Mekka. Jaarboek voor lezers. Jaargang 1995

[p. 179]

5.5 Literaire tijdschriften

Twee jaar geleden voerde het Literair Produktie- en Vertalingen Fonds een andere subsidieregeling door voor de literaire tijdschriften in Nederland. In die regeling worden de literaire tijdschriften voortaan ingedeeld in drie kwaliteitsklassen. Sindsdien bestaan er A-, B- en C-tijdschriften, dat wil zeggen: eerste-, tweede- en derderangs periodieken. De eersterangs tijdschriften (A) zagen hun subsidie omhoog gaan, de tweederangs tijdschrijften (B) bleven hetzelfde krijgen, terwijl die van de derderangs tijdschriften (C) werd verminderd.

De kwaliteitsdiscussie die deze maatregelen in 1993 ontketende, is in 1994 voortgezet met een discussie over - vooral - de kwantiteit: in casu de veelheid aan literaire tijdschriften. Ook organiseerde het Produktiefonds zelf, op zaterdag 4 juni in Felix Meritis te Amsterdam, een symposium over de literaire tijdschriften onder de noemer De functie en de toekomst van de literaire tijdschriften. Met het oog op die bijeenkomst stuurde het Produktiefonds een vragenlijst aan zo'n dertig literaire tijdschriften, die overigens door maar achttien redacties ingevuld geretourneerd werd. Zo werd van Optima, Raster en De Revisor geen post ontvangen, en reageerden Hollands Maandblad, Dietsche Warande & Belfort, Lust & Gratie en Literatuur te laat. Verrassende uitkomsten leverde het onderzoek niet op. De meeste tijdschriften klaagden over gebrek aan aandacht en streven ernaar zich van andere te onderscheiden, terwijl het drukst beoefende genre het essay is. Jaap Goedegebuure en Battus grepen de gelegenheid aan om een bijdrage in de discussie te leveren. Battus (in twee columns in de Volkskrant, 10 en 17 juni 1994): ‘Geen enkele commissie, hoe geleerd en objectief en wijs en goedhartig ook, zal uitmaken welk tijdschrift mag blijven en welk niet. Vanaf een moment dat een tijdschrift hoort dat het mag blijven bestaan omdat het gesubsidieerd wordt, is dat tijdschrift met goed meer - zo kapitalistisch denk ik wel. Niet de geldgever hoort te bepalen welk tijdschrift mag blijven bestaan - zo anti-kapitalistisch ben ik ook nog wel.’ Op welke wonderbaarlijke wijze het literaire tijdschrift toch zou kunnen blijven voortbestaan, deed Battus in een tweede column uit de doeken: ‘Elke schrijver bezit een computer en een telefoon. Elke lezer bezit een telefoon en een televisie. Ze hoeven er nog maar één apparaatje bij te kopen, een modem of een printer. Het Literair Produktiefonds betaalt de overhead van het Literair Netwerk. Schrijvers en lezers (er zijn geen abonnees meer) betalen slechts de apparaten die ze nodig hebben. Redacties krijgen een eigen kanaal op het netwerk. Zij stellen eisen aan hun kopij, maar zijn niet meer gehinderd door een minimale en maximale omvang.’

Wist Battus niet dat er al tijdschriften zijn die circuleren in de door hem voorgestelde verschijningsvorm? Maar wie nog geen personal computer had, kon weinig met Braindrain, het twee jaar geleden opgerichte Vlaamse literaire tijdschrift van Jan Moens en Didi de Paris. De vorm is revolutionair, want het betreft een tijdschrift op diskette. De abonnees kunnen met een simpele opdracht aan hun printer zelf beslissen welke van de bijdragen ze in drukvorm willen bewaren. Faxbezit is weer een vereiste voor de lezers van het dit jaar opgerichte literaire tijdschrift Facsimile, een uitgave van de Stichting Facsimile en een initiatief van Gerda Meijerink, dat vanaf april wekelijks op A4-formaat verschijnt. Het

[p. 180]

weekblad voor literatuur en kunst wordt op een vast tijdstip tijdens daluren naar de abonnees gefaxt en bevat handschriften (teksten of tekeningen) van een bekende auteur of beeldend kunstenaar. Aan het eind van een jaargang ontvangt elke abonnee de vijftig bladen, bijeengehouden in een deftige doos, nog eens in een gedrukte editie in een genummerde oplage van 1500 exemplaren. De redactie van Facsimile. Weekblad voor literatuur en kunst bestaat uit M. Februari, Jaap Huisman, Elrud Ibsch, Anthony Mertens en Liesbeth Brandt Corstius.

