Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 29

[p. 91]

Weyermans ‘Talmud’: Een vluggertje
Marja Geesink en Anton Bossers

Op 9 januari 1736 verschijnt bij Cornelis de Ruyt, boekverkoper in de Hoogstraat te 's-Gravenhage, de eerste aflevering van Den Talmud ofte overzeldzaame joodsche vertellingen, een nieuw weekblad van de hand van Jacob Campo Weyerman. De laatste aflevering, gedateerd 27 februari, rolt acht weken later al weer van de pers.¹

Behalve het adres van De Ruyt worden in de ‘Bekentmaking’ aan het slot van de eerste aflevering nog 22 verkooppunten genoemd, in Amsterdam, Leiden, Dordrecht, Rotterdam, Utrecht, Delft, Alkmaar, Groningen, 's-Hertogenbosch, Gorkum en Breda. Daarnaast is het blad ‘in veele andere Steeden by de voornaamste Boekverkoopers’ verkrijgbaar. Het valt op dat de Amsterdamse uitgever Jacobus Loveringh niet wordt genoemd tussen de boekverkopers. Deze stond nog als eerste vermeld in het colofon van Den adelaar (1735), Weyermans voorgaande weekblad, dat na elf afleveringen stagneerde.

Het is onwaarschijnlijk dat de Talmud meer succes had, want ook al suggereert het aantal verkooppunten een royale distributie, vergelijkbaar met die van Weyermans eerdere, succesvolle weekbladen, in de volgende nummers van de Talmud is de indrukwekkende lijst met verkoopadressen verdwenen. Voor Cornelis de Ruyt, die zijn onderneming nog maar kort geleden was begonnen, en nog geen groot fonds had opgebouwd, moeten de resultaten ronduit teleurstellend zijn geweest. Ongetwijfeld dacht hij met Weyerman een potentieel succesvol auteur aan zijn nog prille fonds te hebben toegevoegd, ook al was de reputatie van de schrijver al wat aan het tanen.

De achtste aflevering van de Talmud, die wat slordig samengesteld lijkt te zijn, bevat wat kleine, bijeengeflanste verhaaltjes als bladvulling en een gefingeerde ‘ingezonden brief’ aan het slot. Daarin spreekt ‘Veredicus’ (iemand die de waarheid zegt) zijn teleurstelling uit over deze Talmudische vertellingen, waarmee geen eer wordt gedaan aan de kwaliteiten van de auteur, zoals die eerder in andere geschriften zijn gebleken. Weyerman antwoordt dan ook:

1 Den Talmud ofte overzeldzaame joodsche vertellingen (hierna: Talmud); wij hebben gebruik gemaakt van het enige complete exemplaar in de Universiteitsbibliotheek Utrecht (signatuur Rariora oct 439). In 2007 verschijnt een tekstuitgave gebaseerd op dit exemplaar bij de Stichting Jacob Campo Weyerman, verzorgd door Marja Geesink en Anton Bossers.

[p. 92]

‘U Ed. verzoek zal by my worden gehoorzaamt met de naauwkeurigheyt van een Serails stomme, die een Bassa² verworgt op de minste wenk van den Grooten Heer.’

Hij kondigt aan in maart met een nieuw periodiek te komen onder de titel Den luchthartige wysgeer. Van dit laatste is niets terecht gekomen.

2 Een oude benaming voor een Turkse pasja.

Conflict met een uitgever

In de jaren dertig gaat het langzaam bergafwaarts met Weyerman. Tien jaar lang waren zijn satirische weekbladen een groot commercieel succes, totdat hij in financiële problemen raakte en, door schulden gedwongen, in januari 1731 de wijk moest nemen naar de vrijplaats Vianen. In augustus van datzelfde jaar bracht Justus van Effen De Hollandsche spectator op de markt; een ander type tijdschrift, dat aan de veranderende smaak van het publiek tegemoet kwam en een geduchte concurrent zou blijken. Weyerman raakte bij zijn lezers uit de gratie.³ Tot 1733 slaagt Weyerman erin de stroom in gang te houden; daarna publiceert hij met horten en stoten nogal divers werk. Eind 1735 had hij met Cornelis de Ruyt blijkbaar een ietwat naïeve uitgever opgescharreld, met wie hij verwachtte goede zaken te kunnen doen, want naast betaling voor de wekelijkse aflevering van de Talmud ontving hij tot tweemaal toe geld - de eerste keer 36 gulden, daarna zes dukaten - voor een blijspel dat hij nooit zou inleveren: Amphitryon, ofte de twee Sosias.⁴ Deze komedie wordt al in de eerste aflevering van de Talmud aangekondigd!

