Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 19

[p. 94]

Signaleringen

A. van de Sande en J. Rosendaal [red.], ‘Een stille leerschool van deugd en goede zeden’. Vrijmetselarij in Nederland in de 18^e en 19^e eeuw. Hilversum Verloren 1995. isbn 90-6550-510-5

Wy Metz'len zonder Kalk of Steen;
En breeken zelden Arm of Been;
Wy drinken zagt en eeten snel,
Zulk Kalk en Steen dat Metzelt wel.

Zo moet het medio 18^e eeuw geklonken hebben, terwijl metselaars hun toost uitbrachten op hun medebroeders (gememoreerd in de bijdrage van André Hanou). Dat is één beeld van de maçonnerie. Een ander beeld: veel vrijmetselaars waren als radicalen, revolutionairen betrokken bij de Bataafse Revolutie in 1798 (Joost Rosendaal). Nog een beeld: voor 1800 had de loge slechts een beperkte culturele en politieke betekenis (Wijnand Mijnhardt). Of: men sprak in de loges veelvuldig over seksenverhoudingen, in relatie tot de mogelijkheid de broederschap open te stellen voor zusters (Hans Moors).

Het zijn willekeurige onderwerpen die in de goed gedocumenteerde, leesbare artikelen uit de bundel Een stille leerschool van deugd en goede zeden worden aangesneden. Het merendeel van deze bijdragen zijn voordrachten, gehouden tijdens het colloquium Vrijmetselarij in Nederland in de 18^e en 19^e eeuw, reeds vier jaar her. Toegevoegd zijn een artikel over vrouwen in vrijmetselaarskringen en over de onschatbare collectie van de Nederlandse Orde van Vrijmetselaren. Een bibliografisch overzicht van werken die de vrijmetselarij betreffen en een register van personen, loges en plaatsnamen complementeren het geheel.

Redacteur Van de Sande verontschuldigt zich in zijn inleiding enigszins door de teksten een potpourri te noemen, want een homogeen beeld van de vrijmetselarij blijkt nergens uit. Daarin schuilt echter de kracht van het boek: al lezend besefte ik dat juist die verscheidenheid de bundel tot aangenaam leesvoer maakt. Jammer dat we er zo lang op moesten wachten! Tijdens het colloquium werd immers de balans opgemaakt van het wetenschappelijk onderzoek naar de Nederlandse Vrijmetselarij. Die moet - mede door nieuwe publikaties van auteurs en redacteuren - inmiddels worden bijgesteld. Desondanks verdient het boek een waardige plaats in de boekenkast.

M. van Vliet

Kees Fens [red.], Verlichte geesten. Een portrettengallerij voor Piet Buijnsters. Amsterdam, Querido 1996. isbn 90-214-5466-1.

Eén van de vele huldebundels die de afgelopen jaren zijn verschenen, is Verlichte geesten, opgedragen aan de Nijmeegse, inmiddels emeritus hoogleraar Nederlandse letterkunde van de achttiende eeuw, Piet Buijnsters. Onder redactie van zijn collega Kees Fens schreven talrijke dixhuitiémistes een portret van een achttiende-eeuwse schrijver, schilder of wetenschapper. Deze opzet heeft een geslaagde portrettengallerij opgeleverd waar zowel leken als kenners veel leesplezier aan kunnen beleven. Dat het boek niet alleen voor een wetenschappelijke lezerskring is bestemd, blijkt wel uit de spaarzame noten die de artikelen vergezellen. De bundel wordt afgesloten met Buijnsters' bibliografie, van eigen hand, waaruit blijkt hoe veelzijdig zijn oeuvre is.

In de Mededelingen mag het portret van Weyerman, ‘Het schrijverschap van een amuseur’, door J.J.V.M. de Vet niet onvermeld blijven. De Vet probeert te verklaren waarom Weyerman anno 1996 nog zo populair is. Niet zijn biografie, zegt De Vet, maar zijn schrijverstalent is er debet aan. Daarmee gaat hij kort in op de vraag die ook Jacqueline de Man in haar recensie van Elly Groenenbooms proefschrift in Geschiedenis van de wijsbegeerte in Nederland. Documentatieblad werkgroep ‘Sassen’ (1995) stelt, namelijk naar wat het eigene is in Weyermans schrijven dat hem zoveel bewonderaars doet hebben. (Een vraag overigens die je niet zo gauw hoort over Vondel).