De indeling in kwaliteitsklassen heeft dit jaar bij de literaire tijdschriften nogal wat redactiewisselingen en face-lifts tot gevolg gehad. De rapportcijfers van het Produktiefonds hebben zelfs een grondige herverkaveling van het landschap der literaire tijdschriften teweeggebracht. Eerst veranderden Dietsche Warande & Belfort, De Vlaamse Gids, De Gids en De Revisor door redactionele wissels van signatuur. En in het najaar was ook Maatstaf, het eerbiedwaardige en al sinds 1952. bestaande tijdschrift, aan de beurt. Uitgever Ronald Dietz (directeur De Arbeiderspers) gaf de redactieleden - Peter de Boer, Koen Koch, Gerrit Komrij, Ethel Portnoy, Harry G.M. Prick, Henk Romijn Meijer, Martin Ros, Rob Schouten en Bart Tromp - tot hun ongenoegen per brief congé. Hij kondigde en passant een formulewijziging aan. Die komt, schreef hij, niet voort ‘uit ongenoegen met het werk van de redactie’, maar heeft ‘veeleer te maken met de behoefte aan een nieuwe positie van het tijdschrift op het literaire podium, een herijking ook van wat het tijdschrift voor de uitgeverij kan betekenen, een herziening van de wijze waarop Maatstaf tot op heden werd samengesteld. [...] Het betekent met andere woorden dat het werken aan Maatstaf voor de zittende redactie met ingang van het nieuwe jaar tot het verleden behoort.’ Martin Ros vond (als redacteur van de oude garde) ook dat ‘de tijd van de traditionele literair-culturele tijdschriften’ voorbij is. Dietz wil Maatstaf ombouwen tot een literair-journalistiek kwartaaltijdschrift.

Voorts kreeg ook Hollands Maandblad een nieuw gezicht. In het laatste nummer dat hij maakte, kondigde J.J. Peereboom, die na de dood van oprichter K.L. Poll de redactie voerde over Hollands Maandblad, een nieuwe redactie aan, bestaande uit Maarten Doorman, Bastiaan Bommeljé en Marie-Anne van Wijnen. En ten slotte achtten zelfs degelijke culturele periodieken als Ons Erfdeel (in de 37ste jaargang) en Septentrion (in de 23ste jaargang), die het toch waarschijnlijk nooit zullen hoeven hebben van een flitsende presentatie of luidruchtige publiciteit, de tijd rijp voor een nieuwe opmaak.

In Vlaanderen waren Dietsche Warande & Belfort (dat vanaf 1995 mede door De Bezige Bij zal worden uitgegeven) en De Vlaamse Gids niet de enige tijdschriften die een verandering doormaakten. Zo ging De Nieuwe Maand op in het Nieuw Wereldtijdschrift (nwt). ‘Zesendertig jaargangen hebben de opeenvolgende redacties van De Maand en De Nieuwe Maand het volgehouden,’ schreef Piet Piryns eind 1993 in Knack. ‘Ook al wist de naaste familie al geruime tijd dat het blad op sterven na dood was, voor de buitenwereld komt het overlijdensbericht toch nog onverwacht.’ De Nieuwe Maand, het blad waarvan politieke figuren als Wilfried Martens en Jean-Luc Dehaene in het verleden redacteur waren, had halverwege de jaren tachtig nog een kleine 1500 abonnees en adverteerde met de slogan Je kan je op denkend Vlaanderen abonneren. Maar zelfs de voormalige vertegenwoordigers van de progressieve frontvorming, waaruit De Nieuwe Maand in 1971 was voortgeko-

[p. 181]

men, bleken steeds minder affiniteit te hebben met denkend Vlaanderen. Het abonneebestand kelderde de afgelopen jaren naar amper 600. In 1992 kreeg De Nieuwe Maand weliswaar voor het eerst een bescheiden subsidie van honderdduizend frank, maar die werd vorig jaar niet gecontinueerd. Het laatste nummer verscheen in december 1993.