Een maand na het roemloze einde van de Talmud, op 31 maart 1736, legt Cornelis de Ruyt samen met een andere Haagse uitgever, François Moselagen, een notariële verklaring af over een met de vuist bevochten financieel geschil tussen hem en Weyerman. De Ruyt wilde onder meer voor ‘een wekelijks papier, genaamt Den luchthartige Wijsgeer’ aanzienlijk minder betalen dan Weyerman wenste te ontvangen. Daarnaast blijkt uit de verklaring dat er sprake was van eventuele publicatie van andere teksten, waaronder een boek over de predikant Wilhelmus Hogerwaard, waarmee Weyerman deze laatste probeerde te chanteren. Weyerman zou zich hebben laten ontvallen dat vier heren bereid waren hem voor deze publicatie in totaal 600 gulden te betalen en dat zeker 150 exemplaren gegarandeerd in Indië zouden kunnen worden afgezet.⁵ Hiermee begint min of meer de geschiedenis die Weyerman uiteindelijk in de gevangenis zou doen belanden.

3 P. Altena. ‘“Liever een' arent dan een' kerkuil”. Over Den Adelaar (1735) van Jacob Campo Weyerman, De Hollandsche Spectator (1731-1735) van Justus van Effen en de geschiedenis van de “weekelyksche schriften”’, in: Voortgang. Jaarboek voor de Neerlandistiek 13 (1992), 147. Ook op https://www.dbnl.org/tekst/alteoo3lievo1-01/index.htm.

4 Geconfineert voor altoos. Stukken behorend bij het proces Jacob Campo Weyerman (1739), vermeerderd met een autobiografie, ed. K. Bostoen en A. Hanou, Leiden 1997, 50.

5 A.w., 52.

[p. 93]

De Talmud: een tussendoortje

De uit de hand gelopen financiële besprekingen over een eventuele opvolger zijn een aanwijzing dat het uitgeven van de Talmud voor De Ruyt financieel niet aantrekkelijk is geweest. De Ruyt was een van de zeer vele uitgevers in die tijd in Den Haag, waar de concurrentie moordend geweest moet zijn. Hij is eind 1736 dan ook failliet gegaan.⁶ Blijkbaar wenste Weyerman zijn tarief niet te verlagen en wilde De Ruyt niet (meer) betalen. Uit de verklaring blijkt bovendien dat Weyerman bezig was met andere financiële zaken, de genoemde chantageaffaire. De veronderstelling is gewettigd dat de publicatie van de Talmud voor Weyerman een tussendoortje was, een routineklus, waarmee hij zijn dagelijks brood wilde verdienen. Dat is aan de Talmud ook af te lezen. Met de stijl is niets mis: professioneel, scherp, literair. Maar zijn hart ligt er niet. De formule van de Talmud is als volgt: Weyerman biedt leuke verhaaltjes, sprookjes, vertellingen, die het volk graag leest. Hij weidt op zijn bekende manier uit met toespelingen op tijdgebonden gebeurtenissen die voor de hedendaagse lezer vaak moeilijk te begrijpen zijn of met typische Weyermanniaanse karakteriseringen en stokpaardjes. Hij vertaalt, soms letterlijk, of herschrijft en ‘verbetert’ de brontekst door een creatieve emulatie. Meer dan eens laat hij de vertaalde verhalen anders aflopen: een vroom einde is voor hem niet aantrekkelijk. Dit wordt duidelijk wanneer wij kijken naar de bronnen waarop de Talmud is terug te voeren. Behalve de stijl is er in de Talmud weinig van Weyerman zelf te vinden: het is opvallend in welke mate hij put uit bestaande bronnen en hoe weinig originele tekst het tijdschrift bevat.

Aan het einde van de eerste ‘Talmudische Vertelling’ in aflevering 2 deelt Weyerman zijn bron al meteen correct mee:

‘Doch dit is een bekende waarheit, dat die historie in de wyte en in de breedte staat beschreeven, in het Maasaeboek, kapittel hondert negenenzeventig, langs welk getal ik thans heb bereikt het E Y N D E.’

