Naamkunde. Jaargang 4

[p. 21]

Nervische hydroniemen.

In ons opstel ‘Zum uralischen Substrat des Gallischen’ hebben we betoogd dat het aan de stadsnaam Gent ten grondslag liggende Kelt. gandā oorspronkelijk de Schelde moet aangeduid hebben; dat het ‘vloed’ betekende, eigenlijk ‘greep; grijper of grijpster’ (< Idg. *ghn̥dā); en dat het een homoniem bezat met de betekenis ‘stoot; stoter of stootster’ (< Idg. *g^uhn̥dhā)⁽¹⁾. Door vertaling van die Keltische stroomnaam in het Oergermaans zijn ten minste vier hydroniemen ontstaan, waarvan de huidige vormen resp. de Schelde, Schouwen, de Honte en de Nete aanduiden⁽²⁾.

1. De Schelde, Fr. l'Escaut: 52-51 v. Chr.⁽³⁾ (kopie der XI^e eeuw) ad flumen Scaldim (k. IX^e-X^e e.: scaldem)⁽⁴⁾;...; 3^e kwart der II^e e.⁽⁵⁾ (k. XIII^e e.) Γησοριακὸν ἐπίνειον... Ταβούλα (k. XI^e e.: ταβούδα) ποταμου̑ ἐκβολαί... Μόσα ποταμου̑ ἐκβολαί...... οἱ Μορινοὶ, ὡ̑ν πόλις μεσόγειος Ταρουάννα... εἰ̑τα μετὰ τὸν Ταβούλλαν (de k. XI^e e.: ταβούδαν) ποταμὸν Του̑νγροι⁽⁶⁾;...; 941 (origineel) iuxta fluenta Skaldi... a flumine Scalda... super fluuio Scalda⁽⁷⁾;...; 1167 (or.) Sceld⁽⁸⁾.

(1) Onoma XVI (1971), 60(-62), 64-65. Vgl. onze bijdrage ‘De naam Vilvoorde’ in: Naamkunde III (1971), 13-14 (corrigendum: blz. 11 n. 3 r. 2 moet *felwu door *fel(w)u vervangen worden). en zie voor de vorm Gent beneden, n. 35.

(2) De Oostvlaamse gemeentenaam Drongen wordt hier niet behandeld, daar hij vermoedelijk niet door vertaling van de stroomnaam gandā in het Oergermaans, maar van de tot plaatsnaam geworden stroomnaam in het Westgermaans ontstaan is.

(3) De datum naar Klotz in Paulys Real-Encyclopädie der Classischen Altertumswissenschaft, Neue Bearbeitung X (Stuttgart, 1917-19), kol. 269.

(4) O. Seel, C. Iulii Caesaris Commentarii rerum gestarum I (Lipsiae, 1961), 197.

(5) Zie P. Schnabel, Die Entstehungsgeschichte des kartographischen Erdbildes des Klaudios Ptolemaios, in: Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften 1930, Philosophisch-historische Klasse, 242; van der Waerden in Paulys Realencycl., Neue Bearb. XXIII (Stuttgart, 1957-59), kol. 1797; en K. Ziegler, ald., kol. 1790.

(6) O. Cuntz, Die Geographie des Ptolemaeus: Galliae, Germania,... (Berlin, 1923), 51, 51, 52, 223, 223. De met Ταβού- aanvangende grafieën zullen in ons volgend opstel besproken worden.

(7) M. Gysseling - - A. Koch, Diplomata Belgica ante annum millesimum centesimum scripta I (z.p., 1950), 144, 145, 145.

(8) A. Koch, Oorkondenboek van Holland en Zeeland tot 1299, I ('s-Gravenhage, 1970), 306.