Een aantal aspecten van Weyermans schrijfstijl laat De Vet de revue passeren. Eén betreft volgens hem het geïdealiseerde beeld dat Weyerman steeds van zichzelf schetst. Hij steekt zichzelf naar de kroon door zich voor te doen als persoonlijke vriend van de keur der natie, en door tegelijkertijd anderen scheldend en tierend een hak te zetten. Het tweede aspect van zijn schrijverschap is de intellectuele superioriteit waarvan Weyerman uiting geeft. Hij is een wonderkind, zo doet hij het voorkomen, beheerst zeven talen en is feilloos op de hoogte van wat literatuur en wetenschap te bieden hebben. (Dat zijn kennis weinig diepgaand is en dikwijls herhaald wordt, doet aan het imago weinig af). Zijn vrije, losse stijl van schrijven noemt De Vet eveneens oorzaak van Weyermans populariteit. Nonchalance, dubbelzinnigheden en verrassende antithesen (zoals

[p. 95]

chique leenwoorden naast het ‘gewone’ Hollands, en puntige sententies) horen bij het schrijven van satires en raillerieën, zo vond ook Weyerman. Deze losse schrijfstijl laat zich uitstekend combineren met de afwisseling die met name Weyermans tijdschriften kenmerken: afwisseling in genres, stijl, onderwerpen, bronnen, proza/poëzie enz. In die diversiteit excelleerde hij tot grote hoogte. Hij was ‘een amuseur, geen raisonneur’ die zich bezondigde aan lange bespiegelingen.

Voor sommigen levert Weyerman groot leesgenot, aldus De Vet, om de vele roddels die te hooi en te gras in zijn oeuvre verwerkt zijn: ‘Archieftrippers’ zijn eindeloos bezig de anonieme personages te onthullen, terwijl je je moet afvragen of dit nog wel zinvol is voor het begrip van zijn teksten.

Tja. Maar 't is wel aardig om daarmee grip te krijgen op de cultuurhistorische context waarin het werk tot stand is gekomen.

M. van Vliet

Hetty Berg [red.], De Gelykstaat der Joden. Inburgering van een minderheid. Amsterdam/Zwolle 1996. isbn 90-400-9842-5.

De rijk geïllustreerde en lezenswaardige bundel artikelen De Gelykstaat der Joden, over de emancipatoire ontwikkeling der joden in de Nederlanden, vergezelde de gelijknamige expositie in het Joods-Historisch Museum in Amsterdam (tot 24 november jl.). De expositie bestrijkt de periode 1796 tot 1919. In 1796 werd met het decreet van de Nationale Vergadering over de gelijkberechtiging der joden een formeel begin gemaakt met het emancipatieproces van deze bevolkingsgroep in de Nederlanden. Daarmee werd het reeds langer bestaand verlichtingsideaal van (religieuze) verdraagzaamheid van overheidswege bekrachtigd. Het jaar 1919 betekende voor de - merendeels arme - joden dat zij door middel van het zojuist verworven algemeen kiesrecht ook actief invloed konden uitoefenen op de overheidspolitiek en de oplossing van het sociale vraagstuk.

Omdat genootschappen een belangrijke rol hebben gespeeld in het inburgeringsproces van joden, wordt daar uitvoerig bij stilgestaan. Joodse genootschappen (reeds vanaf 1738), progressieve ‘gemengde’ genootschappen (waaronder de vrijmetselarij), figuren als de broodschrijveruitgever-boekhandelaar Mozes Cohen Belinfante (1761-1827) zijn thema's die de achttiende eeuw bestrijken.

M. van Vliet

O.S. Lankhorst en P.G. Hoftijzer, Drukkers, boekverkopers en lezers in Nederland tijdens de Republiek. Den Haag, SDU Uitgevers 1995. isbn 90-12-08153-x.

In de reeks ‘Nederlandse cultuur in Europese context’ zag in 1995 een historiografische en bibliografische handleiding van de hand van Otto Lankhorst en Paul Hoftijzer het licht: Drukkers, boekverkopers en lezers tijdens de Republiek (ijkpunt 1650). Het biedt een geschiedkundig overzicht van de discipline die in de twintigste eeuw zou uitgroeien tot de boekwetenschap. Interessanter voor de literair-historicus zijn de hoofdstukken waarin bibliografischenaslagwerken en studies over specifieke boekhistorische onderwerpen aan de orde komen. De auteurs zijn erin geslaagd een overzichtelijk geheel te maken van de immense hoeveelheid publikaties die hierover in de afgelopen 150 jaar zijn verschenen. Het laatste hoofdstuk bevat een overzicht van studies die nader ingaan op de plaats van het boek in de 16^e, 17^e en 18^e eeuwse samenleving, met onderwerpen als de relatie tussen het boekenbedrijf en de overheid, en de positie van auteurs, journalisten en redacteurs.

Het boek is een schatkamer voor ieder die zich op enigerlei wijze bezig houdt met het fenomeen boek, al bezorgt het de lezer wel heel wat bladerwerk. Om af en toe een noot na te lezen, moet niet alleen het nootnummer zelf worden onthouden, maar ook het paginanummer. Achterin wordt de desbetreffende noot getraceerd. Wil dezelfde geïnteresseerde lezer ook nazien wat er schuilgaat achter bijvoorbeeld de codes 205 en 488, in de tekst tussen haakjes vermeld bij de Amsterdamse boekhandelaar Marc-Michel Rey, dan wordt hij wederom verwezen naar het einde van het boek, en wel naar de bijlage, waar boekhistorische en bibliografische studies, voorzien van een nummer, in alfabetische volgorde zijn opgenomen. - Maar dit lees-ongemak hoort kennelijk bij handleidingen.