Alle overige Talmudische vertellingen heeft Weyerman ook ontleend aan dit Ma'asseboek.

6 E.F. Kossmann. De boekhandel te 's-Gravenhage tot het einde van de 18de eeuw, 's-Gravenhage 1937, 334.

De bronnen van Weyermans Talmud

De Talmudische vertellingen komen niet rechtstreeks uit de Talmud, maar uit het Ma'asseboek, een collectie verhalen over de daden van roemrijke helden uit het verleden, naar het voorbeeld van Jacobus de Voragine's Legenda aurea, maar ontstaan binnen de Oosteuropese, Jiddische cultuur. Het werk bevat naast geschiedenissen, sprookjes en sagen uit de Talmud en Midrasj, ook vertellingen over heilige mannen

[p. 94]

in de Middeleeuwen, over Alexander de Grote, Romeinse keizers of een notabele als de burgemeester van Augsburg. Het Ma'asseboek bestond uit een bonte verzameling die mondeling werd doorverteld en tevens vanaf de twaalfde eeuw in manuscripten werd vastgelegd. Het woord ‘ma'asse’ betekent letterlijk: geschiedenis. Het Ma'asseboek bevat de res gestae van grote mannen, die als voorbeeld kunnen dienen: het zijn exempla. De doelgroep bestond voornamelijk uit vrouwen.⁷

De geschiedenissen zijn in 1602 voor het eerst in druk verschenen bij Konrad Waldkirch in Bazel. De taal van het Ma'asseboek is het Jiddisch, een door Asjkenazische joden gesproken mengtaal die voornamelijk gebaseerd was op het Duits, maar ook elementen uit het Hebreeuws en uit Romaanse en Slavische talen bevatte. Het Jiddisch was aanvankelijk vooral een spreektaal. Geleidelijk aan is men met de vastlegging in geschrifte, met het ontstaan van de Jiddische literatuur, ertoe overgegaan dit te doen met Hebreeuwse lettertekens. De getranslittereerde titel van de in 1602 in Hebreeuwse lettertekens verschenen druk luidt: Ajn schojn maasebuh (dit is: Ein schön Ma'assebuch).

In 1612 publiceerde de theoloog en hebraïcus Christoph Helwig bij Kasper Chemlein te Giessen in twee delen Jüdische Historien, oder: Thalmudische, rabbinische, wunderbarliche Legenden.⁸ Dit werk had als eerste doel de christenen uit te leggen hoe de joden hun godsdienst beoefenen en hoe zij daarbij geloofden in ongeloofwaardige verhalen. Het eerste deel, getuige het voorwoord van de auteur afgerond op 7 maart 1611, is louter een bloemlezing uit de joodse literatuur en bevat 25 verhalen die uit het Ma'asseboek afkomstig zijn. Het tweede deel, dat op 9 oktober 1611 werd afgesloten, heeft een ander karakter. De hierin opgenomen 44 verhalen uit het Ma'asseboek en de overige vertellingen worden alle voor zien van ‘Notae’, waarin Helwig de ‘leugens’ van de rabbijnen aantoont. Deze aanpak heeft mede tot doel de joden ervan te overtuigen dat zij er beter aan doen zich tot het christendom te bekeren. Het boek wordt in verschillende, voornamelijk Duitse, bibliotheekcatalogi gepresenteerd als vertaling van het Ma'asseboek. Dat is het echter beslist niet, ook al bevat het 69 verhalen uit het Ma'asseboek. Voor zover men al niet eerder heeft moeten constateren dat dergelijke catalogi de onderzoeker op het verkeerde been kunnen zetten, is hier weer een zoveelste voorbeeld. Van de in Moses Marcus, de Echo des weerelts en de Talmud in het totaal 18 door Weyerman gebruikte verhalen komen er 10 voor in deze uitgave.⁹ Men kan dit werk niet uitsluiten als één van de bronnen van Weyerman.