[p. 22]

Fr. Escaut is met Picardische evolutie uit Lat. Scaldem ontstaan, accusatief van Scaldis; Nl. Schelde uit Oudnederfrank. *Skėldi, datief (en genitief) van *Skald, vrouwelijke i-stam⁽⁹⁾. De naam houdt geen verband met Eng. shoal ‘ondiep’ uit Oudeng. sćeald ‘hetz.’⁽¹⁰⁾, dat uitsluitend een a-stam was⁽¹¹⁾, maar gaat terug op Oergerm. skalđiz ‘stoot’, nomen actionis⁽¹²⁾ bij *skalđan- ‘stoten’, dat o.a. in Dt. einschalten ‘inlassen’ voortleeft. Lat. Scaldis berust waarschijnlijk niet op de Oergermaanse vorm zelf, maar op een keltisering ervan. De Oudnederfrankische bijvorm *Skalda gaat over Westgerm. id. terug op Oergerm. skalđōn ‘stootster’, feminisering⁽¹³⁾ van *[skalđō.] (met sleeptoon), nomen agentis⁽¹⁴⁾ bij het reeds vermelde werkwoord *skalđan-.

2. Schouwen, westelijk deel van ~-Duiveland, vroeger eiland ten N. van de Ooster-Schelde: hs. van 1138 of kort daarop Scalde⁽¹⁵⁾; 1147-48 (k. 1^e kwart XIII^e e.) in Walichra [= Walcheren], in Schalda, 1156 (or.) in insula quę vocatur Scolden, 1161 (or.) in Walichra, in Schalda... apud Saldam (lees *Scaldam)⁽¹⁶⁾;...; 1222 (or.) Scouden⁽¹⁵⁾.

Schouwen heeft een intervocalische d verloren. Mnl. Scouden berust noch op ‘ondl. *Skaldun, dat. plur. van Scald [“Schelde”]... naar de a-stammen’⁽¹⁷⁾, noch op ‘Germ. Skaldim, dat. pl., afgeleid van Skaldi- > Schelde’⁽¹⁸⁾, maar op de datief-locatief enkelvoud van het boven besproken Oudnederfrank. *Skalda.

(9) ‘Mndl. Scelt gelijk gewelt is analogisch naar gen. dat. Scelde... De ondl. verbuiging is Scald, gen. Schelde’, J. Mansion, Oud-Gentsche naamkunde ('s-Gravenhage, 1924), 127; vgl. M. Schönfeld, Historische Grammatica van het Nederlands..., 5^e druk, verzorgd door A. van Loey... (Zutphen, 1954), 42, 127.

(10) Verklaring van M. Schönfeld, Nederlandse waternamen (Brussel, 1955), 73.

(11) Wel < Oergerm. *skalđaz < Protogerm. *skol-tós ‘verdroogd’, zie voor Idg. *(s)kel- ‘austrocknen, dörren’ J. Pokorny, Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch I (Bern, 1959), 927, voor de afleiding F. Kluge, Nominale stammbildungslehre der altgermanischen dialekte, 3. Auflage, bearbeitet von L. Sütterlin und E. Ochs (Halle/Saale), 1926), 108-10.

(12) Zie Kluge--Sütterlin--Ochs, a.w., 60-61.

(13) Zie ald., 21.

(14) Zie ald., 9.

(15) M. Gysseling, Toponymisch Woordenboek... (z.p., 1960), 902.

(16) Koch, a.w. I, 250, 269, 284.

(15) M. Gysseling, Toponymisch Woordenboek... (z.p., 1960), 902.

(17) Verklaring van Mansion, a.w., 190.

(18) Verklaring van Gysseling, t.a.p.

[p. 23]

3. De Honte of Wester-Schelde: 1221 (or.), 1221 (or.) Hunta⁽¹⁹⁾.

Honte is geen collectief van Germ. *hun- ‘brun, sale, boueux’⁽²⁰⁾, dat waarschijnlijk nooit bestaan heeft⁽²¹⁾. De naam heeft dezelfde oorsprong als die van de Hunte, linkerbijrivier van de Weser⁽²²⁾, door K. Müllenhoff terecht als verwant beschouwd met Oudeng. huntian ‘jagen’, ‘als wenn heute der fluss... die Jagd oder die Trift hiesse’⁽²³⁾: hij berust op Oergerm. [xuntōn] ‘jaagster’, feminisering⁽¹³⁾ van *[xuntō.], de grondvorm van Oudeng. hunta m. ‘jager’.