Herman de Coninck schreef in het voorwoord van het eerste nummer van Nieuw Wereldtijdschrift jaargang 1994 dat Mark Schaevers (hoofdredacteur van De Nieuwe Maand) was toegetreden tot de nwt-redactic, die er vanouds naar heeft gestreefd ‘dat literatuur meer zou zijn dan mooischrijverij. [...] Literatuur moet ergens over gaan. Het politieke essay moet dan weer zo goed geschreven zijn dat het literatuur is. Dat lijkt ons een mooie uitdaging.’

Bij al die op behoud en tegen de ondergang gerichte manoeuvres bleek er toch nog ruimte en elan voor nieuwe initiatieven in de literaire tijdschriftenwereld. Om te beginnen was daar plotseling het met veel kabaal gepresenteerde eerste nummer van Zoetermeer, het literaire tijdschrift dat gemakshalve samenvalt met de als Generatie Nix geafficheerde groep jonge schrijvers, onder redactie van Rob van Erkelens, Ronald Giphart en Joris Moens.

In het eerste nummer stonden bijdragen van jonge (en niet meer zo jonge) schrijvers als Joris Moens, Arnon Grunberg, Douglas Coupland, Mustafa Stitou, Jack Nouws, J.M.H. Berckmans, Arjan Witte, Jerry Goossens en Pieter Boskma.

Joost Zwagerman maakte de jonge lezers van Primeur in zijn tweewekelijkse column voor dat blad geestdriftig attent op het bestaan van Zoetermeer: ‘Ik zou zelf nooit in Zoetermeer willen wonen, maar het blaadje-met-dezelfde-naam verdient onmiddellijk een prominente plek op de literaire landkaart van Nederland. En als iemand je vraagt of je van Zoetermeer houdt, kun je antwoorden: Niet van de stad, wel van het blad.’ Maar behalve enthousiaste reacties riep de verschijning van het eerste nummer ook flink wat weerstand op, onder anderen van Willem Kuipers en Michel Maas in de Volkskrant en van Bastiaan Bommeljé in nrc Handelsblad.

Wat er nog aan ontbrak was een literair tijdschrift over voetbal. Het eerste nummer van Hard gras, een literaire getint voetbalkwartaaltijdschrift, verscheen - toevallig of niet - in de mediale nasleep van het Wereldkampioenschap Voetbal 1994. Het door L.J. Veen uitgegeven tijdschrift verschijnt sinds september 1994 onder redactie van columnist en televisiemaker Henk Spaan en Parool-redacteur Matthijs van Nieuwkerk.

Nederland en Vlaanderen tellen een grote hoeveelheid literaire tijdschriften. Die zijn niet allemaal in onderstaande adreslijst terug te vinden. De meeste kleine en hele kleine literaire tijdschriften (die hoofdzakelijk gevuld worden door amateurschrijvers) zijn thans opgenomen in Lift Literaire Almanak 1994-1995 (Stichting lift), de in 1994 voor het eerst verschenen informatiegids voor schrijvers uit het tweede circuit, waarnaar we bij dezen verwijzen.

* Vuistregel voor dit overzicht is dat de redactieadressen van literaire tijdschriften zijn opgenomen. Adressen voor abonnementen of voor het aanvragen van losse nummers ontbreken dus, tenzij redactie en abonnementenadmimstratie op hetzelfde adres gevestigd zijn.