De definitieve editie van het Ma'asseboek, die met 254 doorgenummerde verhalen als toonaangevend wordt beschouwd, verscheen in 1723 in Amsterdam bij Salomon ben Joseph Proops, onder de titel: Aler lay geshikhte (dit is: Allerlei Geschichten).¹⁰ Het is duidelijk dat deze editie Weyerman tot voornaamste bron heeft gediend. Hij moet daarvoor op zijn minst het Hebreeuwse alfabet hebben kunnen lezen. In 1736 was noch de Talmud noch het Ma'asseboek in enige andere taal bekend dan het Hebreeuws of het in het Hebreeuws geschreven Jiddisch.

7 Voor het Ma'asseboek zie: B. Pappenheim, Allerlei Geschichten. Maasse-Buch. Buch der Sagen und Legenden aus Talmud und Midrasch nebst Volkserzählungen in jüdisch-deutscher Sprache. Nach der Ausgabe des Maasse-Buches Amsterdam 1723. Frankfurt am Main 1929; J. Meitlis. Das Ma'assebuch. Seine Entstehung und Quellengeschichte. Zugleich ein Beitrag zur Einführung in die Altjiddische Agada. Berlin 1933; M. Gaster, Ma'aseh Book. Book of the Jewish tales and legends. Translated from the Judeo-German. Philadelphia 1934 (2 dln); U. Diederichs, Das Ma'assebuch. Altjiddische Erzählkunst. Vollständige Ausgabe (Hochdeutsch), München 2003.

8 Wij gebruikten de 2de, verbeterde druk uit 1617 die online raadpleegbaar is: C. Helwig, Erster und ander Theil jüdischer Historien, oder thalmuhdischer, rabbinischer, wunderbarlicher Legenden, so von den Jüden, als warhafftige und heylige Geschicht, an ihren Sabbathen und Feyertagen, gelesen werden, Darauß dieses verstockten Volcks Aberglauben und Fabelwerck zu ersehen: Auß ihren eigenen Büchern in Truck Teutsch verfertiget, von newem ubersehen und corrigiert durch Christophorum Helvicum, Giessen, K. Chemlin, 1617 (http://geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2006/2940/). Wij danken Cis van Heertum die ons op dit boek wees.

9 Voor Moses Marcus en Echo des weerelts zie hierna. Het is opmerkelijk dat van de verhalen in de Talmud er slechts één niet voorkomt in de Jüdische Historien. Wij komen hier in onze uitgave van de Talmud op terug.

10 [G. ben Eliezer ha-Levi]. Aler lay geshikhte. Ir libeh layt dos seyfer Mayseh bukh iz vider gedrukt gevorn, Amsterdam, S. ben Joseph Proops, 1723.

[p. 95]

Vertalingen zijn van aanzienlijk later. Weyerman kon dus Hebreeuws lezen, zoals hij zelf overigens in zijn autobiografie beweerd heeft. Dominee Petrus Santvoort in 't Woud had hem daarin onderwezen.¹¹ Wanneer men nu nog twijfelt aan zijn kennis van het Hebreeuws, dan kan met betrekking tot het Ma'asseboek in ieder geval worden vastgesteld dat met kennis van de Hebreeuwse lettertekens het Jiddisch leest als een Duits dialect, zoals eenieder bij de bovengenoemde getranslittereerde titels van de beide uitgaven kan vaststellen.

11 J.C. Weyerman, Den vrolijke tuchtheer (1729). Dl 2 kommentaar door A. Hanou, Amsterdam 1979, 180.

Negen vertellingen

In de Talmud biedt Weyerman negen Talmudische vertellingen. Deze zijn (met een korte aanduiding van de inhoud en een verwijzing naar de standaardnummering van het Ma'asseboek) de volgende:

1.	Een vorst verkoopt zijn dochter aan de duivel, die haar als echtgenote meeneemt naar de hel met in haar gevolg een luitslager. Talmud, afl. 2 (Ma'asseboek nr. 179).
2.	Rabbijn Chanina koopt een zilveren vat met daarin een kikker die veel talen spreekt. Talmud, afl. 3 (Ma'asseboek nr. 143, eerste deel).
3.	Rabbijn Chanina haalt water uit paradijs en hel en wordt uiteindelijk koning van Israël. Talmud, afl. 4-5 (Ma'asseboek nr. 143, tweede deel).
4.	Hoe koning David bedrogen werd door de Engel des Doods. Talmud, afl. 6 (Ma'asseboek nr. 17).
5.	Hoe een rijke Jood verslonden werd door een walvis en een rijke schat verkreeg door de hulp van een kraai. Talmud, afl. 6 (Ma'asseboek nr. 194).
6.	Weddenschap tussen twee duivels over de bekering van een domproost tot het joodse en een rabbijn tot het roomse geloof. Talmud, afl. 7 (Ma'asseboek nr. 210).
7.	Een dode Jood komt terug uit het paradijs om zijn gescheurde jas te laten maken. Talmud, afl. 8 (Ma'asseboek nr. 214).
8.	De Sabbath-spijs der Joden overtreft alle andere spijzen in geur. Talmud, afl. 8 (Ma'asseboek nr. 5).
9.	Waarom Joden op de Sabbath lekker moeten eten. Talmud, afl. 8 (Ma'asseboek nr. 6).

