland en de zuidelijkere in het zuiden zou zijn geland zoals Seebold op blz. 161 meent. Dat zou betekenen dat zij lijnrecht de Noordzee over zouden zijn gestoken. Dat lijkt in het licht van onze kennis van de zeevaart in die tijd weinig waarschijnlijk. Eerder is men langs de kust gevaren. Ook op andere plaatsen blijft de lezer sceptisch. De interpretatie van god in de naam alugod (RäF 11) als ‘god’ lijkt weinig zeker en het gaat dan ook nogal ver om direkt aan te nemen dat deze vorm dus niet-Scandinavisch is. Ook op andere plaatsen lijken Seebolds interpretaties soms gedurfd. Met name bij de inscripties op brakteaten blijft veel erg onzeker. In ieder geval lijkt de taalsituatie in Denemarken niet zo helder als de auteur suggereert.

Van groot belang voor de persoonsnaamkunde is verder het artikel van Marie Stoklund waarin zij nieuwe runeninscripties voorstelt uit de periode rond 200 n. Chr. Steeds duidelijker wordt dat in het Zuidscandinavische gebied het zwaartepunt van de oudste runeninscripties blijkt te liggen. In haar verhaal wordt ook de vraag gesteld naar het doel van de inscripties. Mogelijk moet men ze vergelijken met Romeinse eigendomsinscripties zoals ael(ivs) aelianvs op een schildknop die - samen voorwerpen met runeninscripties - in het moeras van Thorsberg is gevonden. In haar stuk legt Stoklund ook de nadruk op het feit dat de toewijzing van een naam of woord in een runeninscriptie aan een bepaald dialekt soms op zeer zwakke gronden gebeurt. Sommige inscripties, zoals het schedebeslag van Vimose, de fibula van Naesbjerg en de gesp van Vimose zijn zelfs gewoon verkeerd gelezen. Wat echter wel opvalt is de veelheid van vormen in het toch beperkte materiaal,

[p. 200]

iets wat ook Hans Frede Nielsen kan vaststellen in zijn bijdrage. Hij gaat daarbij in op het probleem van de nominatief enkelvoud van de mannelijke n-stammen, waarvan in de oudste overlevering verschillende vormen lijken te bestaan. Juist die recente vondsten in Illerup (Jutland) waar bij elkaar namen op -a en -o zijn gevonden: swarta, laguÞewa, wagnijo, niÞijo en talijo, maken deze kwestie weer aktueel.

De knuppel in het hoenderhok wordt deze keer geworpen door Jürgen Udolph die op grond van de plaatsnamen in Engeland concludeert dat de kolonisatie van Engeland moet zijn uitgegaan van de gebieden ten noorden van het Duitse middelgebergte en van daaruit via Nederland en Vlaanderen over het Kanaal. Juist de in de traditie genoemde gebieden als Sleeswijk-Holstein en Jutland komen als herkomstgebied niet in aanmerking. Bovendien zou de kolonisatie al in de 2de en 3de eeuw zijn begonnen. Met name de kaarten die dit boeiende artikel illustreren ondersteunen Udolphs mening. Het aardige is natuurlijk dat Udolph in deze bijdrage gedeeltelijk tot andere conclusies komt dan Andersson in zijn artikel.

Naamkundig interessant maar wat afzijds van het thema van deze bundel is Theo Vennemanns bijdrage over de Nederrijnse matronennamen die uit de Romeinse tijd zijn overgeleverd. De auteur heeft al eerder over dit thema gepubliceerd en is van mening dat deze namen duidelijk maken dat een uniform Westgermaans in die tijd al niet meer bestond (blz. 271). Vennemann neemt aan dat de matronennamen zijn afgeleid van Gallo-Romeinse plaatsnamen en die weer van natuurnamen, i.c. hydroniemen. De morfologische opbouw van de namen staat in dit stuk centraal. Hoewel vermoedelijk niet iedereen met de auteur mee zal gaan bij zijn interpretaties, lijken zijn pogingen om de struktuur van de matronennamen vast te leggen in elk geval nuttig.

Bijdragen over de historische getuigenissen met betrekking tot de immigratie van de Denen in de 6de eeuw (Erich Hoffmann), over de inheemse Balder-traditie in Denemarken (Kurt Schier) en over de Offasage (Ulrike Sprenger) vullen dit deel verder. Al met al kan men vaststellen dat dit nieuwe deel in de reeks ‘Ergänzungsbände zum Reallexikon’ vooral ook voor de naamkunde een aanwinst is. Over enkele bijdragen zal zeker niet het laatste woord zijn gesproken en men mag met belangstelling de reacties binnen de oudgermanistiek en de naamkunde tegemoet zien.

Arend Quak