[p. 182]

Nederlandse literaire tijdschriften

Achterbergkroniek Periodiek van het Genootschap Gerrit Achterberg Tulastraat 31, 3573 XE Utrecht

Argus Culturele Studies Spuistraat 210, 1012 VT Amsterdam

Atlas Herengracht 481, 1017 BT Amsterdam

Begane Grond Turfdraagsterpad 17, 1012 XT Amsterdam

Benjamin Journaal p/a Wil van Gerwen, uva (alw) Spuistraat 210, 1012 VT Amsterdam

De Biels Akkerstraat 71, 6822 AJ Arnhem

Biografie Bulletin Werkgroep Biografie Transvaalkade 19^I, 1092 JK Amsterdam

Bloknoot Christelijk literair tijdschrift Noordsingel 51a, 3035 EJ Rotterdam

De Boekenwereld Tijdschrift voor boek & prent Postbus 670, 3500 AR Utrecht

bzzlletin Literair Magazine Laan van Meerdervoort 10, 2517 AJ Den Haag

Chroom Religieus-literair tijdschrift Borgesiusstraat 47a, 3038 TD Rotterdam

Facsimile Weekblad voor kunst en literatuur Overtoom 270, 1054 JB Amsterdam

Feit & Fictie Tijdschrift voor de geschiedenis van de representatie Westersingel 37 NL, 9718 CC Groningen

Filosofie Magazine Van Meursstraat 9, Postbus 1056, 3500 BB Utrecht

Forum der Letteren Tijdschrift voor taal- en letterkunde Postbus 232, 2300 AE Leiden

De Gids Herengracht 507, 1017 BV Amsterdam

Hard gras Herengracht 481, 1017 BT Amsterdam

Hermans-magazine Adm. de Ruyterweg 277 hs, 1055 LV Amsterdam

Hollands Maandblad Herengracht 481, 1017 BT Amsterdam

José Marti Journaal Herengracht 259, 1016 BJ Amsterdam

Krisis Kleine Gartmanplantsoen 10, 1017 RR Amsterdam

Kunst & Educatie Tweemaandelijks tijdschrift voor kunsteducatie en amateurkunst Postbus 805, 3500 AV Utrecht

Letteren Koolemans Beynenstraat 9, 6521 ER Nijmegen

Lift Tijdschrift voor amateur-schrijvers en -dichters Herengracht 418, 1017 BZ Amsterdam

Literatuur Tijdschrift over Nederlandse letterkunde Postbus 129, 3500 AC Utrecht

Lover Keizersgracht 10, 1015 CN Amsterdam

Lust & Gratie Postbus 18199, 1001 ZB Amsterdam

Maatstaf Singel 262, 1016 AC Amsterdam

Madoc Tijdschrift voor mediaevistiek Drift 13, 3512 BR Utrecht

Meeuwengekrijs Algemeen tijdschrift Postbus 10376, 5000 JJ Tilburg

Mens & Gevoelens Nieuwezijds Voorburgwal 282, 1012 RT Amsterdam

[p. 183]

MillenniuM Tijdschrift van de Kunstgroep Lage Landen Postbus 10293, 1001 EG Amsterdam

Nexus Postbus 2091, 5001 CB Tilburg

De Nieuwe Engelbewaarder Keizersgracht 139, 1015 CK Amsterdam

Onze Taal Laan van Meerdervoort 14 A, 2517 AK Den Haag

Optima Herengracht 481, 1017 BT Amsterdam

Parmentier Postbus 1381, 6501 BJ Nijmegen

Poëzie Nieuws Postbus 14527, 1001 LA Amsterdam

Post Perdu Kerkstraat 391, 1017 HX Amsterdam

Propria Cures Wibautstraat 131, 1091 GL Amsterdam

Raster Tijdschrift in boekvorm Van Miereveldstraat 1, 1071 DW Amsterdam

De Revisor Singel 262, 1016 AC Amsterdam

Ricochet Nassaulaan 38, 6861 DC Oosterbeek

Rossinant Postbus 94721, 1090 GS Amsterdam

Ruimte Postbus 14851, 1001 LJ Amsterdam

Savante Tijdschrift over vrouwen en wetenschap Prinsengracht 747-751, 1017 JX Amsterdam