M. van Vliet

[p. 96]

J.A. de Moor en P.G.E.I.J. van der Velde [ed.], De werken van Jacob Haafner, deel 1 en 2. Zutphen, Walburg Pers 1992 en 1995. Werken uitgegeven door de Linschoten-vereniging XCI en XCIV. ISBN 90-6011-77-8 en 90-6011-943-6. J.A. de Moor en P.G.E.I.J. van der Velde [ed.], Verhandeling over het nut der zendelingen en zendelings-genootschappen. Hilversum, Verloren 1993. ISBN 90-6550-377-3.

Jacob Haafner (1754-1809) is de geschiedenis in gegaan voornamelijk als wereldreiziger, avonturier en schrijver van reisverhalen. Van 1773 tot 1786 verbleef hij in het onrustige India, waar de voc het moest opnemen tegen de Engelsen en tegen inlandse vorsten. Uiteindelijk leidde de oorlog tot overgave van de voc-factorijen aan de Engelsen; - een meedogenloze strijd waaronder het gewone volk zwaar gebukt ging. Jacob Haafner maakte de oorlogsperikelen van nabij mee. Als krijgsgevangene wist hij uit Madras te ontsnappen om zich met zijn geliefde, de mestiezin Anna Widder, te vestigen in het rustiger Ceylon waar de Nederlanders het nog voor het zeggen hadden.

Gedurende zijn verblijf in India maakte Haafner aantekeningen van wat hij zag, hoorde en meemaakte. Die verwerkte hij na zijn terugkeer naar Amsterdam tot reisverhalen die grote populariteit genoten. Met een pijpenhandel en met schrijven moest hij de kost verdienen, aangezien zijn vermogen vrijwel geheel geslonken was nadat hij het als rechtgeaarde patriot grotendeels in Franse assignaten had belegd die naderhand vervallen verklaard werden. In 1801 verscheen zijn eerste artikel, over het eiland Ceylon, in de Algemeene Vaderlandsche Letteroefeningen, dat uitmondde in een serie over handel, talen en cultuur van Ceylon. Zijn plannen om een tijdschrift te beginnen over alles wat betrekking had op India, liepen echter op niets uit.

Wel diende hij in 1804 zijn antwoord in op de prijsvraag die het Haarlemse Teylers Godgeleerd Genootschap had uitgeschreven over het belang van zendelingen voor het christendom. Met zijn 195 pagina's tellende Verhandeling over het nut der zendelingen en zendelings-genootschappen won Haafner de uitgeloofde gouden penning. In deze verhandeling toonde Haafner zich een fanatiek tegenstander van zending en missie. Hij had immers zelf ervaren hoe de Europeanen huishielden in hun koloniën; - ervaringen waaraan hij zijn verlichte denkbeelden over het kolonialisme kon spiegelen. Die anti-koloniale houding weerhield het Teylers Genootschap niet van publicatie: men zag Haafners werk als een nuttig werk voor toekomstige zendelingen.

De eerste twee delen van De werken van Jacob Haafner bevatten zijn reisverhalen, gebaseerd op vroegnegentiende-eeuwse uitgaven die door Haafners zoon Christiaan Matthias zijn bezorgd. Op beeldende wijze schetst Haafner zijn avonturen tijdens zijn zeereizen, op Ceylon en in half India. Het wordt zelfs spannend, wanneer hij zijn 400 kilometer lange voettocht langs de westkust van Ceylon beschrijft. Samen met een vriend, een dove en voortdurend dronken soldaatbuiten-dienst, een onbetrouwbare Zwitser en enkele koelies worstelen ze zich van Jaffna naar Colombo, onderweg bedreigd door tijgers, beren, kuddes olifanten en ander ongedierte. Hoofdschuddend over zoveel onnozelheid lees je als twintigste-eeuwer verder: over hoe Haafner blootsvoets zijn tocht moet voortzetten, hoe de reizigers koelbloedig hun aanvallers van kant maken en hoe één van hen - tijdens een volgende tocht, door het oerwoud in de binnenlanden van Ceylon, op zoek naar robijnen en andere edelstenen - nietsvermoedend het dichte, gevaarlijke struikgewas intrekt om een diepe kloof over te steken, waarna Haafner tevergeefs wacht op de terugkeer van zijn reismakker en besluit de tocht geheel alleen voort te zetten. Treurig is zijn terugkeer in Jaffna, waar zijn geliefde Anna ervandoor blijkt te zijn.

Haafner neemt in zijn verhalen de gelegenheid te baat om uit te weiden over de natuur aldaar, de taal en de cultuur. Met zijn kennis van het Tamil en van Indiase culturen is hij een oriëntalist avant la lettre. Zijn werken zijn ook nu nog historisch van grote betekenis. Alleen al om die reden verdienen ze een plaats in de onafzienbare reeks werken van de Linschoten Vereniging. De uitgaven zien er goed verzorgd uit. Storend alleen is dat de editeurs niet de moeite genomen hebben Haafners tekst nadat het opnieuw gezet is, te controleren op afbrekingen. Die zijn nu dikwijls ongelukkig.

M. van Vliet