4. De Nete, rivier die door de Grote-∼ en haar voornaamste rechterbijrivier, de Kleine-∼, gevormd wordt en zelf met de Dijle en de Zenne de Rupel vormt, rechterbijrivier van de Schelde: 726 (k. 1191) in pago Renensium [= Land van Rien⁽²⁴⁾] super fluvio Huita of Hiuta⁽²⁵⁾ [lees *Hnita⁽²⁶⁾]; 1008 (or.) ambo Nitae⁽²⁷⁾; 1213 (or.) Neta⁽²⁸⁾.

Nete is met procope van H- en rekking van de stamklinker uit Oudnederfrank. *Hnita ontstaan. De naam is echt Germaans en hoort bij Idg. *knid-, doch niet in de betekenis ‘afstotend > stinkend’⁽²⁹⁾.

(19) K. Heeringa, Oorkondenboek van het Sticht Utrecht tot 1301, II ('s-Gravenhage, 1940), 148, 149.

(20) Verklaring van A. Carnoy, Origines des noms des communes de Belgique (...) (Louvain, 1948), 325.

(21) Deze reconstructie steunt enkel op aanvechtbare verklaringen van: Oudeng. hūne v. ‘Andorn’ en hunu v. ‘Eiter’, beide aangehaald naar F. Holthausen, Altenglisches etymologisches Wörterbuch (Heidelberg, 1934), 178; alsook Nl. huyn in het vers De Ael inde modder / het Swijn by de huyn, Roemer Visscher, Brabbeling (Amsterdam, 1634²), 35. Het Nederlandse woord is misschien een vroeger equivalent van Zaans huinebollen mv. ‘zegge’, zie G. Boekenoogen, De Zaansche volkstaal (Leiden, 1897), kol. 357-59.

(22) Schönfeld, Nl. watern., 85(-86). Honte was reeds met Hunte vergeleken door E. Förstemann, Altdeutsches namenbuch II, 3.... auflage, herausgegeben von H. Jellinghaus, 1. hälfte (Bonn, 1913), kol. 1508.

(23) Deutsche altertumskunde II (Berlin, 1887), 210.

(13) Zie ald., 21.

(24) Gysseling, a.w., 842.

(25) C. Wampach, Geschichte der Grundherrschaft Echternach im Frühmittelalter I 2 (Luxemburg, 1930), 81.

(26) J. Mansion, De voornaamste bestanddeelen der Vlaamsche plaatsnamen (Brussel, 1935), 68.

(27) (H. Bresslau e.a.,) Die Urkunden der deutschen Könige und Kaiser III (Hannover, 1900-03), 221.

(28) M. Erens, De Oorkonden der abdij Tongerloo I (Tongerloo, 1948), 104.

(29) Hypothese van Gysseling, a.w., 734.

[p. 24]

Zoals A. Carnoy vermoedt, betekent hij ‘pousseuse’⁽³⁰⁾: hij gaat terug op Oergerm. [xnitōn] ‘stootster’, feminisering⁽¹³⁾ van *[xnitō.], nomen agentis⁽¹⁴⁾ bij *[xnītan-] ‘stoten’, dat o.a. in Nl. nijten ‘met de horens stoten’ voortleeft.