Schoon Schip '93 Azalealaan 19, 8400 Oostende/De Vallei 42, 9405 KK Assen

Septentrion Revue de culture néerlandaise Rijvoortshoef 265, 4941 VJ Raamsdonksveer

sic Letterkundig tijdschrift Postbus 358, 5000 AJ Tilburg

Surplus Tweemaandelijks tijdschrift over literatuur en vrouwen Postbus 16572, 1001 RB Amsterdam

Tijdschrift voor Slavische Literatuur Spuistraat 210, 1012 VT Amsterdam

Tirade Herengracht 613, 1017 CE Amsterdam

De Tweede Ronde Tijdschrift voor literatuur Herengracht 613, 1017 CE Amsterdam

Vestdijkkroniek Zandkant 36, 3828 GB Hoogland

Vooys Trans 10, 3512 JK Utrecht

wfh-Verzamelkrant Over Willem Frederik Hermans Kuipersstraat 76^II, 1074 EN Amsterdam

Woordwerk Christelijk literair tijdschrift Willem van Mechelenstraat 5, 3817 BB Amersfoort

De Zingende Zaag Postbus 1077, 2001 BB Haarlem

Zoetermeer Postbus 3879, 1001 AR Amsterdam

Vlaamse literaire tijdschriften

Appel Limburgs trimestrieel tijdschrift Houtstraat 37, 3800 Sint Truiden/Termileslaan 124, 6229 VW Maastricht

Braindrain Literair tijdschrift op diskette Beolierlaan 8, 3010 Kessel-Lo

De Brakke Hond Driemaandelijks literair tijdschrift met neus Verdussenstraat 13, 2018 Antwerpen

[p. 184]

Concept Multicultureel literair tijdschrift Kerkhofstraat 2, 8480 Eernegem/Postbus 1313, 1200 BH Hilversum

Creare Literair en artistiek tijdschrift Fabriekstraat 7, 2440 Geel

Deus ex machina Tijdschrift voor hedendaagse kunst Antwerpse Steenweg 122, 9100 St.-Niklaas

Dietsche Warande & Belfort (dwb) Tijdschrift voor letterkunde en geestesleven Postbus 137, 3000 Leuven

Diogenes Letterkundig tijdschrift De Gauw 11, 2960 St.-Job-in-'t-Goor

De Kantieke Schoolmeester Halfjaarlijks tijdschrift voor de Boonstudie uia/ger, Universiteitsplein 1, 2610 Wilrijk

Kreatief Driemaandelijks literair- en kunstkritisch tijdschrift Groeningestraat 23, 8560 Wevelgem

Gierik/NVT (Nieuw Vlaams Tijdschrift) Kruishofstraat 144-bus 98, zozo Antwerpen 2

Nieuw Wereldtijdschrift (nwt) Edelinckstraat 9, 2018 Antwerpen

Ons Erfdeel Algemeen-Nederlands tweemaandelijks cultureel tijdschrift

Murissonstraat 206, 8931 Rekkem/Rijvoortshof 265, 4941 VJ Raamsdonksveer

Poëziekrant Onafhankelijk tijdschrift voor Nederlandstalige poëzie en buitenlandse poëzie in Nederlandse vertaling Hoornstraat 11, 9000 Gent

Restant Letterkundig tijdschrift Generaal Eisenhowerlei 30, 2200 Antwerpen

Revolver Ludwig Burchardstraat 35, 2050 Antwerpen

Script Tijdschrift voor lezers Blijde Inkomststraat 79, 3000 Leuven

Spiegel der Letteren Tijdschrift voor Nederlandse literatuurgeschiedenis en voor literatuurwetenschap Predikherenberg 59, 3010 Kessel-Lo

Verschillig Tijdschrift omtrent cultuur en filosofie Berchemlei 16, 2140 Borgerhout

De Vlaamse Gids Leopoldstraat 10, 2000 Antwerpen

Yang Postbus 245, 9000 Gent