[p. 96]

In 1980 heeft P.J. Buijnsters er al op gewezen dat Weyerman in zijn vertaling De voornaamste beweegredenen en omstandigheden die aanleyding hebben gegeeven aan Moses Marcus tot het verlaaten van den joodschen, en tot het aannemen van den kristelyken godsdienst (1727) een aantal eigen passages heeft ingelast met twaalf Talmudische of joodse vertellingen. Ook deze verhaaltjes hebben het Ma'asseboek als bron. Bovendien heeft Weyerman vier ervan in een andere bewerking al eerder gebruikt in de Echo des weerelds bij een vooraankondiging van zijn Moses Marcus.¹² Ter aanvulling op Buijnsters zij hier gezegd, dat van het bovengenoemde tweede verhaal uit de Talmud ook een bewerking in de Echo des weerelds is opgenomen.¹³ De onder nrs 8 en 9 genoemde verhalen in de Talmud staan ook in Moses Marcus, respectievelijk op pagina's 10-11 en 11-13. Verhaal nr. 9 tenslotte wordt ook verteld door Johannes Buxtorf in zijn befaamde Synagoga Judaica, door Jan Zoet in het Nederlands vertaald onder de titel Schoole der Jooden.¹⁴

Overigens heeft Weyerman in de Talmud nog enkele passages opgenomen die niet op het Ma'asseboek zijn gebaseerd. Deze betreffen het verhaal De trouwzieke Venus in aflevering 3, dat teruggaat op The anatomy of melancholy van Robert Burton¹⁵ en enkele zeer korte feitelijke vermeldingen in Eenige aanmerkingen over de Dood in aflevering 6 (respectievelijk een preek over het zogenaamde trapjaar van koningin Elizabeth I en een opmerking over het weven van doodsklederen door de vrouwen van het eiland Man). Van deze twee laatste anekdotes hebben wij de feitelijke bron van Weyerman nog niet kunnen vaststellen, hoewel zij in de contemporaine literatuur vaak voorkomen.¹⁶

Terugkomend op de negen Talmudische vertellingen in de Talmud merken we op dat na een uitgebreide inleiding ter introductie van het weekblad in de eerste aflevering de grootste verhalen uit het Ma'asseboek worden uitgesmeerd over de afleveringen 2 tot en met 5. Aflevering 6 bevat twee verhalen, aflevering 7 weer één. Aflevering 8 bevat drie verhaaltjes, waarvan twee al eerder gebruikt.

Nu vastgesteld is dat afleveringen 2 tot en met 8 vrijwel volledig op identificeerbare bronnen berusten is het interessant naar de eerste aflevering te kijken, die Weyerman als inleiding op het weekblad zelf gecomponeerd heeft. Hij legt uit wat de Talmud is, hoe die tot stand is gekomen, hoe die past binnen de joodse traditie en cultuur, waarbij de feiten zoals gebruikelijk bij dit soort stof gebaseerd zijn op Le grand dictionnaire historique van Louis Moreri. Deze uitleg is overigens correct. De uitleg wordt echter onderbroken door een uitweiding, die meer dan de helft van de aflevering beslaat. Weyerman heeft deze uitweiding nodig om de bewerking van zijn latere Talmudische vertellingen in de context te plaatsen van fabuleerders en sprookjesvertellers van allerlei slag, die door de mensen in het algemeen zo graag geloofd worden. De stijl van de verhalen lijkt op die van het ‘David Joris wonderboek’. De Talmud (de Misjna en de Gemara) is onderverdeeld in zoveel boekdelen, dat het lijkt op al die bij het publiek gewaardeerde veeldelige werken als ‘De

12 P.J. Buijnsters, ‘Jacob Campo Weyerman's “Traktaat tegen het Jodendom”’, in Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 96 (1980) 38-56. Buijnsters heeft in zijn artikel overigens de Talmud niet behandeld.