De ongewone betekenis van de besproken namen is een gevolg van hun onoorspronkelijkheid⁽³¹⁾. Omstreeks de III^e eeuw v. Chr. vestigden de Nerviërs, Germaans sprekende Belgen, zich in een gebied dat nagenoeg overeenstemde met het vroegmiddeleeuwse bisdom Kamerijk, een gebied, dat in het W. haast geheel door de Schelde begrensd werd⁽³²⁾, en dat vooral door Nete, Rupel, Zenne, Dender en Haine werd bewaterd. Nu werd herhaaldelijk gepoogd, de Keltische stroomnaam gandā in het Germaans te vertalen. De inheemse bevolking, die ten dele uit Keltisch sprekende Galliërs, ten dele uit halfgekeltiseerde Alpinen bestond⁽³³⁾, wist niet meer juist wat die naam eigenlijk betekende, en vroeg zich af, of het ‘grijpster’, ‘stoot (= drang, stuwing)’ of ‘stootster’ was. Er ontstonden dan ook uiteenlopende vertalingen. Een ervan was vrij goed, nl. [xuntōn] ‘jaagster’ (vgl. Fr. chasser < Romaans *captiāre); de overige waren verkeerd, nl. skalđiz ‘stoot’, skalđōn en [xnitōn] ‘stootster’. Oorspronkelijk duidden ze àlle de Schelde aan, doch weldra verdrongen skalđiz en skalđōn hun mededingsters: de benaming [xuntōn] werd tot de Wester-Schelde of Honte beperkt; [xnitōn] werd overgedragen op de Rupel en de Nete - die door de Nerviërs als een bovenloop van de Rupel beschouwd werd -, maar als naam van de eerste weer verdrongen⁽³⁴⁾. In het Oudnederfrankisch werd ook de reflex van skalđōn verdrongen⁽³⁵⁾; zijn datief-locatief leeft echter in de streeknaam Schouwen voort.

(30) A.w., 495. Carnoy meent dat zulks wellicht te verklaren is ‘par la “poussée” des eaux à la marée montante’.

(13) Zie ald., 21.

(14) Zie ald., 9.

(31) Vgl. De naam Vilvoorde, vooral blz. 15. Ook Hunte is door vertaling ontstaan, zoals we later zullen bewijzen.

(32) Zie Zum ural. Substrat, 66-67.

(33) Zie ald., vooral blz. 63-67, en vgl. De naam Vilvoorde, 12-14.

(34) Zie voor een door verkeerde vertaling van skalđōn ontstane vroegere Keltische naam van de Rupel Zum ural. Substrat, 63-65, en vgl. De naam Vilvoorde, 14.

(35) Zijn de door Gysseling, a.w., 901, onder ‘Schoudee (verdwenen waterloop bij Ierseke: Z[ee]l[and])’ vermelde Scoude-vormen (de oudste in een origineel van 1208, vgl. Koch, a.w. I, 483) wel goed geïdentificeerd? De gemeente ligt aan de Ooster-Schelde. - Zoals Oudnederfrank. *Skalda verdrongen werd door *Skald, gen.-dat. *Skèldi, zo werd Oudnederfrank. Ganda ‘Gent’ verdrongen door een analogisch geschapen Gand (dat voortleeft in Fr. Gand), gen.-dat. *Gendi, vanwaar een nieuwe nominatief Gend > Gent. Zie voor de oude bewijsplaatsen van de stadsnaam Gysseling, a.w., 395-96, en vgl. voor zijn evolutie reeds Mansion, Oud-Gentsche naamk., 127-28.

[p. 25]

Nete is door een ononderbroken Germaanse evolutie uit [xnitōn] ontstaan: ware de naam gekeltiseerd en/of geromaniseerd en later geregermaniseerd, dan zou zijn oudste grafie niet met H- aanvangen. In de Antwerpse Kempen is de Germaanse traditie dus niet zestien, maar tweeëntwintig eeuwen oud! Een deel van de Nervische stam moet zijn eigen taal steeds trouw gebleven zijn, ook na de Romeinse verovering⁽³⁶⁾.

Brussel.

J. Devleeschouwer

Geassocieerd Navorser van het N.F.W.O.

(36) Slechts gedeeltelijk juist is het oordeel van E. Linckenheld in Paulys Real-Encycl., Neue Bearb. XVII (Stuttgart, 1936-37), kol. 58: ‘Zusammenfassend kann gesagt werden, daß sehr bedeutende Teile der N[ervier] germanischer Abkunft waren (so wird wohl Strabons Notiz IV 3, 4, die N. seien Γερμανικὸν ἔθνος, aufzufassen sein), daß sie sich aber keltisiert hatten, und sich schon zu caesarianischer Zeit nicht mehr wesentlich von den übrigen belgischen Stämmen unterschieden.’