13 Den Echo des weerelds, nr. 10 van 24 december 1725, 78-80.

14 J. Buxtorf, Schoole der Jooden, begrypende het geheele joodsche geloof: uit hun eige boeken en schriften, merendeels den christenen onbekend, grondig met aanwyzing van yder boek, plaats en blad verklaard, Leiden, D. van den Dalen en H. van Damme, 1702, 265-267.

15 R. Burton, The anatomy of melancholy, ed. H. Jackson, New York 1977, dl 3, 47.

16 Bijvoorbeeld: Camden's Brittannia 1695, intr. S. Piggott, Newton Abbott 1971, kol. 1064 met het verhaal over de vrouwen van het eiland Man.

[p. 97]

Kleopatras, Amadissen van Gaulen, Kassandras, Tragischen Historiën, en diergelyke uylskuikens orakelen.’ Dit soort werken wordt door tweederangs auteurs geschreven. Het is allemaal verzonnen; het is historisch onbetrouwbaar, het is fictie. Maar het publiek wordt er blijkbaar door vermaakt en kent er een hoog waarheidsgehalte aan toe. Weyerman legt zich hierbij neer en zal met zijn Talmudische vertellingen het goedgelovige publiek ook trachten te amuseren. Wellicht zijn de gulden legenden van de joden bij het publiek net zo populair als de Legenda aurea, maar het moet wel duidelijk zijn dat Weyerman het maar sprookjes vindt.

Bij vergelijking met de bron kan geconstateerd worden dat Weyerman de oorspronkelijke verhalen niet zonder meer overneemt. Hij bewerkt ze, zoals bij hem gebruikelijk, en geeft bij herhaald gebruik steeds een andere bewerking. Maar hij doet ook meer. De Talmudische verhalen zijn exempla voor de joden en voor hen schrijft hij niet. Hij ontdoet de door hem gebruikte vertellingen van hun oorspronkelijke exemplarische karakter en voegt zijn eigen stokpaardjes toe. Ook corrigeert hij de verhalen uit de bron wanneer daarin verteltechnische fouten voorkomen. Een voorbeeld is het verreweg grootste verhaal uit het Ma'asseboek (nr. 143), waarvan hij over drie afleveringen verspreid twee verhalen maakt. De hoofdfiguur, rabbijn Chanina, gaat in de bron als een gehuwd persoon met drie broden op pad. Het bronverhaal vertelt slechts wat hij met twee broden doet en eindigt met zijn huwelijk met de koningin van Israël, waardoor hij naast haar op de troon belandt. Weyerman geeft hem slechts twee broden mee, en laat hem ongehuwd zijn reis maken die met het huwelijk afloopt.

Weyerman en de joden

Ondanks de door Buijnsters in 1980¹⁷ en Hanou in 1981¹⁸ reeds gemaakte opmerkingen over het vermeende antisemitisme van Weyerman schaart Y. Kaplan hem in 1995 nog steeds onder de virulente antisemieten uit de jaren 1730-1740, naast Claus van Laar.¹⁹ Deze opvatting dient dus nog steeds te worden bijgesteld. In Weyermans geschriften zijn de opmerkingen betreffende de joden niet aanwijsbaar antisemitisch. Bijvoorbeeld bracht hij in de Rotterdamsche Hermes (1720) de joden weliswaar ter sprake, maar veel meer dan het karakter van gemeenplaatsen hebben die passages niet.²⁰ Zijn opmerkingen over hen zijn bovendien summier. In zijn Historie des pausdoms (1725) bespot Weyerman wel meermalen de Talmud, maar echt negatief laat hij zich alleen uit over de joden die uit Duitsland of Polen afkomstig waren, niet over de Portugese of Sefardische joden die al veel langer in de Republiek verbleven. Hij grossiert eerder in stereotypen en is over de Fransen (pastei-etende Gaskonjers die van verwaandheid aan elkaar hangen) minstens zo negatief. Zelfs De beschryving van de schouwburg der smoussen in de Echo des weerelds, nr. 23 van 25 maart

17 Buijnsters, ‘Weyerman's “Traktaat tegen het Jodendom”’, 55-56.

18 A. Hanou, ‘The enlightened authorship of Jacob Campo Weyerman (1677-1747)’, in: Dutch Crossing 15 (dec. 1981) 15-16.

19 Y. Kaplan. ‘De joden in de Republiek tot omstreeks 1750. Religieus, cultureel en sociaal leven’, in: J.C.H. Blom, R.G. Fuks-Mansfeld, I. Schöffer (red.), Geschiedenis van de joden in Nederland, Amsterdam 1995, 173.

20 E. Groenenboom-Draai, De Rotterdamse woelreus. De Rotterdamsche Hermes (1720-'21) van Jacob Campo Weyerman: cultuurhistorische verkenningen in een achttiende-eeuwse periodiek, Amsterdam 1994, 258.

[p. 98]

1726, is meer hilarisch dan antisemitisch. Naast de Talmud heeft Weyerman nog een tekst geschreven, waarin al in de titel wordt gerefereerd aan het jodendom: Den wandelende Jood. Deze tekst is in handschrift overgeleverd en naar alle waarschijnlijkheid geschreven in de jaren twintig.²¹ Ook hierin zijn geen antisemitische tendensen te vinden. Weyerman gebruikt in dit verhaal een oude Jood om zijn verhalen te vertellen. Bepaald grappig is het dat deze ‘gebaarde Redenkonstenaar’ een fraaie karakterschets levert van de door Weyerman wel degelijk gehate Fransman onder de titel Karakter eens Leliaans.

Begin jaren dertig kwam Weyerman geleidelijk in financiële problemen en ging hij tekeer tegen de woekerpraktijken toegeschreven aan joden. Hij past hiermee in een door Kaplan geschetst patroon, waarbij in het tweede kwart van de achttiende eeuw een toename in antisemitisme ten opzichte van juist de Asjkenazische (Hoogduitse) joden in de Republiek zichtbaar wordt.²² Vooral in Den adelaar (nr. 9 van 25 april 1735) haalt Weyerman fel uit naar de woekerpraktijken (‘Repentagie’) van de Hoogduitse joden. In de aankondiging aan het einde van het voorafgaande nummer zegt hij expliciet dat de ‘Portugeesche Jooden part noch deel hebben aan de [...] verderflyke Negotiatie, getytelt de Repentagie’. In de Talmud (1736) daarentegen is Weyerman weer neutraal: hier is zijn houding tegenover de joden conform zijn algemene aversie tegen katholieken, Böhmisten, David Joristen, Gulden Legendegelovigen, sprookjesvertellers en fabuleerders.

Wij veronderstellen daarom dat bij Weyerman over het algemeen geen antijoodse houding geconstateerd kan worden, anders dan passend binnen het algemene kader van zijn tijd. Zoals wel vaker overheerst bij Weyerman eerder het persoonlijke dan het ideologische. Het zou ons niets verbazen, wanneer ooit archiefstukken worden gevonden waaruit blijkt dat Weyerman toen hij in financiële problemen kwam slachtoffer is geworden van een ‘woekerjood’. Hij keerde zich tenslotte ook pas tegen de Baron van Syberg toen in 1732 gebleken was dat hij voor de oplossing van zijn financiële problemen niet op deze oplichter kon vertrouwen.²³

De Talmud is in 1736 geschreven om Weyermans financiële problemen een beetje te helpen oplossen. Maar hij deed dit wel naast andere in voorbereiding zijnde projecten. Helaas voor hem én voor zijn uitgever werd het blad geen succes.

21 Naar handschrift Ltk 533 van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, fol. 65-89v uitgegeven door A. Hanou in: Mededelingen van de stichting Jacob Campo Weyerman (1979) 158-174.

22 Kaplan, ‘De joden in de Republiek tot omstreeks 1750’, 172-173.

23 P. Altena, ‘“Ma plume m'en fera raison.” Vervolg op de levensbijzonderheden van Jacob Campo Weyerman en Johan Hendrik, baron van Syberg’, in Mededelingen van de stichting Jacob Campo Weyerman 27 (2004) 1-12.

[p. 100]

T. Scharp, Plattegrond van de Huysinge Graafwijk, 1762 (Rijksarchief Noord-Holland, Haarlem)